Þjóðviljinn - 04.04.1973, Side 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 4. april. 1973
HVERNIG VARÐ
HEIMURINN TIL?

Kenningin
um
„stóru
sprenginguna
vinnur á
Jörðin séö utan úr geimnum : ekki gat hún veriðeldri sjáif en „stóra sprengingin”.
Siðan stjörnufræðingar komust að þvi, að
heimurinn er að þenjast út, hafa þeir deilt um tvær
kenningar um upphaf hans og þróun.
önnur segir, að einu sinni hafi allt efni verið
saman komið á einum stað, og að þar hafi fyrir
miljörðum ára orðið sprenging sem varð upphaf
þróunar geimsins.
Hin segir að efnið verði til jafnt og þétt i
geimnum, og að hann eigi sér ekkert upphaf.
Hér segir frá þvi, hvernig kenningin um ,,stóru
sprenginguna” hefur unnið á. En þvi miður er ekki
farið út i heimspekilegan vanda sem þessu máli er
tengdur. En ýmsir vilja halda, að frá „stóru
sprengingunni” svonefndu sé ekki nema skref i guð
almáttugan.
Tvær kenningar hafa einkum
verið uppi um uppruna alheims
og þróun hans. önnur þeirra
hefur orðið fyrir mörgum
skakkaföllum undanfarin 13árog
siöustu niðurstöður rannsókna
benda til þess að hún fái alls ekki
staöizt.
Siðan 1948 þegar kenning sú,
sem nú er i andarslitrum, var sett
fram hefur heimur visindanna
skipzt i tvær andstæðar fylkingar.
önnur trúir á kenninguna um
„stóru sprenginguna”, „Big
Bang”, sem telur að geimurinn
hafi byrjað i mikilli sprengingu
fyrir miljörðum ára.
Hinummegin voru áhangendur
kenningar um „stöðugt
ástand” (Steady State), sem
lita svo á að geimurinn sé
óbreytanlegur i tima og eigi sér
þvi ekkert upphaf.
Það er þessi kenning sem sýnist
afsönnuð.
Báðar kenningar eiga rætur
sinar að rekja til þeirrar
uppgötvunar bandariska stjörnu-
fræðingsins Edwins Hubbles, að
heimurinn sé að þenjast úr. Við
athuganir sinar á vetrarbrautun-
um komst Hubbles að þvi á þriðja
áratugi aldarinnar, að svo sýnist
sem allar aðrar vetrarbrautir séu
að fjarlægjast þá sem við erum
stödd i.
Menn mega samt ekki túlka
uppgötvun Hubbles á þann veg,
að áður hafi allir stjörnusveipir
verið i hnapp umhverfis okkar
eigin vetrarbraut. Hana ber
fremur að túlka sem útþenslu
heimsins en ekki sem hreyíingu
vetrarbrautanna
(stjarnsveipanna).
Blaðra með deplum
Til að lýsa þessu má gripa til
samlikingar. Ef maður blæs upp
blöðru og málar á yfirborð henn-
ar smádepla, sem raðað er á hana
með jöfnu millibili, þá mun sá
sem blæs taka eftir þvi, að
deplarnir fjarlægjast hver annan
við blásturinn. Ef settur væri
maur á einn af dilunum mundi
hann sjá, að allir aðrir deplar
fjarlægjast hann. Hann mundi
einnig komast að þvi, að þvi fjær
sem depill er, þeim mun hraðar
hreyfðist hann á brott frá þeim
dil, sem maurinn sjálfur situr á.
Við erum i svipaðri aðstöðu. Ef
menn hafa skipti á yfirborðinu,
þar sem maurinn er og hefur tvær
viddir, og okkar þrividdarrúmi,
dilunum og stjörnusveipum,
maurnum og stjörnufræðingi, þá
kemur einmitt það út sem
Hubbles benti á. Radius
blöðrunnar, sem maurinn
skynjar ekki, þar eð veröld hans
er i tveim viddum, vex með
timanum, og það er ljóst, að með
þvi að fara aftur á bak i timanum
munu menn sjá deplana nálgast
hvern annan. A einhverju augna-
bliki er radius blöðrunnar núll og
dilarnir liggja þvi hver ofan i öðr-
um.
Það er þvi eðlileg kenning um
þróun geimsins, að allt efni hafi
einhverntima verið saman
þjappað i einum púnkti, i svo-
nefndu frum-atómi. Einhvern-
tima hefur þetta frumatóm
sprungið, og það er afleiðing þess
að við sjáum stjörnusveipina i
dag fjarlægjast hver aðra.
En þessi kenning rakst á
mikinn vanda. Það kemur nefni-
lega á daginn, að aldur jarðar
(fjórar- fimm miljarðir ára), er
sýnu meiri en sá timi, sem talinn
Framfarir I geimvísindum hafa bætt aöstööu og tækni til athugana á fjarlægum stjörnu
sveipum.
Miðvikudagur 4. april. 1973 ÞJÓÐVILJINN — SÍDA 9
var liðinn frá þvi að sprengingin
átti sér stað — eða um tveir mil-
jarðir ára. Þetta fékk ekki
staðizt: þegar alit efni var saman
safnað i frumatóminu, var þétt-
leiki þess svo mikill, að venjulegt
efni var skipt i frumeindir og
hlutir eins og jörðin gátu alls ekki
verið til.
Eilíf nýsköpun efnis
Þetta vandamál varð til þess,
að árið 1948 settu Englendingarn-
ir Thomas Gold, Herman Bondi
og Fred Hoyle fram „Steady
State” .kenninguna. Samkvæmt
henni um „stöðugt ástand” er
þéttieiki efnis ávallt hinn sami.
Kenningin um „stóru
sprenginguna” gerir hins vegar
ráð fyrir þvi, aö þéttleiki efnis i
geimnum (fjöldi dila á flatar-
málseiningu blöðrunnar) sé sá
sami allstaðar i geimnum á viss-
um tima, en að hann breytist i
tima.
Það er augljóst, að þegar
geimurinn þenst út, minnkar
þéttleikinn. Þessvegna heldur
„Steady State” kenningin þvi
fram, að það sé ávallt að verða til
nýtt efni i geiminum.
1 blöðrudæminu svarar þetta til
þess, að það sé verið að mála nýja
dila á blöðruna meðan hún er
blásin út.
Ef byggt er á þvi að geimurinn
sé alltaf jafnþéttur og liti þvi
ávallt eins út fyrir þeim sem hann
skoðar, þá hafa menn fengið
snoturlega lausn á mörgum
vandamálum.
Þá hefur sköpunin ekki farið
fram á tilteknum tima. Geim-
urinn hefur alltaf verið til og
stjörnusveipir hafa orðið til i hon-
um einsog vatnsmólekúl streyma
fram i á. Geimurinn verður ávallt
til og efni verður ávallt i sköpun.
Sköpun þessi fer mjög hægt
fram: 1 eins liters rúmi verður til
eitt' vetnisatóm á 100 þúsund
árum. Við tökum þvi ekki eftir
þessari þróun, það er i reynd ekki
hægt að mæla hana.
Sá þanki, að efni sé alltaf að
verða til, virðist miklu skynsam-
legri en sú hugsun, að allt efni
hafi skyndilega orðið til á einum
stað. Kenningin um „stöðugt
ástand” sviptir goðsagnarhjúpn-
um af sköpuninni.
En svo kom það i ljós siðar, að
aldur geimsins samkvæmt
kenningunni um stóru
sprenginguna er meiri en þeir
tveir miljarðir ára, sem menn
höfðu byggt á hingað til. Astæðan
var sú, að menn höfðu misreiknað
fjarlægðir i geimnum. „Big
Bang” kenningin var ekki lengur
óhugsandi, þvi samkvæmt nýjum
athugunum var aldur heimsins 13
miljarðir ára, og það stingur ekki
i stúf við það sem menn vita um
aldur jarðar.
Torveldar mælingar
Báðar kenningar gátu þess
vegna staðizt. En leitað var að
aðferðum til að kveða upp úr um
það, hvor þeirra væri sú rétta.
Það reyndist góð aðferð að
skoða fjarlæga stjörnusveipi.
Ljósið sem við fáum frá vetrar-
brautunum hreyfist með vissum
hraða. Það þarf ákveðinn tima til
að ná okkur. Þetta þýðir, að eftir
þvi sem við horfum lengur út i
geiminn þeim mun lengra sjáum
við aftur i timann.
Með þvi að horfa út i geiminn
getum við gert það upp við okkur
hvort þéttleiki stjörnusveipa hafi
verið meiri fyrr á timum en nú
(en svo hlýtur að vera ef „Big
Bang” kenningin er 'rétt), eða
hvort hún er sú sama og núna —
en þvi gerir kenningin um stöðugt
ástand ráð fyrir.
Þessar mælingar eru mjög
Við rannsóknir m.a. á þessari vetrarbraut, M 87, hefur mönnum tekizt
að sýna fram á að fyrir um 20 miljörðum ára var heimurinn saman
kominn i einum punkti.
erfiðar, þvi að mismunurinn á
þeim þéttleika, sem kenningarn-
ar tvær halda fram, er ekki sér-
lega mikill og þvi er nauösynlegt
að virða fyrir sér vetrarbrautir
sem eru mjög langt i burtu til að
geta dregið niðurstöður af
mælingunum.
Fyrst tókst að mæla þetta með
nægilegri nákvæmni árið 1961
þegar Martin Ryle og R.W.
Clarke við Cambridgeháskóla á
Englandi mældu útvarpsgeislun
fjarlægra stjörnusveipa. Niður-
stöður þeirra gengu gegn
kenningunni um stöðugt ástand,
en voru ekki nógu afdráttarlausar
til að sannfæra áhangendur henn-
ar.
Geislun frá minus270 gráö-
um
Nokkrum árum siðar
uppgötvuðu tveir Bandarikja-
menn, AA.. Penezias og R.W.
Wilson frá Princetonháskóla,
fyrirbæri sem samrýmist ekki
kenningunni um „Steady State”
en passar ágætlega við „stóru
sprenginguna”.
Þeir komust að þvi, að úr öllum
áttum kom geislun inn á mikró-
bylgjusviðið (mjög stuttar út-
varpsbylgjur). Geislun þessi er
jafnsterk i allar áttir og hefur ein-
kenni geislunar sem kemur frá
mjög köldum hlut, sem hefur
hitastig -270 gráður á Celsius.
Þótt skrýtið sé, stafar þessi
„kalda” geislun frá hinu afar
heita frumatómi kenningarinnar
um „stóru sprenginguna”.
Ástæðunnar ber að leita i út-
þenslu geimsins. Hægt er að likja
þeirri geislun sem frumatómið,
sem var um miljón gráða heitt,
sendi frá sér við lofttegund. Hvert
ljósmagn, hið minnsta ljósmagn
sem til getur verið, hagar sér
nefnilega eins og öreind. Ef við
höfum lofttegund i geymi, sem
stækkar ört, mun lofttegundin
kólna, vegna þess að það dregur
úr hraða mólekúlanna, þegar þær
mæta veggjum geymsins, sem
eru á hraðri leið frá þeim. A sama
hátt tapa ljóskvantarnir orku við
útþenslu geimsins. En þetta orku-
tap kemur ekki fram sem
minnkandi hraði, heldur sýnast
ljóskvantarnir vera komnir frá
kaldari hlut. Það ský ljóskvanta,
sem ættað er frá frumatóminu,
sem var miljarð gráða heitt, fyllir
heiminn með geislun , sem virðist
koma frá 270 gráða köldum hlut.
Þessi uppgötvun kemur vel
heim og saman við „Big Bang”
kenninguna. Og Hoyle, sem var
helztur talsmaður „stöðugs
ástands”, lýsti þvi yfir að nú
gengi hann af sinni trú.
En Hoyle skipti svo aftur um
skoðun. Arið 1968 komu hann og
J.V. Narlikar fram með nýtt til-
birgði við kenninguna um stöðugt
ástand. Samkvæmt þvi, dreifist
nýsköpun efnis ekki jafnt um
geiminn, heldur fer hún fram á
vissum mjög þéttum sviðum.
Meginatriðið i þessu nýja tilbrigði
var það, að „efni gæti af sér
efni”, en það gamla gerði ráð
fyrir þvi að efnismyndun væri að
hraða óháð efnisþéttleika á
svæðinu.
Ein af ástæðunum fyrir að þessi
kenning var fram sett er sú, að á
sjöunda áratugnum uppgötvuöu
menn kvasana, mjög fjarlægar
stjörnur sem einkennast af afar
miklum þéttleika og sterkri út-
geislun.
Hoyle stakk upp á þvi, að efnis-
myndunin færi m.a. fram i
kvösunum. Hið nýja afbrigði
kenningarinnar innihélt nýja og
mjög flotta kenningu um eigin-
leika þyngdarlögmálsins. Þessi
nýja þyngdarlögmálskenning
litur á massa hlutar sem nokkuð
það, sem ekki aðeins ákvarðast af
hlutunum sjálfum. Hoyle og
Narlikar telja t.d. að aðdráttarafl
hluta minnki með timanum. Út
frá þessari kenningu um
aðdráttarafl má sýna fram á, að
alheimurinn hafi ekki átt sér neitt
upphaf — en það er meginatriöi i
kenningu um stöðugt ástand.
En þetta nýja afbrigði
kenningarinnar útskýrði samt
ekki míkróbylgjugeislunina úr
geimnum né heldur mælingar
þeirra Ryles og Clarkes — enda
þótt Hoyle gerði tilraun til þess.
Eftirmæli
Deilurnar voru óleystar, og
Framhald á bls. 15.
Einstæður
atburður í
sögu alþingis
aö sveitakonur hópist til þess að
hlýöa á umræður á alþingi
Að undanförnu hafa
stjórnarandstöðublöðin
gert sitt hvað til þess að
rangtúlka og umsnúa þeim
orðum er Jónas Árnason
alþingismaður flutti á
alþingi er húsmæður úr
Árnessýslu f jölmenntu á
þingpallana og vakið hefur
verðuga athygli og umtal
meðal almennings.
Vegna þessa þykir Þjóð-
viljanum hlýða að birta hér
orðrétt ræðu Jónasar, en
ávarp húsmæðranna í
Árnessýslu, sem Jónas las í
lokin, hefur áður verið birt
hér í blaðinu.
Jónas Arnason
ÞJÓÐVIUINN BIRTIR ORÐRÉTT UMMÆLI
JÓNASAR ÁRNASONAR
Herra forseti.
Sá hversdagsbragur sem löng-
um hvilir yfir störfum okkar hér i
þessu húsi er viðsfjarri núna. A
þeim fundi sem hér er nú hafinn,
munu háttvirtir þingmenn i
lengstu lög halda kyrru fyrir i
sætum sinum. Og menn munu
ekki sökkva sér niður i þreytandi
þingskjöl, eða sinar eigin hugsan-
ir, — sem hvort tveggja veldur
þvi löngum að svipurinn verður
tómlátur, jafnvel sljór, — heldur
munu menn verða eftirvænting-
arfullir og áhugasamir i framan,
— og menn munu beina sjón-
aukanum uppávið.
Svo er kvenfólkinu fyrir að
þakka.
Það eru konur hér fyrir utan.
Og það eru konur i göngum húss-
ins. Og það eru konur i stigunum.
Og allir pallar eru fullir af kon-
um.
1 dag hefur það gerzt, sem að
likindum hefur aldrei fyrr gerzt i
sögu Alþingis. Og á ég þá ekki við
það, að álitlegur hópur reyk-
viskra kvenna hefur skroppið
hingaö niöur eftir gangandi eða i
strætisvögnum eða kannski i
einkabilum sinum til þess að
heiöra okkur meö nærveru sinni.
Þess eru þegar allmörg dæmi i
sögu Alþingis, að reykviskar hús-
mæöur hafi lagt slikt á sig. En
hingað eru lika komnar aðrar
konur. Og þær konur eru komnar
um lengri veg en hinar. Þetta eru
sveitakonur. Þetta eru fulltrúar
þeirra islenzku húsmæðra sem
yfirleitt eiga ekki heimangengt.
Þetta eru fulltrúar þeirra kvenna
sem hvern dag ársins eru bundn-
ar, ekki aðeins við barnauppeldi
og venjuleg heimilisstörf heldur
og þau önnur verk margvisleg
sem þær verða að vinna við hlið
eiginmanna sinna i fjósum og i
fjárhúsum eða þá einhvers staðar
útivið, einfaldlega vegna þess að
þannig er nú einu sinni lifsbarátt-
an i sveitum þessa lands.
Það er ástæða til að bjóða vel-
komnar allar þær konur sem i dag
eru hér staddar. En persónulega
leyfi ég mér að bjóða sérstaklega
velkomnar þær konur sem ég nú
nefndi. Þær sitja þarna uppi á
pöllunum fremst og eru flestar úr
Villingaholts'hreppi, en einnig úr
Hraungerðishreppi og ofan af
Skeiðúm. Þaðer nærvera þessara
kvenna sem gerir þennan dag
einstæðan i sögu Alþingis. Bænd-
ur hafa oft komið hingað margir
saman til þess að leggja áherzlu á
hagsmunamál sin. Einkum gerð-
ist þetta i fyrri tið, sem frægt
er, og beittu þeir þá gjarnan hest-
um sinum á völlin hérna fyrir ut-
an, meðan þeir sátu hér inni i hús-
inu og hlýddu á mál manna.
Bænda-konur hafa hins vegar
aldrei fyrr, svo mér sé kunnugt,
tekið sig saman um það, eins og
nú i dag, að heilsa upp á háttvirt
Alþingi.
Þær munu hafa orðiö að fara
óvenju snemma á fætur i morgun,
flestar þessar konur, til þess að
ljúka morgunverkunum og geta i
tæka tið safnazt saman i þann
almenningsvagn sem þær fengu
til ferðarinnar. Og á meðan reyk-
viskar húsmæöur voru núna áð-
an, — okkar elskulegu reykvisku
húsmæður — aö útbúa hádegis-
matinn halda fjölskyldum sinum,
þá voru hinar konurnar á leið yfir
þá stóru heiöi sem liggur milli
höfuðborgarinnar og þeirrar
sveitar, þar sem þær eiga heima
og vilja eiga heima. Eg skal ekk-
ert um það segja, hvernig há-
degismaturinn hefur lukkazt á
heimilum þeirra reykvisku hús-
mæðra, sem vegna sinnar
ströngu lifsbaráttu hafa nú ákveð
ið að kaupa hvorki kartöflur né
mjólk né kjöt né neinar aðrar
afurðir sem islenzkir. bændur
framleiða og byggja á lifsafkomu
sina og sinna eiginkvenna og
sinna barna, — en hitt þykist ég
vita, að i dag kunni að reynast
heldur svona þunnur þrettándinn
á vissum heimilum fyrir austan
fjall, þar sem húsbóndinn verður
auk allra annarra starfa sinna, að
bögglast við eldamennsku og
barnagæzlu, vegna þess að eigin-
konan er bara allt i einu farin
suður til þess að sitja á þingpöll-
unum.
Hvað um það. Ekki hefur þetta
að ástæðulausu gerzt. Þær hafa
boðskap að flytja þessar konur,
sem hingað eru komnar austan
yfir fjall. Og mér veitist sá heiður
ða lesa þennan boðskap.