Þjóðviljinn - 08.09.1968, Blaðsíða 6

w
0 SÍÐA — J>JÓÐVTLJINN — SunnudaCur 8. septemfo^r 1968.
GUNNAR BENEDIKTSSON:
HAFA SKAL ÞAÐ HELDUR
ER SANNARA REYNIST
Á sjálfan höfuðdaginn 'sfdast
liðiinm ritar Ölafur Bjömsson,
prófessor og alþingismaður, í
Morgunbiaöið grein, sem bar
yfirsikriftina: „Er sósíalismi og
frjáls skoðanamyndun samrým-
anlegt?“ og undirfyrissögn
hljóðar svo: ,,Hvaöa ályktainir í
því efni ber að draga af at-
burðunum í Tékkóslóvak íu ? “
Það er nýmæli, að í Morgun-
bláðinu sé fjallað um svona
löguð mál með spurnimgar-
merki. Spurninganmerki er um-
raeðuigrundvollur út a£ fyrir sig.
Og þeir fáu dagar sem síðan
eru umliðnir hafá leitt það
skýriega í ljós, að fleirum an
prófessor Ólafi liggur það þó
nokkuð á hjairta að hugsa hlut-
laegt- um þetta fyriribaari og
reyna að skilja það. Sem svar
við þessum hneigðum aámemn-
xngs hefur hljómvarpið efnt tii
tveggja þátta og sjónvarpið til
eins til að fjafUUa. um atburðina
í Tékkóslóvakíu á sem hlut-
lægastan hátt, svo að til aukins
skiltnings maetti verða, og í til-
efni af þaim þá sérstaklega rætt
um afstöðu sQsíalisima og lýð-
ræðis hvors til annars. í um-
ræðum þeirra þátta voru leidd
fram á sviðið mörg þýðingar-
mikil atriði þessara mála, og
hafa þær eflaust orðið mörguim
hjálp til að skilja eitt og ann-
_,a& sem áður var ekiki skilið,
og þó hefði árangur getað orðið
enn meiri af þáttum hljóm-
varpsins, ef þess hefði verið
betur g.sett að taka ekki fá-
bjánska skemmdarvarga in.n í
umræðumar. Mig lamgar að
leggja ndkkur orð í belg um
, þetta margþætta efni, en bind
máfl. mdtt fjhst og' flremst við
það, sem frarn kemur í hinni
hóglegu ritgerð prófessors Ólafs.
I.
Prófessor Ólaflur gefur ekki
ákveðið svar við meginspurn-
ingu greinarinnar, en rök þau,
er hann dregur fram henni til
lausnar,' hníga öill í þá átt, að
sósíalismi og frjáls skoðana-
myndun munu ekiki geta ótt
samleið. Fyrst er vitnað í fjórð-
ungsaldar gamla bók eftir aust-
urrískan hagfraéðing, Friedrieh
Hayek að nafni, og hafði pró-
fessor Ólafur, sem einnig er
hagfræðinigur, þýtt' þá bótk á
sinni tíð. I þeirri bók er þeirri
skoðun flram haldið, að sósíal-
ismi o'g frjáls skoðanamyndun
geti á engan hátt samrýmzt,
og þau rök að því færð, að
„hið sósíalldsika efnahagskerfi
byggist á áikvörðunum stjórnar-
valda um það, hversu flram-
leiðsluöfl þjóðfélagsins skulu
nýtt, hvaða þörfum skuli fu.ll-
nægt og hvaða ekki. Þar sem
þessar ákvarðamir gætu riðið í
bág við óskir almenninigs, ef
hann ætti sjálfur vail, væri það
grundvallarslkilyrði þess, að
skipuiagið væri starfhæft, að
a.lmenningur tryði á óskeikul-
leik stjórnvalda og framfylgdi
skipunum þeirra skilyrðis-
laust“. —
Þá kveður pnóflessorinn Svet-
lönu Stalín til vitnis í málinu
og tilfaerir, að hún varar við
bjairtsýnij um það, að flrjþlsleigri
stjórnarhátta sé að vænta í
• komimúnisitarikjuinum i náinni
framtíð. Og að síðustu bendir
prófessorinn á afstöðu komim-
únistarikjamna fimm, siem stóðu
að innrásinmi í Tðkkóslóvakíu.
Að því lokrnu lýsir prófessorinn
því yfir, að tilganigur greinar-
innar sé ekki sá að koma fram
með nein sjóriarmið í máflinu,
og spumimgarmerkið er á sín-
um stað, þegar hamm hefur lok-
ið sínu máli. Hann er að velta
málinu fyrir sér, kemur ekki
auga á rök nema í eima átt, en
er þó reiðubúinn að bíða á-
tekta, hvort honum gætu bor-
izt fileiri og víátækari rök,
reiðubúinn að hafa á hverri
stundu það helzt, er sannara
reymist. Nú vil ég taka lítillega
tál athugumar þau rö'k, sem þag-
ar hafa verið nefnd.
Þá er fyrst að víkja að rök-
um Friedriehs Hayeks, prófess-
ar Ólafur lætur þess getið, að
þeim rökum hafi Winston
Churchill beitt í kosninigabai-
áttuinni 1945, þegar hamn gekk
flram á völiiinn í sigurijóma að
heimsstyrjöldimni lokinni, en j
þeim kosmin.gum beið Churchill
ósigur, sem vakti umdrun um
allan heim og mum lengi i
minnum hafður. ‘ f«ettíi sanmar
lítið um giidi röksemdamna, en
ekiki eru l>etta meðmæli; því að
engin hætta er á því, að Churc-
hilil hafi ekki ílutt þær fluKl-
sómasamloga. Nefnda bók hef
ég ekki lesið, cin samkvæmt
túlkuin sjálls þýðamdans virðist
ekki mikið til raka henmar
kama. Höfundur virðist hafa
nokkuð óljósar og rainigar hug-
myndir um sósíalisma, og því
. miður virðist próíessor Olafur
ekki standa neitt framar í þeim
sökum, svo sem hann sfaðfesti
og viðurkenndi óbeint í lítilíæti
síns hjairta 1 u.mræðumum í
sjónvarpssafl. Það er skoðum
þessara próflsissora, að „hið
sósíaliska efnahagskerfi bygg-
ist á ákvörðunum stjórnar-
valda um það, hversu fram-
leiðsluöíl þjóðfélagsims skuiu
nýtt, hvaða þörfum skuli full-
nægt og hverjum ekki.“ Þetta
finnst mér ákaflega ófúlikomin
skilgreining, auik þesis hvað hún
er’ röng. Það mætti alveg taka
þetta sem lýsingu á okikar
þjóðfélagi hér á íslamdi. Isilenzk
stjórmarvöld ákveða, - hvort
meiri áherzla skuli lögð á fisk-
veiðar og innlenda iðnaðai--
framileiðlu eða stórframleiðsilu
erlendra aðila við fossaafl
landsins. Og íslenzk yfirvöld
ákveða líka í veigamiklum at-
riðuim, hvaða þörfum og hverra
þörfum á að fuillnægja. og
hverjum ekki. Það ákveður.
hvort byggðir séu skólar,
sjúkrahús og sköpuð aðstaða til
að hjálpa t.d. heymariausum
eða bamkahús og verzlunairhaJl-
ir. Þá er það fjarri ölium
1 sanni, að það sé grumdvaillarac-
riði efnahagskerfis sósíaflismams,
að stjórmarvöld áikvarði, hvaða
þörfum fólikið eigi að fullnægja
og hverjum ekki. Sósíalisminn
gerir ráð fyrir því, að fullnægt
verði öililum þörfum mamma á
efnahagssviði, og það liggur í
au'gum u.ppi og verður æ Ijiós-
ara með ári hverju, eð allir
möguleikar ei*u á því, að svo
megi takast, ctf rétt er á haldið.
Himn ágaeti iærimeistari pró-
fes«ors ÓÍafs virðist einblína á
það, að fyrsta sósíailistarikið og
að heita mátti hið eina flram oð
stríðslokum bjó við þau skil-
yrði, að það var en.gin leið að
láta hvern ha.fa etftir þörtfum.
Þá varð að meta vandlega, hvað
brýnast kallaði að, ef komast
ætti ytfir hættur sem biðu í
hverju spori. Það þurfti að
byggja uþp iðmað frá grunni,
það þurfti á fáum árum að
Gunnar Benediktsson
kippa þjóðtfélagi, sem var
hundruðum ára etftir tímanum,
svo flram á veg, að það væri
reiðubúið að mæta ötflum kaipi-
talismans á hvaða siviði sem
væri og þá eikki sízt hermaðar-
legu. Hálærðir hagifræðingar
ættu að geta slkillið, að við þess
háttair aðstacður verður aö grlpa
til fleira en þess eims, sem gott
þykir, og stjórnariar á slu'íkum
tímum spoglar eklki nákvæm-
lega það, sem að er sitefnt. Og
þó’tt frjalsar skoðanamjmdanir
gætu ekki samrýmzt sósíailism-
anum á þessu stigi, þá er það
en.gin sönnun þess, að þetta
tvennt hljóti alltaf að vera ó
saimirý'mamflegt.
Tilvitnunin í Syetlönu ev
einskis virði ssm sönnunargagn.
Samkvæmt þeim vitnisburði,
Ur skrýtlubök um meistara Bertolt Brecht
Og hvað veiztu um marxisma, kallinn?
Þýzka Ieikskáldið Bertolt
Breeht, sem yar eftir strxð
allt til dauðadags búsettur i
Austur-Berlín, skriflaði fyrir
margt Iöngu saman bráð-
fyndið og grcindarlegt safn
sem bann kallaði Sögur af
herra Keuner. Tveir menn úr
stjórn Brechtfélagsins í Vest-
ur-t»ýzkalandi hafa nú tekið
saman skrýtlusafn um Brecht,
sem er að sögn í anda Keun-
ersagna — heitir það „Sögur
af hjsrra B“. Fara hér á eftir
nokkur sýnishorn úr þeirri
bók.
Þegar herra B. kom aftur
úr útlegð tólk hamm sér rííkjs-
fang braaðralandsims A (Aust-
urríkis). Og hann afsailaðd sér
því ekfci þegar hanm settist \
að í hinu nýja þýzka ríki.
Þegar herra B. var að þvi
spurður af hverju hanm. skipti
ekki um ríkisfang svaraði
hann: Af því að mér finnst
það ríki, sém ég nú bý í,
lofsvert ag vil styðja það. Mér
er það á móti ekapi að hrósa
og styðja rífci sem ég er borg-
ari í. En eíras og menn vita
borgar það sig ekki að reyna
að koma firam mieð eitthvað
nýtt í A.
Heimspekingurinn Wolfigang
H. (Harig) var giftur leik-
konu sem vanm sem aðstoðar-
leikstjóri hjá herra B. Dag
nokkumn tók heimspekingur-
inn etftir því að henmd geðjað-
ist vel að einum starfsbræðra
sinna. Hann gekk sig til lietik-
hússins, tök mamn þennam tali
og svo fór að þeir slóguet úti
í húsagarði. Heroa B. skildi þá
að. Ég hef gefið komunini yðar
firi, sagði heroa B. Farið þér
heim og lemjið hama svo að
hún sé héldur ektoi afskipt.
Daginn sem herra B. gekk
að eiga leikkonuna HeiLene W
(Weigel) fór hanm á járn-
brautarsitöðina til að taka á
mióti ieik'konunni Carol.u N.
(Neher). Hamm hafði með sér
blómvönd. Carola tók við
blómvendimuim, henti homum
á jörðina og sagði ekki orð
við herra B. Hann tölti ó eft-
ir hemmi stundarfcorn ogsipurðd
síðan: Hvað er eiginlega að
þér?
Carola N. svaraði: Hefur þú
kannski ekfci gift þig í dag?
Herra B. svaraði stedmlhissa:
Og nerna hvað?
I sumarbústað herra B amm-
Brecht: Það er líst ef klappað
er...
aðist hann þjónustustúlka ein,
sem honum geðjaðist vel að.
Samstaitfsrmaður hans Peter V
(Voigt) starfaði með honum í
sumárbústaðnum og varð
einnig hrifinn af stúltounmi.
Herra B komst að þessu af
tilviljun. Næstfa morgum ríkti
ísköld þögn við morgumverð-
airborðið, aidred þessu vant.
Allt í eimu sagði heroa B.:
Jæja, skáil'jið þér annars
nokkuð í marxisma?
Mörgum þóttu Ijóð skálds-
ins Johanruesar R. B. (Beckers)
miður góð. Em herra B. lét
sem etokert væri. Þegar því
var haldið fram í hans eyru
að mörg þessana kvæða væru
í raum réttri slæm svaraðd
herra B.r í fyrsta lagi er hann
frá Bæjaralandi eims og ég. 1
öðru Ia,gi hefur hanm skrifað
nákvæmlega jafnmörg góð
tovæði og ég sjálfur, ef menn
telja þau saman. Hann hisf-
ur bara aðra starfsaðferð:
Hann er aillltaf síyrkjandi, en
ég geri það ekki nema öðru
hvoru. )
Bótomenntaprófessorinn Hans
M (Mayer) kenndi rnörg ár
í borgimini L. (Deipzig). Herra
B. hafði mætur á honum þótt
Hans væri saikaður um að
vera sdæmur bókimemnta-
fræðingur og þar að auki hé-
gómlegur. Þegar slík skoðun
var einhverju sinni látin uppi
'svaraði herra B hastarie’ga:
En hann kemur með eitthvað
af lífi og lit til þessarar
sartdauðmar. Þér verðdð ekkj
hissa á því að heyra, að ég er
lítið hrifiTm af Qscar Wilde.
En ef hanm byggi hér hjá okk-
ur, til dæmis i Frankfurt an
der Oder, þá mumdi ég taka
að mér að sjá um að hann
fengi nýja krysantemu í
hnappagatið á hverjum degi.
Á fundi með ymgri sam-
starfsimönnum jós herra B.
ýmsa fory.stuimemm flokks og
ríkis blóðugum skömmum.
Nakkruim dögum síðar réðst
aðstoðarieiksitjóri einn, sem
hafði fylgzt vei með, einnig
á leiðandi menn landsins með
skömmum.
Herra B. æpti til hans: Ég
frábið mig svona tali. Þetta
eru hetjur s'amnar — þeir eru
að byggja upp sÓKÍalisma .í
Þýzkalandi.
Vinir her/a B. voru að velta
fjrrir sér gamalli spurningu:
Hvað er list? Að loknum
löngum uimræðum sagði «inn
þeirra gramur: Allt er þetta
kjaftæði. Það er list þegar
maður skítur á miðju stofu-
gólfinu.
Herra B. hlýddi á ög tók að
velta málinu fyrir sér. Neí,
sagði hann. Það er list ef
maður skítur á miiðju stofu-
gólfiinu við dynjandi lófata,k.
sem hún gefúr sér sjáltf i sín-*
uim ágætu bréfum, þá er hún
furðulega óvitamdi um það, sem
gerist í Sovétríkjumum á þeim
árum, sem bréf hennar fijaMa
uim. Hennar vitnisburður er
fyr.st og fremst hemnar per-
sónuloga reynsla. í öðru laigi
ræðdr hún ekikd um kommúh-
istaríikin í sinni svartsýni, held-
ur um Sovétríkiin, eoda mun
póttitískuir sjónhrinigur hennar
hreint elkkd ná út fyrir landa-
mœri þeirra. 1 þriðja lagi er
hún mjög misjafnlega bjartsýn
í brétfum sanum, em. það segir
ektoert annað en það, að það
stendur mdsjatfnllega í bælið
hennar.
Þriðju og veigamiestu rök
prófiessorsins íyrir því, að sós-
íafisjni og frjáls hugsun sé ó-
samrýmamileig, eru þessdr síð-
ustu atburðir í Tókklóslóvaitoíu.
„Nú þarf ekiki lengur að fara
í grafgötur mcð það, hver sé
afstaða kommúnisitarikjamma
fimm, cr að inmiriásinmi í Tékkó-
sióvakíu stóðu, tilL deilumóils-
íns“, segir hanm. Þessu sfcal
ekki mólimælt í þessu sam-
baridi, þótt ekki, me'gi það
gleymast, að rök þessiara at-
burða muni ekfci bumdin einum
•þætti, heldur geti þar verið
um æðitflókin ' sambörud að
ræða. En við skulum segja og
reikna mieð þvi, að fyrir liggi
ótvíræð yfirlýsing Varsjár-
bandalaigsix',j'kjamm,a fimrn um
það, að sésíaldsmi og fi'jáls
hugsum geti ék'ki farið siaman.
Og sanmarie'ga hafa þá óimerk-
ari vitni ednhvem tíma verið
kölLuð á vettvarig. Hver ætti
svo sem að vera dómbærari í
þessuim efnum en sjálft for-
usturíki sósíallismams írá upp-
hafi? En þegar um framkvæmd
huigsjónastetfna er að ræða, þá
megum við ekki glejfma því, að
í hita baráttumnar á frumstigi
hefiur mörgum eidiheitum for-
ustumammd orðið það á að missa
af framtíðartmarfd'nu, og mætti
Lúther vera okkur prófessor
Olafi riidmnisstætt 'dæmi í þeim
efnum. Og fyrst Lúther gat
bruigðist þýzku bæmdunum
jafnherfilega oig raun varð á,
þá ættum við Ólafur að géra
ráð fyrir þeim möguiledka, að
foringjum Sovétríkjanna geti
einmig sikeikað og þeir misst
sjóniar af maifcim.u. Fjögur
önnur ríki Varsjárbandalagsins
hafa gjörzt til að fylgja Rúss-
um í þessu efni, en þrjú af
ríkjum sósíailisimans í Austur-
og. Mið-Evrópu eru gagnstæðr-
ar skoðumar um samband siiósí-
alisma og frjálsrar skodana-
myndunar. Júgósflavía og Rúm-
emía hafa bæði kvatt sér
Framhald a 9- *íðú.