Þjóðviljinn - 12.11.1972, Page 9

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 12. nóvember 1972
Sunnudagur 12. nóvember 1972 JjJOÐVILJINN — StÐA 9
Lcifur Simonarson, jarðfræbingur.
LESIÐ
A SPJÖLD
JflRÐ-
SÖGUNNAR
Ýmiskonar steingervingar, myndasiða úr siðasta hefti Náttúru-

fræðingsins:
1. Blaðbrot af birki. 2.Hármý3. Far eftir beykialdin. 4. Hármý. 5. Blað
af hlyn.
— Ég er Bolvikingur, fæddur
1941 og ólst upp norður i Jökul-
fjörðum hjá afa minum og ömmu.
þar sem allt er komið i eyði núna.
Ég lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum á Akureyri árið
1961. Foreldrar minir eru
Rannveig Einarsdóttir og faðir
Simon Jóhannesson, en móðir
min giftist Matthiasi Jónssyni,
sem er þvi fósturfaðir minn og
hefur reynzt mér mjög vel. Þau
eru búsett i Bolungarvik.
— Varstu snemma ákveðinn i
að gerast jarðfræðingur?
— Nei, ég hóf nám i tannlækn-
ingum hér heima , hætti fljótlega
og var nokkurn tima að þvælast
hér fyrir sunnan, en fór siðan að
vinna til að safna fé fyrir utanför,
og ákvað þá að nema jarðfræði i
Danmörku. Það er ekkert
sérstakt sem ýtti mér út i jarð-
fræðinámið, nema ef vera kynni
áhrif frá gömlum kennara minum
i Bolungavik, Steini Emilssyni.
Hann átti mikið og gott steina-
safn, og vorum við sonur hans oft
að grúska i þessu grjóti. Kannski
hef ég fengið bakteriuna þá.
Ég byrjaði nám i Kaupmanna-
höfn haustið 1962 og lauk
magisterprófi 1971.
Prófritgerö um hlý-
skeiðislög á Grænlandi
— Tókstu steingervingafræði
sem sérgrein?
— Já, ég var tvö sumur á
Grænlandi og safnaði þar efnivið i
prófritgerð — hlýskeiðislög á
Vestur-Grænlandi. Er þar um aö
ræða sjávarset, aðallega með
steingerðum lindýrum. Ég kom
heim sumurin 1967 og 1969 og
vann þá að þessum rannsóknum i
Mókollsdal með þýzka jarðfræð-
ingnum Walter Friedrich. Hins
vegar byrjaði ég ekki að vinna úr
þessum gögnum frá Mókollsdal
af neinni alvöru fyrr en ég hafði
lokið prófi.
— Fenguð þið styrki til þessara
rannsókna?
— Við fengum tvisvar danskan
styrk, úr Carlsberssjóðnum, og
siðan Visindasjóðsstyrk i sumar.
— Þú nefndir i fyrirlestri þin-
um tvo Islendinga sem rannsakað
hafa steingervinga öðrum frem-
ur. ,
— Það eru einkum tveir menn
úr hópi islenzkra jarðfræðinga
sem hafa fengizt við stein-
gervingafræði, Guðmundur
Bárðarson sem hefur unnið margt
mjög vel, m.a. skrifaði hann af-
burða gott verk um Tjörnes, sem
kom út árið 1925. Hinn er Jóhann-
es Askelsson, sem var mjög sam-
vizkusamur og góður visinda-
maður. Þeir hafa báðir rannsak-
að plöntuleifar á Vestfjörðum,
Guðmundur var t.d. fyrstur
manna til að rannsaka
Mókollsdalslögin, sem innihéldu
m.a. blaðlúsina, sem við höfum
gert að umtalsefni. Jóhannes
Askelsson skrifaði aftur á móti
um Brjánslæk og Selárdal.
Selárdalur elztur
— Þú sagðir i fyrirlestrinum að
Selárdalssteingervingarnir væru
elztir.
— Ef við litum nánar á fundar-
staðina sem ég ræddi um þá er
Selárdalur sennilega elztur, siðan
Brjánslækur, en Mókollsdalur
yngstur. Almennt talað getum við
sagt að eftir þvi sem við komum
austar þvi yngra verður bergið.
og það kemur heim við þær hug-
myndir er menn hafa gert sér á
siðustu timum um Iandrek og
annað i þvi sambandi — að tsland
sitji klofvega á Mið-Atlanzhafs-
hrygg og sé yngst i miðjunni og
eldra i sitt hvorn endann.
Elztu hlutar landsins eru við
norðanvert Isafjarðardjúp og á
svæðinu kringum Gerpi að austan,
um 16 miljón ára. I miðju lands-
ins eru bergtegundir fra kvarter-
timanum, yngri en 3 miljón ára.
Ilvarfinnast
steingervingar?
— Af hverju finnast steingerv-
ingar á sumum stöðum og öðrum
ekki?
— Þetta er alltaf spurning um
varðveizlu. Oft finnast t.d. plöntu-
steingervingar á svæðum þar
sem einu sinni hafa verið vötn.
Þegar flögurnar frá Brjánslæk
eru skoðaðar, koma i ljós kisil-
þörungar, sem eru i setlögunum
þar, en þeir geta ekki lifað nema i
vatni. Þetta hefur gerzt þannig að
blöðin hafa fokið og borizt út i
vatnið og setzt til botns. Kisil-
þörungarnir i vatninu hafa dáið
og fallið niður á botninn og
myndað lög ofan á blöðunum og
haldizt þar nokkurn veginn kyrrir
áður en næsta blað kom ofan á. Ef
við rifum sundur svona flögu i
dag, sjáum við að blöðin eru
næstum alveg hvit öðrum megin,
en svört hinum megin.
— Hefðu blöðin ekki varðveitzt
Rœtt við Leif Símonarson,
sem hefur kannað hlýskeiðislög á
Vestur- Grœnlandi, steingervinga á
Vestfjörðum
og 6- 7 þúsund ára gömul s jávardýr
sem komu upp úr djúpinu
er Surtsey gaus
Um daginn sögðum við frá einni ágætri og
aldraðri blaðlús sem fannst i Mókollsdal við Kolla-
fjörð (i fljótfærni sögðum við Steingrimsfjörð) og
þá lofuðum við meira spjalli við hinn unga jarð-
fræðing , Leif Simonarson. Þetta reyndist hið fróð-
legasta spjall, sem við viljum hvetja sem flesta tii
að lesa. Fyrst báðum við Leif að gera grein fyrir
uppruna sinum:
SELARDALUR
X BRJÁNSL/tKUR
VADALSDALUR
► GAUTSHAMAR
-húsavi'k
-TRÖLLATUNGA
'MÓKOLLSDALUR
Nokkrir fundarstaðir plöntusteingervinga á Vestfjöröum (Or
Náttúrufræöingnum).
ef kisilþörungarnir hefðu ekki
verið fyrir hendi?
— Sennilega hefðu þau gert
það. Við höfum þessa hvitu
skorpu ekki alls staðar á blöð-
unum, t.d. ekki i Húsavikurkleif.-
Þessi blöð liggja i einum bunka i
þessu lagi og það er greinilegt að
þau hafa flutzt ögn til, borizt út i
vatnsstæði sem hefur myndazt
þarna á tertiertimanum. Svona er
þetta i hinum tilfellunum öllum,
að visu er misjafnlega mikið
magn af kisilþörungum i vötn-
unum. Það er t.d. engin slik
skorpa i blöðunum frá Mókollsdal
— þau eru mjög dökk og ekki eins
snotur og þessi sem finnast við
Brjánslæk, enda er sá staður
frægastur allra fundarstaða.
— Er hann mjög þekktur i
samanburði við aðra erlenda
fundarstaði?
— Hann varð mjög þekktur
fyrir þessa plöntusteingervinga
eftirað Osvald Heer, svissneskur
fornjurtafræðingur skrifaði verk
sitt 1868 um miósenplöturnar á
Jslandi. Þetta var einn kafli i
geysimiklu verki er hann skrifaði
um steingerðar plöntur á öllu
artiska svæðinu — Spitzbergen,
Grænland, Kanada og Alaska ef
ég man rétt. Þetta verk er heims-
frægt og fyrir vikið beindist at-
hyglin að Brjánslæk, og mönnum
varð ljóst að þarna var einn
merkilegasti fundarstaður
tertierplantna.
— Er ekki fólk áfjáð i að
eignast slikar flögur eins og finn-
ast við Brjánslæk. Hvaða afstöðu
hafið þið til fólks sem er að
grúska á þessum stööum?
— Við erum ekki hrifnir af þvi,
að mikið sé tekið a þessum stöð-
um. Hins vegar er nú svo komið,
að lagið við Brjánslæk er oröið
mikið grafið og erfitt að ná góöum
flögum nema að hafa með sér
stórvirk tæki, stóra járnkarla eða
þviumlikt.
— Þyrfti ekki að setja lög um
umgang á slikum stöðum?
— Það væri mjög æskilegt að
þessir fundarstaðir væru algjör-
lega friðaðir.
— Þú nefndir i fyrirlestrinum
að hér hafi verið veður góð þegar
þessir steingervingar byrjuöu að
myndast.
— Meðalhiti heitasta mánað-
arins hefur verið milli 15—20
gráður á celsius og meðalhiti
kaldasta mánaðarins hefur verið
fyrir ofan frostmark. Úrkoma
hefur sennilega verið nokkuð jöfn
allt árið
— Og þetta er fyrir hvað
mörgum miljónum ára?
— Það hefur fengizt aldurs-
ákvöröun frá Selárdal er hljóðar
upp á 12 miljónir ára, og reikna
má með að Brjánslækur sé á svip-
uðum aldri, en elzta berg sem
hefur verið aldursákvarðað hér
er 16 miljón ára gamalt — á
Breiðdalsheiði og i Gerpi.
Mikill skógur
— Þessi lauf, og blaölúsin sem
þið funduð,gefur til kynna að hér
hafi verið mikill skógur.
— Já, og það þykir sennilegt að
hann hafi ekki verið mjög ólikur
þeim skógi, sem við höfum i dag i
austurhluta N-Ameriku, þ.e.a.s.
frá sunnanverðu New York-fylki
suður að Mexikóflóa. Það er
greinilegt að loftslag hefur verið
miklu hlýrra en það er i dag, þvi
að flestar þessar plöntur gætu
ekki lifað á Islandi i dag, þótt vel
væri hlúð að þeim.
— Þið funduð þarna lika hár-
mý, funduð þið fleiri dýr?
— 1 lögunum við Brjánslæk
hafa fundizt leifar af ferskvatns-
svömpum, en það hefur reynzt
mjög erfitt að greina það. Þá má
nefna að Ósvald Heer, sem skrif-
aði um plönturnar frá Brjánslæk
á sinum tima, talar um bjölluteg-
und frá Brjánslæk, en það er allt
svo óljóst, að þarna getur verið
um að ræða eitthvað plöntulegs
eðlis. Sem sagt fyrstu örugglega
greindu dýrin frá tertiertimanum
höfum við úr Mókollsdalnum.
Þyrftum að fá fleiri til
liðs við okkur
— Finnst þér ekki að þarna ætti
að vera um stórvirkari rannsókn-
ir að ræða, væri það ekki anzi
spennandi?
— Vissulega er anzi spennandi
að halda þessum rannsóknum
áfram, og við ætlum að reyna það
i framtiðinni. Lögin i Mókolls-
dalnum eru ekki stór, en vissu-
lega væri gaman að rannsaka
þetta svæði allt og litast viðar um
á Vestfjörðum. Það væri gaman
að fá fleiri til liðs við okkur, og ég
vona að einhverjir þeirra, sem
eru núna við nám, sérhæfi sig i
steingervingum.
— Mætti ekki búast við að finna
t.d. fuglabein i þessum lögum?
— Fuglar eru að visu komnir til
sögunnar á þessum tima, en
þannig háttar til i blágrýtislögum
að þau eru kalksnauð og það sýnir
sig að t.d. bein og aðrar le.ifar
dýra varðveitst mjög illa, og það
er þvi mjög ósennilegt að við
komum til með að finna stein-
gerða fugla eða önnur skyld dýr.
Skordýr hafa venjulega mikið af
hörðum lifrænum efnum i
likamanum og virðast efni þessi
varðveitazt betur i kalksnauðum
lögum en bein og skeljar.
— Þú sýndir mynd af viðarbol
sem þið funduð i Húsavikurkleif.
Hvað var þetta gamalt tré?
— Þessi lög þarna i Húsavikur-
kleif eru yngri en lögin við
Brjánslæk og það er ekki óliklegt
að þessi tré séu 9-10 miljón ára
gömul. Það er hægt að finna tals-
vert mikið af þessum bolum,
sumir standa uppréttir i botni
hraunlags sem hefur runnið ofan
yfir setlögin i Húsavikurkleif.
Bolirnir hafa ekki brunnið burtu
heldur hefur sezt i þá kisill; þeir
eru harðir og það er hægt að sjá
árhringamörk sem hvitar linur i
svörtum bolnum og það er hægt
að gizka gróflega á aldur
trjánna. Þetta eru bolir sem eru
allt að 35 sentimetrar i þvermál.
Stórar eyður milli
fundarstaða
— Þú minntist á að milli Vest-
fjarðakjálkans og Tjörness væru
svæðin litið könnuð. Hvað búizt
þið við að finna á þessu svæði?
— Þetta er þannig núna, að
ákveðnir staðir á Islandi hafa
verið rannsakaðir, en aðrir staðir
þar á milli hafa legið ósnertir, ef
svo má segja. Blágrýtissvæðin á
milli fundarstaöanna vitum við
sáralitið um, t.d. jarðsögu þeirra.
Þetta hefur ekki verið kortlagt á
neinn hátt. Milli þessara gömu
frægu fundarstaða eru stórar
eyður sem okkur vantar að rann-
saka, til að fá gleggri heildar-
mynd. Það er fyrst núna á allra
siðustu árum að menn eru farnir
að hugsa um þessa hluti.
— Búizt þið við að finna þar
fleiri steingervinga?
— Já, og jafnvel ýmsa aðra
hluti. Við höfum leitað á siðustu
árum mikið að megineldsstöðv-
um og það hafa komið i ljós fleiri
og fleiri eldstöðvar. Þær hafa ef
til vill ekki mikið hagnýtt gildi,
en þetta er liður i jarðfræði lands-
ins, sem við verðum að vita full
skil á. Það hefur t.d. sýnt sig að
það er ein slik megineldstöð i
Mókollsdalnum og það er ekki
langt siðan að það fannst önnur i
Króksfjarðarnesi. Það er mjög
nauðsynlegt að fá þessar eld-
stöðvar kortlagöar. Það hefur t.d.
sýnt sig i Mókollsdal að setlögin
þar eru mynduð i mjög sterku
samhengi við megineldstöð. Það
er enginn vafi að stór hluti af
þessu túffi, sem steingervingarn-
ar liggja í, á rót sina að rekja til
eldsumborta i þessari eldstöð
— Hvað er túff?
— Það sem ég meina með túffi
er hörðnuð gosaska, sem er meira
og minna samanlimd, en ekki
orðin að móbergi. Þessi aska, eða
gjóska, er komin fram vegna
eldsumbrota á svæðinu sjálfu (i
Mókollsdal). Fyrst við finnum
steingervinga i nágrenni megin-
eldstöðvar þarna, því þá ekki
annars staðar?
Kortlagning einsog ég hef verið
að minnast á tekur mikinn tima
og það verður ekki framkvæmt á
einni nóttu. Það má einnig benda
á, að i Króksfjarðarnesi, þar sem
er ein slik megineldstöð, er lika
að finna túfflög, og þar hafa fund-
izt jurtaleifar, sem eru litt rann-
sakaðar ennþá.
— Verðið þið, að senda allar
prufur sem þarf að aldursgreina
til útlanda?
— Við höfum þurft að gera það
hingað til. En allar aldursákvarð-
anir á islenzku bergi með hjálp
geislavirkra isótópa, eða sam-
sætna, hafa verið framkvæmdar
erlendis hingað til. Þessar
aidursgreiningar eru gerðar i
stórum efnarannsóknarstofum,
einkum i Bandarikjunum, Bret-
landi og Þýzkalandi. Vonir standa
nú til að i náinni framtið getum
við gert eitthvað af þessu sjálfir,
þvi að ungur maður, Kristinn Al-
bertsson, er farinn til Bretlands
til að nema þessa fræði. Hann
byrjaði nú i haust, og ef allt geng-
ur að óskum, þá ætti hann að geta
hafizt handa eftir nokkur ár.
Frh. á bls. 15
Fullt var út úr dyrum 1. kcnnslustofu háskólans cr Leifur flutti fyrirlestur sinn