Þjóðviljinn - 24.04.1966, Qupperneq 7

Þjóðleikhúsið:
Prjónastofan Sólin
eftir Halldór Laxness
Leikstjóri: Baldvin Halldórsson
tíunnudagur 24. april 1966 — ÞJOÐVIL.JINN — Í.1BA. 'J
koma er með sönnum ágætum,
en einstaka sinnum er hin
snjalla leikkona helzti lágróma.
Lárus Pálsson er tilvalinn í
hlutverki Ljósdals, taóistans
fræga, og gaman hefði verið
að sjá hann einnig i gervi
kúnstners Hansens sællar
minningar; snjailmæltur, hæ-
v&rskur, virðulegur eins og
efni standa til. Ljósdal heitir
Ibsen að fomafni, og andlits-
gervi Lámsar og búningur
minna óneitanlega ofurlítið á
stórskáldið norska. hvað sem
það á að þýða, en vart mun
geta ólíkari menn en þá Hen-
rik Ibsen og Ljósdal. Uppátæki
þetta er ein af mörgum þver-
stæðum skáldsins; á hitt má
líka minna er myndasmiðurinn
tekur bílæti af fullftúum hins
bpinbera — aftan frá. Rúrik
’ Haraldsson leikur Síne Mani-
bus af miklum ágætum. beisk-
•lyndur, myndugur'og glæsileg-
ur maður á sinn hátt — en
hina náhvítu grímu, sem hann
ber allan tímann, kann ég ekki
að meta. Fegurðarstjóri Ró-
berts Arnfinnssonar er h'ka hið
mesta gerserrfi, hann baðar út
öllum öngum, birtir sitt innsta
innræti en oft höfum við séð
þennan mikilhæfa leikara
snjallari og stærri, það er eins
og hann sé að endurtaka fyrri
afrek sín. Þrídís. það er Sig-
ríður Þorvaldsdóttir, vekur að
sjálfsögöu mikla athygli, sönn
hvert skáldið er að fara, kom-
um ekki auga á neina megin-
hugsun, hristum höfuðið ráð- *
þrota; þó að við reynum í ein-
hverju að ráða margslungið
táknmál verksins hiýt ég að
minnsta kosti að gefa mig upp
á gat, svo notað sé gamalt orð-
tak úr skþla. Hitt dreg ég ekki
í efa að 'sum gáfumenni geti
eða telji sig skilja leikritið og
skynja, og þeir einir njóta þess
til fulls.
Halldór Laxriess hefur sjálf-
ur sagt að „Prjónastofan Sólin“
hafi til orðið er hann kynnti
sér af kappi leiksýningar í Vín,
og víðar í Evrópu, bæði verk
sígildra skálda og svonefndra
framúrmanna eða absúrdista, og
efláust hefur hann orðið
reynslunni ríkari. En Laxness
er svo frumlegur og sjálfstæðjir
í öllu að áhrifa frá verkum
þessum gætir hvergi svo ég
viti; „Prjónastofan“ ber auð-
sæ merki síns tíma, annað ekki.
Aftur má auðvitað greina tengsl
þess við fyrri leikrit skáldsins,
ritgerðir og sögur. Gamanleik
kallar höfundur „Prjónastof-
una“ og má að vissu leyti til
sanns vegar færa, því þrátt
fyrir válega atburði fer allt Vel
að lokum. Laxness hefur sagt
í viðtali að í leikritum sínum
„ægi öllum hugsanlegum stíl-
um og ismúm saman“: stund-
um bregður fyrir ósviknum
skopleik, það er farsa, stund-
um beiskri ádeilu og háðs-
myndum, og einstaka atriði eiga
ekki heima í gamanleik — há-
tíðleg lokaræða Þrídísar er
glöggt dæmi. Það er engu lík-
ara en skáldið sé framar öllu
að kanna möguleika sviðsins,
táknmyndir fremur en lifandi
fólk, en þar er að sjálfsögðu
um stefnu og stíl höfundar að
ræða. iSnna mest kemur Sól-
borg prjónakona við sögu, öðr-
um heilbrigðari og venjulegri,
en lætur lítið að sér kveða,
enda alger þolandi í leiknum,
og minnir í sumu á Lóu í „Silf-
urtunglinu“ forðum. Hún er
eftirlæti tveggja manna og ann
öðrum holdlegri ást allt frá
unglingsárum, hínum platónskri,
fórnfús, hlédræg og látlaus
um skör fram. Sólborg heitir
Þorbjörg réttu nafni, og allar
bera söguhetjurnar gervinöfn.
Ibsen Ljósdal er annar af vin-
um Sólborgar, prentari og heim-
spekingur, nefndur taóisti af
öllum sem um leikinn hafarit-
að og eflaust með talsverðum
rétti; skyldur kúnstner Hansen
og fleiri mönnum í verkum Lax-
ness. Hann er að vísu laus við
þá dulrænu og torrætt trúar-
kerfi sem meðal annars ein-
kennir taóista, en „Bókina um
veginn“ hefur hann numið
niður í kjölinn engu síður en
skáldið sjálft, sálhreinn maður
og mildur, sparsamur og hæ-
verskur með afbrigðum; góð-
menni í einu og öllu. Laxness
hefur mælt í ritgerðum að hann
hafi verið taóisti mestan hluta
ævinnar og lýáir Ibsen Ljósdal
af sýnilegri vinsemd. Engu að
síður þarf enginn að halda að
Ljósdal pé talsmaður skapara
síns, maður sem er ánægður
og sáttur við allt og alla og
unir „yfirstandandi eymd“ og
hefur það helzt íyrir stafni að
ala önn fyrir rottum og hröfn-
um. Haraldur hinn handalausi
eða Sine manibus á latínu er
vítisvél Þrídísar við sjálfa
vetnissprengjuna sést bezt hve
ólíkur Laxness er nútíðarhöf-
undum vestrænum sem flestir
eru haldnir dauðabeyg og of-
boðslegri bölsýni; maður skyldi
ætla að nú væri hörmungin
mikla dunin yíir og öllu lokið.
En öðru nær — fólkið bjargast
með tölu, skríður upp úr rúst-
unum; það birtir smám sam-
an af fögrum vordegi, lífið
heldur áfram eins og áður,
fuglarnir syngja, grasið grær
sem fyrrum. Ef til vill má líta
á heiftarlegan bardaga auð-
mannsdótturinnar Þrídísar sem
hatar allt sem fátæklegt er,
lítilmótlegt og ijótt og hins
mynduga en blendna öreiga
Sína sem baráttu stórve.ldanna
í vestri og austri, eða örvænt-
ingarfullan fjandskap kapítal-
ismans við hina voldugu og
vaxandi verkalýðshrcyfingu —
en hitt lfklegt að ég vaði í villu
og svima. En sá er endir við-
ureignar þessarar að þau Þrí-
dís og Síni sættast og ieiðast
út af sviðinu, og má þó minn-
ast orða Ljósdals fyrr í leikn-
um: „Það sem ég sagði og gerði
var aðeins tákn og forboði. . .
þess sem ó eftir að gerast“.
Eins og að líkum lætur er
nöpur ádeila víöa fólgin í leikn-
um og birtist öllu framar í
öðrum þætti þá er „pípuhatt-
arnir", fulltrúar hins opinbera
koma í stutta heimsókn, mæta
í kokteilboði. Laxness skopast
sem fyrrum óspart að ræfil-
dómi, spillingu og úrræðaleysi
íslenzkra stiórnnvvnlda, ofboðs-
legri gróðafíkn sviksamlegri
fegurðarkeppni. hræsni og hé-
góma, og ekki sízt andstyggi-
legu smjaðrí ráðamanna fyrir
þeim sem eru aumastir allra.
En við erum góðu vanir, hár-
beittar eggjar skáldsins hafa
stundum 'verið hvassari, snilld-
in meiri.
„Prjónastofan Sólin" er víst
ýmsum göllum búin í margra
augum, en hitt skylt að meta
er sagnaskáldið mikla haslar
sér nýjan völi: hver veit nema
hann eigi eftir að vinna mikla
sigra á leiksviðinu áður en var-
ir? En hins vil ég óska að Lax-
ness verði ekki næst eins tor-
skilinn og myrkur í máli; leik-
rit eins og „Prjónastofan Sól-
in‘‘ öðlast seint álmannahylli,
og þ<> er aldrei að vita.
Um sýningu Þjóðleikhússins
má eflaust margt ræða, en mér
eru efst í huga orð þgu sem
skáldið mælir í leikskránni, en
hann las leikinn allan í hófi
íslenzkra stúdenta í Kaup-
mannahöfn. Þá mælti Anna
Borg: „Mikið er gaman að
þessu en vandasamt er það í
uppsetningu“. Þann vanda hef-
ur Baldvin Halldórsson tekizt
á herðar, þjóðkunnur, glögg-
sýnn og vandvirkur leikstjóri,
og kemst ósár úr þeirri viður-
eign, þótt eitthvað megj að
öllu finna. Skáldið hefur fylgzt
með æfingum allt frá upphafi,
samið upp sum orðsvör eða
bætt inn nýjum, og þar að auki
bætt við einum leikanda;
breytingar hans virðast mér
til, handtök Sína ekki
nógu hröð, drápsfýsn og heift
Þrídísar ekki nógu tilþrifa-
mikil og sterk. Og loks verð ég
að minnast örlítið á Moby
Dick, hina akfeitu fegurðardís
ofan úr sveit; ég hafði hugsað
mér hana öðruvísi. Var ekki
hægt að finna unga stúlku sem
hæft hefði hlutverkinu, verið
eðlileg og sönn í sjón og raun?
Nei, í hennar stað birtist karl-
maður á peysufötum, og er
raunar einhver mesti og ástsæl-
asti listamaður þjóðarinnar, og
vakti að sjálfsögðu mikinn
fögnuð og kátínu í salnum;
þátttaka hans á eflaust eftir
að laða ófáa að leikhúsinu. En
hér er þó skotið yfir markið
að mínum dómi — karlmaður
skrýðist kvenmannsfötum, það
er einkenni hins villtasta farsa.
Við hlið hins mikilvirka og
merka leikstjóra stendur
leikmyndasmiðurinn Gunnar
Bjarnason og á ólítinn þátt í
sýningu þessari, sviðsmyndir
hans þrjár að töiu vöktu á-
reiðanlega hrifningu leikgesta.
Tvær þeirra,. það er prjóna-
stofan fyrir og eftir endurbset-
urnar eru ágæt verk, en ekki
beinlínis forvitnileg; en rústir
hennar í síðasta atriði eitt af
fegurstu og listi-ænustu leik-
myndum Gunnars og er þá
mikið sagt, og mætti rita um
langt mál ef tími væri til.
Um leikendurna sjálfa hlýt
Þríilís (Sigríður Þorva lilsdótir) og þokkadísir.
Solborg prjonakona (Iielga Valtysdottir) og kúa bóninn (Jón Sigurbjörnsson).
ekki stórvægilegar, en allar til
bóta. Fyrsti þáttur þótti mér
helzti daufgerður, enda lítt leik-
rænn af hendi skáldsins; eftir
það færist fjör og hiti í leikinn.
Mest fannst mér vert um loka-
atriðið, það sem gerist á rúst-
um villunnar frönsku; ósvikið
listaverk af hendi leikstjóra og
málara. Tvö atriði hlýt ég að
nefna er mér þótti í sumu mið-
ur fara: hinn geigvænlegi bar-
dagi þeirra Þrídísar og Sína
varð ekki eins áhrifamikil og
æsilegur og efni standa
ég að vera stuttorður, enda
áður lýst að nokkru helztu
hlutverkunum. Sólborg prjóna-
kona mælir víst flast orð í
leiknum, en enginn öfunds-
verður af hennar hlutverki sem
áður er sagfc* hún hlj'ðir öll-
um, gerir allt sem henni er
sagt, tóm hjartagæzka og mildi
og ræöur engu um gang mála.
Ég fæ ekki betur séð en Helga
Valtýsdóttir birti alla eigin-
leika hennar í skýru ijósi —
einlægur, fallegur Gg gerhugs-
aður leikur. (^rvi og Tram-
fegurðardfs í fyrsta þætti,
síðar fremur lítilmótlegur
sprengjukastari, síðast ágæt
sem hin iðrandi María úr
Magdölum.
Af aukaleikendum verð ég
fyrst að nefna Bessa Bjama-
son, pípuhatt nr. 1 og fulltrúa
ríkisstjórnarinnar, sem flytur
ræðu sína af þeirri ríku kímni
sem honum er lagin. Jón Sig-
urbjörnsson leikur kúabónd-
ann af sönnum skilningi og
gamansömum þrótti. Valdimar
Framhald á 9. síðu.
„Prjónastofan Sólin“ kom út
í bókarformi haustið 1962 sem
kunnugt er, og hefur að sjálf-
sögðu verið vandlega lesin og
íhuguð af landslýðnum. Það var
mál margra að flytja hefði átt
verk nóbelskáldsins á því
sama leikári eða hinu næsta,
en reyndin varð önnur, hvað
sem olli; nú birta leikhúsin tvö
verk eftir Laxness í sömu and-
ránni að heit§ má, og er mið-
ur farið. Ég hygg að „Prjóna-
stofan Sólin“ hafi valdið lítilli
hrifningu hjá ýmsum, jafnvel
áköfustu og einlægustu aðdá-
endum skáldsins, og mér þar
á meðal, enda sem fleirum ekki
gefin andleg spektin. En hvað
veldur? Blátt áfram það að^við
vesælir menn skiljum ekki
hið sérstæða lögmál leikhúss-
ins sjálfs, hann dregur upp
margvísleg mynztur, teflir fram
sterkum litríkum andstæðum.
Þar gefur sýn yfir heiminn í
dag að því ætla má, og þó öllu
framar íslenzkt þjóðlif okkar
tíma, og eflaust margt spá-
mannlega mælt og viturlega. Þó
að „Prjónastofan Sólin“ sé mér
í rauninni óskiljanleg efast ég
ekki um að hún muni síðar
talin athyglisverður áfangi á
leikrænum ritferli hins heims-
íræga skálds.
Söguhetjurnar eru eins ólík-
ar sem verða mó, dregnar fá-
um slcýrum dráttum, en sjaldn-
nstjiógsamlega gæddar holdi og
blóði; á, stundum hálfgerðar
leikbrúður í hendi skáldsins,
alger andstæða hans, beisk-
lyndur, raunsær og kaldgeðja
og reyndar ekki að ástæðulausu,
ósvífinn nokkuð og ekki allur
þar sem hann er séður; keppi-
nautur Ljósdals um hylli hinn-
ar geðþekku prjónakonu. Feg-
urðarstjórinn er lika talsvert
aðsópsmikill, skemmtileg mann-
lýsing — sannur sveitamaður,
fjárplógsmaður og loddari, en
ekki ógeðfelldur í öllu þrátt
fyrir allt. Loks má ekki gleyma
Þrídísi, fegurðardrottningu og
auðmannsdóttur, en það er hún
sem örlögum veldur, sprengir
í loft upp frönsku villuna þar
sem atburðirnir gerast, en iðr-
ast synda sinna sárlega að lok-
um. Ef telja má hús þetta eins-
konar heim í hnotskurn og líkja
4