Þjóðviljinn - 08.07.1973, Side 3

Sunnudagur 8. júlí 1973: PJODVILJINN — SIÐA 3
- P
15, og 16. öldín var
blómatímabil íslenzkra
stórhöfðingja. Líklega hafa
aldrei fyrr né síðar verið til
eins ríkir og voidugír i&-
lendingar eins og á þessum
tíma. Þetta var „sveina
n: x 'jtvegurinn varð é
i undi
aldrei verið til rikari einstakling-
ar á íslandi, en á 15. öld. Þessir
menn vildu gjarnan halda
tengslum við enska kaup-
menn. 1419 semja islenzkir
höfðingja á Alþingi hyllingarbréf
til Eiriks konungs:
„Kom og yðvart bréf hingað i
landið til oss i hverju þér forbuð-
uð oss að kaupslaga við nokkra
útlenzka menn. En vorar réttar-
bætur gera ráð fyrir, að oss skyldi
koma sex skip af Noregi árlega,
hvað sem ei hefur komið upp á i
langan tima . . . Þvi upp á guðs
náð og yðvart traust höfum vér
orðið að kaupslaga við útlenzka
menn, sem með friði hafa farið . .
..En þeir duggarar og fiskarar,
sem reyfað hafa og ófrið gjört,
þeim höfum vér refsa látið”.
tslenzku höfðingjarnir eru ekk-
ert feimnir við, að láta kóng vita,
að hann hefur ekki staðið i stykk-
inu. Það er og eftirtektarvert, að
þeir gera skiran greinarmun á
kaupmönnum og fiskimönnum,
og þeir eru ekkert hrifnir af þeim
siðarnefndu, gagnvart þeim hafa
þeir stranglega framfylgt kon-
ungsboði.
Það er einkum tvennt, sem
valdið hefur þessum óvinsældum
duggaranna. 1 fyrsta lagi sam-
keppni við islenzka útgerðarhöfð-
ingja um hráefnisöflum. 1 öðru
lagi, og það er miklu mikilvæg-
ara, sú staðreynd, að duggararnir
gengu oft á land og þóttu nokkuö
frekir til fanga, einkum voru þeir
sólgnir i nýmeti. Tóku þeir oft
gripi án þess að láta gjald koma
fyrir, og margan annan óskunda
höfðu þeir á samvizkunni.
Konungsvaldið
snýst til varnar
Eins og áður segir, hafði Dana-
konungur ekki bolmagn til að
framfylgja verzlunar- og fisk-
veiðibanninu á Islandi. Það er
ekki fyrr en á 16. öld, að herskipa-
tækni hefur fleygt svo fram, að
unnt er að senda herflota yfir
Atlanzála.
Eirikur var þó ekki alveg ráða-
laus, 1419 sendi hann umboðs-
mann sinn, Hannes nokkurn Páls-
son, til Islands að kynna sér
málavöxtu. íslendingar virðast
ekkert yfir sig hrifnir af komu
sendiboða konungs sins. Að
minnsta kosti lætur höfundur
Nýja annáls sér fátt um finnast:
„Kom Jón Tófason Hólabiskup og
licrr Hannes Pálsson og margir
aðrir danskir”.
Hannes Pálsson, skrifáði
skýrslu um misgerðir Englend-
inga á Islandi frá 1419 til 1425. og
er það rit ágætis heimild, þótt
ljóst sé að Hannes fegri ekki hlut
Breta.
Hannes sat ekki auðum höndum
á Islandi, hann fer um landið og
veitir Englendingum tiltal. M.a.
fór hann til Vestmannaeyja, en
þær virðast hafa verið helztu
bækistöðvar Englendinga. Þar
höfðu þeir meðal annars reist sér
hús, að sjálfsögðu án konungs-
leyfis. Ensku kaupmennirnir lof-
uðu öllu fögru, og hétu að koma til
næsta Alþingis og svara þar til
saka. Ekki varð þó af þvi, heldur
lögðust þeir i viking og herjuðu á
konungseignir á tslandi.
Hannes fer af landi brott næsta
ár, en islenzku höfðingjarnir virð-
ast ekki hafa treyst honum til aö
túlka sjónarmið þeirra nógu vel,
svo að þeir senda einn úr sinum
hópi, Þorleif Arnason úr Vatns-
firði, á konungsfund.
1423kemur Hannes til tslands á
nýjan leik, og nú er i för með hon-
um Baltazar van Damme, en kon-
ungur hafði veitt þeim landið að
léni. Þeir koma enn með þann
konungsboðskap, að Englending-
um séu bannaðar tslandsferðir að
viðlögðum missi lifs og eigna.
En Englendingar eru ekki á þvi
að gefast upp.
ófriðurinn 1423
Englendingar svöruðu itrekuðu
banni konungs með þvi að rita
landslýðnum hótunarbréf. Sögð-
ust þeir taka það með valdi, sem
ekki fengist með góðu. Alþýðu-
menn á tslandi hafa verið milli
steins og sleggju.
Englendingar hafa átt hér öfl-
uga fylgismenn, að minnsta kosti
ensku kaupmennirnir. Margt af
þvi sem Hannes Pálsson segir um
Englendinga, er þó ekki liklegt til
að afla vinsælda alþýðu. Má vera,
að það eigi fyrst og fremst við
duggarana. M.a. segir hann, að ef
lslendingar hætti sér á miðin á
smáum bátum sinum, „brjóli
Englendingar bátana og ónýti.
særi og berji menn, og stundum
varpi þeir þeim i sjóinn og drepi
suma”.
Nú er ástandið orðið þannig, að
strið Englendinga og danska kon-
ungsvatdsins bitnar harðast á ts-
lenzkri alþýöu. Englendingar
fara með ráni og gripdeildum um
strandhéruðin.
Þeir gjöreyða Ólafsfjarðarhér-
að og Hrisey. t Húsavik ræna þeir
kirkjuna og brenndu siðan.
Hannes Pálsson lýsir framferði
Englendinga svo i skýrslu sinni:”
„Einnig rændu þeir kirkjuna i
Grimsey og liöfðu brott með sér
til Englands kaleika, bækur.
mcssuklæði og klukkur. Þeir hafa
einnig rænt og stoliö óteljandi
sauðuin, nautuni og dýrum ár-
lega á ýmsum stöðum islands og
cinnig á ööru landi kölluöti Fær-
cyjar. Eyna Sandcy rændu þeir
einnig og brenndu þar 81 bæ eða
heimili” (Þýðing Björns Þor-
steinssonar). Sandey er ein Fær-
eyja.
Nú er tvennt til. Annað hvort er
Hannes að segja frá hervirkjum
duggara, eða hér er lýst við-
brögðum kaupmanna við verzl-
unarbanninu, nema hvort tveggja
sé.
Hannes nafngreinir eina 26
enska vikinga, og finnst sumra
getið i borgaraskrám enskra
borga.
Borgarar frá Hull
harðir í horn að taka
Á Suðurnesjum bar mest á vik-
ingaflokki frá Hull. Hannes getur
þess, að þeir hafi sært konungs-
þjóna og ráðizt á Bessastaði bæði
1423 og ’24. Þeir flytja ráðsmann-
inn á Bessastöðum út á skip og
ræna kirkjuna og nágrennið, þar
á meðal meira en 100 marka virði
frá konungsmönnum.
Þeir fara 40 saman til að taka
hirðstjórana Hannes og Baltazar
af lifi, en það tókst ekki. Arið 1425
fara þeir að Kláusi Junghe
og Magnúsi Hákonarsyni, hand-
bendum Danakonungs, sem
sennilega hafa haft aðsetur á
Suðurnesjum. Vikingarnir særa
þá til ólifis, og setja menn sina
niður á staðnum yfir vertiðina.
Þeir brjóta skip konungsmanna
og erkibiskups og ráðast enn á
Bessastaði og taka þar höndum
Kláus Ólafsson, umboðsmann, og
ræna hann vopnuin og 12 hundr-
uðum fiska. Norska rikisráðið,
sem taldi sig eiga sérlega hags-
muna að gæta á íslandi, hafði
sent hingað Ólaf nokkurn Niku-
lásson til að reyna að tryggja
áhrif norskra höfðingja hér. Ólaf-
ur þessi reyndi nú að semja við
Englendinga og fá Kláus Ólafsson
látinn lausan. En þegar hann
kemur til Englendinga i griðum
og krefst bóta, taka þeir hann
höndum og flytja hann og Kláus
og fleiri konungsmenn til Eng-
lands.
Reynt að fá
íslendinga í slaginn
Enskum kaupmönnum var eng-
inn akkur i að fá Islendinga upp á
móti sér. Islendingar vildu gjarn-
an verzla við þá, og nokkur tengsl
hljóta að hafa verið komin á milli
kaupmanna og viðskiptamanna.
Það er ekki óliklegt, að ensku
kaupmennirnir hafi lánað
sumum Islendingum vörur gegn
greiðslu siðar. Þannig hafa vib-
skipti gengið fyrir sig i aldaraðir
'á íslandi. Viking og ránsakpur á
hendur Islendinga gátu þvi ekki
orðið Englendingum að liði.
1425 hafa þeir algjörlega snúið
við blaðinu. Þeir eiga ekki lengur
i skærum við landsfólkið, heldur
reyna þeir að fá Islendinga i lið
með sér gegn dönskum umboðs-
stjórninni, en Islendingar virðast
ekki ginnkeyptir.
Hirðstjórinn fluttur
til Englands
Hannes Pálsson lét ekki deigan
siga, hann hélt til Vestmanna-
eyja, höfuðvigis Englendinga.
Um þá för segir hann m.a. i
skýrslu sinni: „Þeir risu upp
gegn oss cins og opinberir fjendur
og brutu báta vora þcgar i staö.
svo að vér mættuni ekki á braut
koinast . . . Þar hlóöu þcir garö
utan um oss. sem liöföuni fáa
fylgjara, svo að vér gáfumst upp
sökum hungurs og vopnaburöar
þcirra og gcnguin til sanininga . .
. . . Að svo búnu fóruni vér aö
fyrrnefndum staö viö ströndina
og ætluöuni þaöan til lands. En
viti uicnn. alll i cinu réöust þcir
allir fyrirvaralaust á oss og ræntu
öllu, sem vér áttum, og nam það
400 nóbilum. Tveimur af oss héldu
þeir eftir meö ofbeldi, en sendu
burt þjóna vora rænta . . .
. . . Þeir skrifuðu félögum sin-
um i Hafnarfiröi og nokkrum Is-
lendingum. sem þeir töldu svik-
ara við konung Danmerkur, og
sögðu, að þeir hefðu sjálfir sleppt
þjónum vorum, bæði vopnlausum
og nöktum, til þess að hinir gætu
þvi auöveldlegar drepið þá, og
báöu, að þeir létu ekki vigin und-
an dragast . . .
. . . En af guðlegri forsjá bárust
þessi bréf aldrei til þeirra, en
voru tekin á leiðinni . . .”
Og Englendingar sigla nú með
Hannes Pálsson og fleiri umboðs-
menn danska konungsvaldsins til
Englands.
Staða Islendinga
Þó að Islendingar væru ekki
ginnkeyptir fyrir að hefja upp-
reisn gegn Eiriki af Pommern og
umboðsmönnum hans. virðist
þeim siður en svo hafa verið
uppsigað við ensku kaupmennina.
Það má undarlegt heita. hversu
Nýi annáll er sagnafár um
ofbeldisverk Englendinga. Mað-
ur gæti búizt við, að guðsmaður-
inn yrði æfur vegna ofbeldisverka
þeirra gegn kirkjunni, en ekkert
finnst um þau mál i annálnum.
Hins vegar segir þar við árið
1425:
„Saurgaö klaustrið á Helgafelli
og svo kirkjan með, fyrst brotið
klaustriö, þar næst kirkjan, siðan
spillt nieð öfundarblóði. Skotinn
maður i hel i sjálfum kirkjugarð-
inum. Gerðu þeir það sveinar
lierra Hannesar Pálssonar. Þótti
það mikil hörmungartíðindi að
frétta. Var kirkjan siðan sönglaus
um næstu fjögur ár siðan og
nokkru betur. Voru þeir fangaðir i
Vestmannaeyjum Baltazar og
herra Hannes og voru flultir til
Englands. Hörmuðu það fáir."
Liklega hafa ensku kaup-
mennirnir átt hauk i horni. þar
sem voru islenzkir höfðingjar.
veraldlegir og andlegir. Skreiðar-
útflutningurinn er orðinn heizta
undirstaða islenzks höfðingja-
valds. og hann var að miklu leyti
háður sambandi við enska kaup-
menn.
Vestur-Þ jóöverjar
Þessi saga verður ekki rakin
lengra að sinni. Þvi fer þó fjarri
að deilur hafi verið settar niður
fljótlega. 1 rauninni fékkst engin
laus á þessu striði fyrr en danska
stjórnin varð' þess umkomin að
framfvlgja verzlunarbanninu a
Islandi með þvi að senda hingað
herskipaflota. enda varð þá stutt
i að komið yrði á einokunar-
verzlun danskra borgara á Is-
landi.
Margir stóratburðir urðu þó áð-
ur en svo langt væri komið. Einna
lengstan slóða dró sókn Þjóð-
verja út hingað. Vestur-þýzku
hansaborgirnar vildu komast inn
á skreiðarmarkaðinn. Þær lentu
þvi i andstöðu við Lubeck. sem
hafði norsku skreiðarverzlunina i
sinum höndum. Þess vegna
reyndu Hamborgarar aö sigla til
Islands. Lýbikumönnum virðist
hafa verið sama, þótt Eng-
lendingar keyptu hér skreið og
seldu hana i Énglandi. þvi að þeir
komu hvergi inn á
verzlunarsvæði Hansamanna.
En þegar vestur-þyzkar Hansa-
borgir ná i tslandsskreiö og selja
hana innan Hansasvæðisins og
veita þannig Lybikumönnum
harða samkeppni. fer að hrikta i
sambandi Hansaborga. og and-
stæðurnar milli þýzku borganna.
annars vegar við Evstrasalt og
Framhald á bls. 15.
„Mikil islandsútgerö var frá ensku borginni Lynn á 15. öld. Þessi mynd
cr af stólbrik úr St. Nikholas-kirkjunni þar, frá þvi sneinma á 15. öld. A
skipinu sjást ýmsar nýjungar i siglingatækni, sem gerðu Englend-
ingum klcift að sækja til islands. Kastaiarnir að framan eru samvaxn-
ari skrokknum en áður, skipið hefur tvö möstur, rásegl að fornri gerð á
þvi fremra, en latneska þrihyrnu á þvi aftara. Um þetta leyti er einnig
farið að nota áttavita.”