Þjóðviljinn - 13.10.1968, Blaðsíða 7

r
Sunnudagur 13. októbeir 1968 — jÓÐVTLJINN — SÍÐA J
EN FYNDNI
HLUSTAR
HANN
EINLÆGT Á
Halldór Laxness. Mynd eftir Sverri Ilaraldsson.
Halldór Laxness.
KRISTNIHALD UNDIR
JÖKLI. Skáldsaga.
Helgafell MCMI.XVllT.
334 bls.
Lengi vorum við vanir l>ví ís-
lendingar að ný skáldsaga
eftir Halldór Laxness gæfi til-
efni til athugana í þá veru, að
alltaf vaeri þessi maður að end-
umýja sig, nú heíði hánij enn
einu sinni ruðzt inn á nýtt svið
tilveru okkar og brugðið þar
upp sínu Ijósi. Ekki verða slík-
ar hugleiðingar áleitniar við
lesfcur Kristnihalds undir Jökli.
Miklu fremur þykjumst við
kannast í þessari sögu við æði
margt úr verkum siðari ára.
Andstæður kenningasmiða og
taóisfca, styrkur þeirra sem
vinna hijóðlega eins og vatn í
trássi við ærustu heimsins, hol-
hljóma fyrirgangur kenninga-
smdða, glíman við hlurtlæ'gni í
frásögn — allt þetta og margt
fleira þekkjum við úr leikrit-
um, hugvekjum síðari' ára. En
þar fyrir er Halldór Lpxness
sá fagmaður í ?ínum jáming-
um að hvenær sem hann stefn-
ir persónum saman á bók,
kviknar af þvi líf sem er for-
vitnilegt og skemmtilegt og með
einhverjum hætti nýtt. Menn
geta, ef vill, saknað pólitiskrar
og siðferðilegrar ástríðu fyrri
verka Halldórs, en andríki hans
og fyndni eru á sínum stað,
hvað sem öðru líður.
Nokkrar upplýsingar um sög-
una svo sem til hægri
verka:
Biskup sendir ungan mann
til að rannsaka kristnihald hjá
séra Jóni Prímusi undir Jökli,
maður þessi, kallaður Umbi
(umboðsmaður biskups) segir
söguna. Prestur hefur gefið frá
sér kirkjuverk, enda vantrúað-
ur á allar kenningar, kirkjan
er fúin og lek og negld aftur.
Þess í stað er prestur þúsund-
þjalasmiður sveitarinnar, gerir
jafnfc við prímusa og hraðfrysti-
hús. Séra Jón var giftur fyrir
30 árum merkilegri konu. sem
gengur undir ýmsum nöfnum,
vel dularfullri, enda þjóðsagna-
ættar sumpart. Æskuvinur
prests, dr. Godman Sýngmann,
verkfræðingur og uppfinnimga-
maður, hvarf með þessa konu
til úflanda skömmu eftir brúð-
kaupið. Kannski er hún dauð.
Godman kemur heim með þrjá
hippia tO að magna líf undir
Jökli og ná sambandi við. aðra
hnetti, fullur með kehningar
um þá hluti.’ Hann deyr að vísu
áður en lífsmögnun fer fram.
Kornan birtist... Þetta ætti að
nægja í bili, því lemgur sem
maður reynir að endursegja
þessa bók þeim mun heimsku-
legri verður m.aður innvortis.
Séra Jón er enn ein pecnsóna í
aillangri röð taóista Hall-
dórs. Eins og í öðrum þeim er f
honum komið saman margt af
þvi, sem höfundi' hefur verið
hugstætt um hríð. Gildi æðru-
leysis og góðvildar samfara
andúð á kenningum, sérílagi
þeim sem bjóða upp á resept
til að breyfa heiminum. Meira
en svo hjá Jóni: vantrú á gildi
orðanna, skop um villur þær
sem orð geta teyrnt menn út í;
þess í stað er vísnð til upp-
runaleika, til hinnar sjálfsögðu
fullkomnu.nar mnllausrar nátt-
úru. til þelrra steinnldarmnnna
„sem vissu alt sem þeir Juirftu
að vita einsog fuglar“. Maður-
inn fer yfirleitt halloka í sam-
anburði við aðra skepnu í Jæss-
ari bók, ekki aðeins hjá séra
Jóni — og ef Jón sjálfur getur
komið orðum að J>ví hverju al-
mættið likist, þá er }>að snjó-
tittlingur í byl. Auðmýkt gaign-
vart . tilverunni er teflt gegn
hofmóðuigri tilraun til að ráða
yfir hcnini: samband fifils og
húnangsfluigu er miklu merkara
jen samband við aðra hnetti.
Séra Jón á það að sjálfsögðu
sam.merkt með fyrirrennurum
sínum að harm viðurkennir ekki
meðöl þjóðfélagsins, allra sízt
peninga. Og eins og aðrir taó-
istar er það Jón sem sigursæl-.
astur er persóna ef nokkur er
það, réttara væri líklega að
segja að hann er þannig maður
að hann getur engu tapað.
Jón er náskyldur Bimi í
Brekkukoti, Ibsen,, Ljósdial
Prjánastofunniar, pressaranum í
Dúfnaveislunni og fleira , fólki.
En hann er um margt áhuga-
verðari en fyrirrennarar hans.
Hann er alls ekki eins einhæf-
ur og J>eir, miklu líflegri og^
flóknari persóna. Viðhorf hans
spanna stærstu spumingar um
leið og þau birtast í stór-
skemmtilegu og ötflugiu sam-
bandi við nánasta umhverfi
l>essa þúsundþjalasmiðar; hann
segir til að mynda á einum stað:
„Ef þú gerir aðeins við vélar
í hraðfrystihúsum som bera sig,
þáertu, ekki öfundsverður af
þínu hlutskipti". Jón er einnig
áhugavcrður l>eim sem leitast
við að ráða í þróun og hug-
myndaforil skapara síns, Hall-
dórs Laxness. Jón Prímus læt-
ur sér ekki nægja að halda á-
fram sínum hógværðnrstörfum
eins og Pressarinn ellegnr láta
að því liggja, að næturgalinn
muni haldá áfram að synigja þó
öll mannvirki brenmi, eins og
Ibsen Ljósdal. Hans lokaorð eru
miklu afdráttarlaiusa/ri: „Sá sem
ekki lifir í skáldskap Mflr ekiki
af hér á jörðunni". Jón er að
vísu ekki s.káld, en við getum
vel haldið því frnm að hann
geri líf sitt að list — og hann
kallast beinlínis á við bann
Halldór Laxness sem íyrir
skömmu komst svo að orði í
kveri um Svavar Guðnason:
Gleymið aldrei að veröldin hef-
ur enn ekki verið sköpuð, hún
er i sköpun; við erum hluti af
þeirri þróun. Meðan sitjómmála-
menn reyna að hrinda af stað
heimsendi tekur listin afstöðu
með sköpun heimsins. — (Sbr.
Tímarit MM, I. 1968, bls. 82).
Þessi tengsli, sem og önnur,
milli höfundar og persónu hans
blýtur að festa við séra Jón
mikið af forvitni þeirra sem
velta því fyrir sér, hvar
nóbelsskáld vort .elskulegt sé á
vegi statt — nánar um þá hluti
síðar.
Veiðimaðurinn, grósserinn,
uppfinningamaðurinn God-
man Sýngmanp sem hefur fund-
ið upp „trixið í kafbátinn og
faUhlífina", er öðrum þræði for-
kostuleg skopmynd af aladíns-
draumi fslendingá. Er það ekki
hann scm hefur sigrað þennan
heim með snilld sinni og ætlar
nú að sigra alheiminn frá Jökli.
þar sem er ,.cin merkilegasta
sjálfgerð aflstöð í þessu sól-
kerfi: ein af íleiðslustöðvum Al-
hygðarinnar“, og hefur skrifað
opinberunarbók í sex bindum?
Þar er m.a. „útskýrt efnafræði-
lega hvað djöflar séu og hvers-
vegna hlaupið hafi i þá ofvöxt-
ur á jörðinni". íslenzk heim-
speki semsagt, Helgi Pjeturss,
helstefnan og fleira gott. Fram-
haldið revndar mjög eðlilegt:
„.F.ngin ráð til að eyða þessu
ólífisefni nema með lilstyrk frá
æðri vitunda.rverum á fullkomn-
ari stjörnum“. Óg auðvitað á að
koma á sgmbandi við aðrar
. vetrarbrautir (mjólikbrínga). Að
þessari kennin'gasmíð er skop-
azt á glannalegan hátt með ærsl-
um og farsa: það líf sem dr.
Sýngmann ætlaði að magna
undir Jökli reyndist risalax. sem
hafði vprið geymdur um árabil
í kassa uppi á jöklinum — og
hafnaði í nefi hinna býðingar-
miklu fugla sögunnar. En því
má og vel eftir taka, að kenn-
ingasmiður þessa verks er i
raun og veru tekinn miklu blíð-
ari tökum en ýmsir fyrirrenn-
arar hans úr hópi einsýnis-
manna og heimsbreytenda. Ekki
fylgir honum það hatur sem
umleikur Sine manibus, svo
dæmi sé nefnt. Um leið er hann
tilefni þeirra ummæla í bók-
inni, sem illu heilli hafa vald-
ið undirrituðum lesanda þess-
arar bókar meiri heilabrotum
en flést annað.
Hér er komið að konunni, sem
giftist presti, fór með Sýn.g-
mann og kom heim eftir 3o á.r.
Það er orð að sönnu, sem lögð
eru í munn einnar af smærri
persónum bókarinnar: „Að öllu
samanlögðu getur vafist fyrir
mönnum að skilja ýmislegt
undir Jökli ef beskyn vantar á
kveníólkið“. En þetta beskyn
hleypur ekki í farrgið á mönn-
um. Úa, eða Úrsúla, eða Úrsalei
eða Guðrún Sæmundsdóttir,
hún hörfar undan i hvert sinn
sem þú ætlar að festa hendur á
henni. yið höldum kannski um
tíma að við höfum sett hana
niður við prjónaskap etftir, 30
ára útivist með ævintýramanni,
fjallmyndarlega prestskonu,
sem hefur svo gott hold að allt
karlkjm engist. En það er öðru
nær. Hér veður þjóðsagan uppi
gömul og ný, með mörg islenzk -
furðuverk, kvenmynd eilífðar-
innar sem Goethe leitaði að en
fann ekki, „sá skjólgarðúr sem
nefnist móðurskautið og búa
menn óhultir um sig í þeim
stað _einum á jörðinni meðan
þaö helsta“. Séra Jón og dr.
Sýn.gmann tala um hana eins og
það sem öllu breytti, fyrir henn-
ar sakir var heimurinn íullkom-
inn og ekkert skipti lengur máli.
Þeir tala reyndar um hana á
svipaðan hátt og lærisveinarn-
ir Andris og Filpus um meist-
ara sinn Jón í Brauðhúsum
(Sjöstafakver). En ekki sízt
sakir mikilleika j>essarar marg-
hömu kvenmyndar beinist mik-
il athygli að því sem hún seg-
ir um annan ma.nna sinna, dr.
Sýngmann. með fimmfaldri á-
herz.lu: „Hann vantaði sam-
band . . . Hann vantaði það sam-
band sem segir: elska skaltu
drottin guð b'nn af öllu hjRrta
l>inu allri sálu þinni og öllum
líkama þínum, og náúnga þinn
einsog sjálfan þig“. Það er nú
svo. Og þefta er sagt rétt á
eftir þeirri staðhæfingu þess-
árar máttugu konu að dr. Sýng-
mann hafi verið rriestur maður
á jörðunni næst á eflir séra
Jóni Prímusi, ]>eim Jóni sem
við höfum áður tengt víð margt
af því sem Halldór Laxness vill
helzt á ioff halda þessi misser-
in. Og við getum líka bent á
mörg dæmi þess að Jón hafi
eitthvað í ætt við þetta kristi-
legt samband við tilveruna —
hann er ekki bara þúsundþjala-
smið'ir undir Jökli heldur og
heilagur Frans frá Assisi:
..meira að segja hrafnamir slást
í för með honum ef þeir sjá
hann á víðavángi"
Hvað getur mönnum dottið
í hug?
Halldór Laxness er ekki allur
sem hann er séður eins og
allir vita, menn mega jafnt
vara sig á að lesa í orð hans
og taka þau of bókstaflega. En
það ætti ekki að skaða þótt
bornar séu fram grunsemdir.
Allar þær þrjár höfuðporsónur
sem nú voru nefndar og svo
Umbi sögumaður fá í sinn hlut
drjúgan skammt af ýfnsum þeim
hugsunum og viðhoríum sem
eru Halldórs- beinlínis, hafa
komið fram í verkum hans og
greinargjörðum. Þetta kemur
fram í stóru og smáu. Umbi fær
til að mynda ásetninginn um að
skrifa hlutlæga frásögn, vanda-
mál mr. X í skáldsögunni og í
ábót einkasmekk Halldórs á
brennivíni og mataræði. Sýng-
miann stendur t.d. í landvinn-
inigum og kenningasmíð í 30 ár
eins og skapari hans, og alltént
fær hann í sinn hlut. andúðin'a
á þýzkri heimspeki. Úa gæti vel
átt margar furðulegar hliðstæð-
ur við feril Halldórs, svo mikið
er víst að hann er að öðrum
þræði þjóðsasnapersóna á fs-
lándi. Þa.nnig mæt\i lenigi telja.
Það læðist'^að manni sú hug-
mynd að þótt sjálfstæði persón-
annia í sögunni sé fullkomlega
virðingairvert, þá sé höfundur-
inn að skipta sjálfum sér í parta,
bæði í háði og alvöru, og tefli
þeim saman í margslungnum
dulargervum sem aldrei verða
afhjúpuð til fulls. (Þrátt fyr-
ir prédíkun hlutlægni í saffna-
gerð á Halldór Laxness það til
að spyrja sem svo: „Er höfund-
urinn ekki eini maðurinn sem'
máli skiptir, svo í skáldsögu sem
öðrum bókum?“ (Upphaf mann-
úðarstefnu bls. 74). Og hvað
stæði þá helzt upp; nema trú
á listina og t.ilgang hennar (sbr.
orð séra Jóns) oer svo taóismi
jafnvel í bland við einhverskon-
ar kaþólsku?
\ /itanlega má vel lesa Kristni-
» hald undir Jökli án slíkra
hugleiðinga, kannski eins gott
að losa sig við þær. Við gætum
slegið botn i þær með þeirri
staðhæfingu. að þessi saga gefi
fyllri, frjórri, veruleikabundn-
ari mynd af þvi sem Halldór
Laxness hefur haft hugann við
síðustu ár en önnur verk hans
frá sama tíma. Og þetta er blátt
áfram skemmtileg hók, sem
lengi má tala um. frá mörgum
hliðu.m. Það má minnast á feg-
urð í hárfínum sviðslýsingum.
nákvæmni og list í samanburði.
stórskemmtilegar aukapersónur
eins og Jódínus palisanderskáld,
merkilegan þátt af „beitarhúsa-
mönnum“, lifsnaögnurum dr.
Sýngmanns — bar er m.a. eink-
ar fróðleg ræða um Vietnam.
Ekki sízt er vert að lofa lævís-
leaa byggingu sögunnar. Veröld
bókarinnar. aðalkraftar hennar.
nálgast smátt og smátt. það er
bruvðið upp furðuliósum, dul-
arfullu tali og allskyns brövð
höfð í frammi önnur til að
skerpa forvitni og æsa upp
snurninear. Því ekki að hugsa
til leynilögreglusa'gniatækrii? —
ITmbi er stundumeinsogHercule
Poirot að lokinni morgunigön.gu.
sezt niður og hugsar málin. hvað
er vitað. hvað ekki; það skanast
hvíldir án hess á slakni frá-
söpninni. Og öllu er mætavel
haldið ,til haga, hleypt af beim
skammbyssum sem' í fyrsta
þætti voru hengdar á vegginn<
svo umskrifuð séu gömul með-
mæli til sagnamanna.
Og bókin er fyndin, full af
liómandi skopi um guð os menn.
list og líf. Bá eiginleiki söeunn-
ar gefcur dugað lesendum all-
vel, jafnvel hótt ekki kæmi til
margt annað. því siálfsagt eru
margír eitthvað skyldir séra
Jóni Primusi, sem hetta er sart
um: „Heimspeki og teólógia hef-
ur engin áhrif á hann. og heil-
brigð skynsemi baðan af síður.
Ógermínigur að sannfæra þenn.an
mann með röksemdum. En
fyndni hlustar hann einlægt á
þó það sé hótfyndni“ . ..
Árni Bergmann.
Um raforkumál Vestfjarða
Athugasemd frá Rafmagnsveitum ríkisins
Að tilhlutiain „Féllags rafvedtu-
stjóira svedtarfélaga“, sem sam-
anstendur af -einsitaklinguim,
rafvieitustjórum nokkurra bæj-
arrafveitnia, hatfa að undan-
förnu verið aillmikiil blaðaskrif
um raforkumiál Bíldudals og nú
síðast einnig Patrokshrcpps.
Sem krjnnugt er af blaáa-
skrifum þessum hættu Raf-
magnsveitur ríkisins öllum
framkvæmdum við endurbætur
á natfveitukerifii Bíldudafls í bili.
Af þcssu tilefíni þykir nauð-
synlogt að gora hér grein fyrir
málinu frá sjóinianhóli Raí-
maginsveitna ríkisins.
Orkuveilusvæði Vcstfjarða
Á Vesfcfjörðum, sunnan Arn-
anfjarðar, hafa RaáJmagnsveitur
nfkdsins á hendi naíonkusölu
beint til alllina raforkunoifceinda,
að undanskildum íbúum Pat-
rekshrepps, en Patneikshreppur
hefur sína eigin sjálfsfcæðu naf-
veitu, sem kaupir orfcu í heild-
sölu frá Ratfmagnsveitum rikis-
ins.
Til þess að fullnægja raforku-
þörf Vestfjarða byggðu Raf-
magnsveifcur ríkisins á árunum
1955-59 vatnsorkuver. við Mjólká
1 Ámarfirði og Reiöhjalla.virkj-
unvið Bc'lungarvík. Þá yfirtóiku
þœr jaínframt aillar dísilstöövar
á svæðinu, noma í Patrcks-
hreppi og Isafirði. Jafnframt
voru byggðar aðaflorkufilufcn-
ingslínur milli allra þessara
stöðva, alla loið sunnan frá
Patreksfirði og norður til Isa-
fjaröar með viðkomu í öllum
byggðapléssum og orkuveruim
á orkuveitusvæðinu. Þá vOru
dreifikerfi ýmist keypt eða
byggð upp að mestu í öllum
kauptúnum og þorpum Vest-
fjarða, að undanskildum Pat-
rekshneppi og Isafiirði, en þar
var hafldið áfram rekstri bæjar-
rafveitna. .
Til suðurhluta Vesfcfjarða er
orkan fflutt um saestreng yfir
Amarfjörð með landtöku 1
Bíldudal. 1 þessum hluta‘fjórð-
ungsins hafa Rafmagnsveitur
rfkisáns varastöðvar í Bíldudal
og á Sveinseyri, en Rafvedta
, Patrekshrepps hefur einmg
varastöð á Patrcksfirði, sem er
eign hcnnar.
Krafa Rafveitu Patrekshrepps
Fyrir um tvedmuir árum byrj-
aði Rafveita Patrékshrepps að
gera þá krötfu tdl Rafmagns-
veitna ríkisins, að þær greiddu
allan rekstrarkostnað dísdlstöðiv-
ar sdnnar, þ.e. mannahaild, við-
hald, fjánmagnslkosfcnað, Olíu o.s.
frv. og aiuk þess 15% álag á
heildarkosfcnað.
Árið 1966 var skipting á not-
kun, orku frá dísdlsfcöðinnd á Pat-
reksfirði þannig:
Rafveita Patreksfjarðarhrepps
notaði sjálf 180.570 kWst.
Inn á kerfi Rafmagnsveitna
rikisins 57.840 kWst.
•Samtals fraimlleiðsla stöðvar-
innar 238.410 kWst.
Rafveita Patrekshrepps setti
fram þá ófrávikjanlegu kröfu,
að Rafmagnsveitur rikisins
greiddu fyrir þessa orku, —
57.840 kWsfc, — kr. 531.653,62
eða kr. 9,19 fyrir hverja kWst,
sem inn á þeirra kerfi fór. Til
baka ætlaði Rafv. Patreks-
hrepps að gireiða kr. 0.25 fyrir
þær kWst. er hún nofcaði sjálf,
eða kr. 45.142,50. Þetta ár var
rekstrarkostnaður dísilstöðvar-
innar kr. 462.307,62.
Árið 1967 var skipfcing á not-
kun frá dísilstöðinni þannig:
Rafveita Patrekshrepps not-
aði sjáltfs 269.110 kWst.
Inn á kerfi Rafmagnsveitna
ríkisins 106.380 kWst.
Saimtafls framileiðsla stöðvar-
innar 375.490 kWst.
Sama krafa gerð, Rafmagnsv.
ríkisiins greiði fyrir 106.380
kWst. kr. 839.467,32 eða kr. 7,89
fyrir hverja kWst, sem fór inm
Framhald á 9. siíðu.
i
j
i