Þjóðviljinn - 10.11.1974, Blaðsíða 9

Sunnudagur 10. nóvember 1974. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
O
SÍÐARI HLUTI
kerfi viö örðug skilyrði — kerfi
sem á að ná yfir ólik samfélög
sem eru til hér hlið við hlið: sveit-
ina, þorpið, þéttbýlið. Skólinn átti
að vera samstætt jafnréttiskerfi
og gefa öllum tækifæri til að kom-
ast nokkurn veginn jafnmettir frá
borði. Tækin til þess voru reglur,
lög og skipulagsform og þvi hefur
stofnunum hætt til að stirðna i til-
tölulega ströngum viðjum, sem
getur verið erfitt að eiga við.
Nú höfðar þetta nýja námsefni
til nýrra samskipta, virkni i
námi, námshvata til allra, til
virkjunar hugarins, til að vinna
sér nýja reynslu i stað þess eins
að leggja bækur á minnið. En
hefðbundinn skóli er einmitt
byggður upp frá þvi sjónarmiði
að farið sé yfir bók, og hlutverk
kennarans hefur að miklu leyti
veriðskilgreintþannig, að honum
beri að sjá til þess að bókarefnið
færist yfir i huga barnanna.
Bekkjarskipan, stjórnun, skipu-
lagsmál, stundatafla skipta þvi
gifurlega miklu máli i sjálfsvið-
haldi þessa kerfis, það styðst við
og styður hefðirnar um forráða-
hlutverk kennaranna i stofnun-
inni yfir bókbundnu námi nem-
endanna. Nýja námsefnið höfðar
til virkni kennara og nemenda, til
sjálfsforræðis kennara um skipan
kennslunnar og rekst þvi á ýmsan
hátt á viðurtekin skipulagssjón-
armið i skólakerfinu. Tökum til
dæmis tvisetningu i skólum —
hvað þýðir hún i þessu sambandi?
Hvernig eiga kennarar að skipu-
leggja starf sitt fram i timann ef
þeir fá ekki tima til þess á stunda-
töflunni i tvisettum skóla að vinna
saman að sliku og hafa kannski
ekki vinnuaðstöðu i skólanum?
Kjarabarátta
og próf
Svo er annað: öll skipulagning
kjaramála, launamála kennara
miðast einmitt við þetta kerfi.
Það er þvi við raman reip að
draga að endurskipuleggja hlut-
verk kennarans sem heildstætt
hlutverk. Kjarabaráttan hefur
orðið til þess að brjóta hlutverk
kennara niður i smærri og smærri
einingar sem handhægara er að
meta til fjár: Kennslustundir, yf-
irsetur, stilaleiðréttingar o.s.frv.
— og hvernig á þá að finna tima
til samskipta og sameiginlegra
áætlana. Uppeldisfræðilega upp-
lýst kennsla þarf undirbúning,
umræðu, lifandi þátttöku. Skipu-
lag skólans sem stofnunar gerir
ekki ráð fyrir þvi enn, þó grunn-
skólalöggjöfin virðist ganga út
frá slikum sjónarmiðum. Þessa
mótsögn verður smám saman aö
leysa upp. Þetta ætti aö verða
stefnumál kennarasamtakanna.
Endurskoðun kennslu og náms
efnis kemur viða við. Þannig þarf
aö endurmeta hlutverk prófa.
Þau hafa haft miklu ögunarhlut-
verki að gegna i þvi kerfi sem við
lýði hefur verið, en hljóta að
þjóna öðrum tilgangi i öðru
námskerfi. Endurskoðuninni hafa
fylgt ný viðhorf til námsmats og
ég held að það sé að koma upp já-
kvæðari skilningur á prófum en
gilt hefur til þessa. En hér þarf
auðvitað að fara að með gát, þvi
að prófin hafa verið mikilvægur
stuðningur við skólann eins og
hann hefur verið. Kennararnir
eru vanir þeim og eins og ég sagði
áðan er ekki hægt að kippa burt
þætti úr kerfi fyrirvaralaust án
þess að óvænt eftirköst komi
fram. Endurskoðun prófkerfis
verður að gefa kennurunum
möguleika til að nýta hin nýju
kerfi i samræmi við eigin atferlis-
og stárfsmöguleika.
Virkt lýöræöi
Mér finnst að þessi endurskoð-
un á inntaki skólakerfisins hljóti
einnig að hrófla við skilningi
manna á hlutverki yfirstjórnunar
á kerfinu. Ný samskipti i skólum
krefjast miklu meiri upplýsinga
frá yfirstjórninni, ráðgjafar
fremur en fyrirmæla, leiðbein-
inga fremur en valdboða, að leit-
að sé að lausn á vanda i upplýstri
samvinnu frekar en stjórnað i
hefðbundnum skilningi. Nýja
námsskráin og viðmiðunar-
stundaskráin mun sennilega
einna helst geta verið rammi,
sem afmarkar e.k. grundvallar-
kröfur samfélagsins til skólans,
og skólastjórar þurfa að ábyrgj-
ast framkvæmdina af miklu
meira sjálfsforræði en hingað til
hefur tiðkast. Við gætum kannski
sagt að skólakerfið sé að breytast
frá prússnesku formi i virkt lýð-
ræðisform, þar sem kennari tekur
þátt i þvi að skipuleggja starfs-
hætti sina.
Þetta er eitt af markmiðum
grunnskólalaganna. Þar er ein-
mitt verið að færa valdið út til
þeirra sem nær eru vettvangi,
færa skólakerfið i samvirkt form.
Ég tel t.d. að það sé stórt spor I
þessa átt að færa tölverðan hluta
af framkvæmdavaldinu út i
fræösluhéruðin. Það snertir og
hlutverk skólastjórans, sem hing-
að til hefur tæpast haft neitt upp-
eldisfræðilegt svigrúm. Hann hef-
ur verið upptekin af litt frjóum
skipulagsmálum. En skipulagn-
ing á frjóu samstarfi kennara og
nemanda gæti nú fallið inn i hlut-
verk leiðbeinandi skólastjóra.
Kostir
grunnskólalaganna
1 grunnskólalögunum gætir
auövitað pólitiskrar málamiðlun-
ar og þar af leiðandi eru þau ekki
eins heilsteypt og æskilegt hefði
veriö.En i heild eru þau stórt spor
og hafa ýmislegt fram yfir aðra
skólalöggjöf sem ég þekki. Ég
held þetta sé eina skólalöggjöfin
sem ég þekki, sem gerir stöðuga
endurskoðun námsefnis að laga-
atriði. Það er einnig mælt svo fyr-
ir i lögunum, að námsmat skuli
ekki vera hreint prófsmat, heldur
skuli stöðugt, leiðbeinendi mat
vera i gangi. Það er beinlinis tek-
ið i lög að skólarannsóknir skuli
fara fram, m.ö.o. kannanir á
skólakerfinu með tilliti til nauð-
synlegra breytinga. Hins vegar
finnst mér að helst til margar
stjórnunaraðgerðir með reglu-
gerðarsniði hafi verið teknar inn i
lögin sjálf. Þetta gæti orðið til
trafala þegar einhver reynsla fer
að fást af framkvæmdinni.
Öðruvísi skóli
• — Hvernig koma þessar breyt-
ingar inn á mál sem oft er spurt
um: hvernig velur slikur grunn-
skóli menn til framhaldsnáms,
kemur upp úr öllu saman offram-
leiðsla á menntamönnum og þar
fram eftir götum?
— Þessi nýi grunnskóli á i
ýmsu að verða öðruvisi en fyrri
skóli, eftir stefnumörkun lag-
anna. Honum er ætlað að vera
vísindalegur skóli. Lögin stefna
að þvl að afnema þá hefð, sem að-
greinir menntun fyrir ómenntað-
an almúga annars vegar og fyrir
menntamenn hinsvegar.
Sú menntun sem stefnt er að i
grunnskólanum er grunnform
visindalegrar menntunar I þeim
skilningi, aö börnin eiga að geta
kannað heiminn og prófað hvort
fyrirbæri hans láta aö hugsun
þeirra. Nákvæml. þetta er hlut-
verk vísinda. Leiðin til húgþroska
og leiðin til vlsindalegrar þekk-
ingar er hin sama. Námið á að
veita börnum færi á að leita að
lausnum á vandamálum I sam-
ræmi við þroskastig þeirra. Börn-
in þurfa að fá tækifæri til að leysa
vanda, bera saman lausnir, læra
aö ræða lausnir rétt eins og vls-
indamenn. Bæði hefðbundnar
greinar og nýjar, eins og samfé-
lagsfræðin, sem nú er i mótun,
eru að þessu leyti aðeins tækifæri
til að efla ratvisi nemenda um fé-
lagslegt og náttúrulegt umhverfi
sitt.
Breytt viöhorf til
framhaldsnáms
Ný viðhorf til náms skilgreina
það ekki lengur sem innbyrðingu
á efni, heldur sem leitaraðferð,
leiö til þekkingar sem er ný fyrir
leitandann. Og þetta hlýtur að
breyta viðhorfinu til framhalds-
náms. Framhaldsskólinn hlýtur
að taka upp hnoðað þar sem
grunnskólinn endar, svo til verði
samstætt kerfi, sem bregst sifellt
við þeirri færni sem börnin hafa
tileinkað sér á hverju stigi og
þroskar hana. Á þennan hátt gæti
sameiginlegur visindalegur skóli
þjóöarinnar orðið til, heildstæður
fyrst og síðan sérgreinandi I sam-
ræmi bæði við fræðilegar og
praktlskar þarfir. Mótist slikur
skóli, þá verður hann ekki skóli
fyrir úrvalsnemendur, heldur
stofnun með þroska- og ráð-
gjafarhlutverk varðandi þá sér-
hæfingu sem hverjum og einum
er unnt að ná og er við hans hæfi.
Framhaldsskólinn stefnir þá að
þroska eins og grunnskólinn, en
gerir um leið aðrar kröfur en
hann. Vegna þess að alvara lífs-
ins er þar nær, starfsval, framtið-
arval fyrir hvern einstakling.
Offramleiðsla
af menntafólki
Um offramleiðslu á mennta-
mönnum vil ég segja þetta: Skóli
sem er vísindalegur skilgreinir
einnig upp á ný hlutverk mennta-
mannsins. Hann stefnir að þvi, að
afnema að einhverju leyti þessa
hefðbundnu aðgreiningu mennta-
mannsins frá hinum venjulega
þjóðfélagsþegni. Við heyrum ein-
att sagt, og það með góðum rök-
um, að skólakerfið sé að fram-
leiða mergð menntamanna, sem
séu ekki i tengslum við efnahags-
kerfið eða samfélagið. Þetta hef-
ur einmitt reynst vandi gamla
skólans, sem tengdi hefðbundna
þekkingu, sem sumir hafa viljað
telja dauða þekkingu, ákveðnum
félagslegum forréttindum.
Ég held, að þessi ótti verði
óþarfur ef að vel tekst að fylgja
eftir þeirri stefnu sem er verið að
móta i sambandi við námsinntak
og starf grunnskóla og þess fram-
haldsskóla sem hlýtur að byggja
á honum. I þeirri stefnum. felst
möguleiki fyrir nýjum mennta-
brautum, sem að sinu leyti geta
dregið nokkuð úr þvi ofstreymi
sem nú kann að vera inn á þriðja
stig kerfisins, háskóla og skóla á
háskólastigi. Slíkar brautir hefur
vantað. Sú skólastefna sem
grunnskólalögin eru angi af, gerir
ráð fyrir þvi aö velji menn sér llfs
starf sem byggir á verkmenntun,
séu þeir ekki sneyddir þeim
möguleikum sem almenn mennt-
un gefur. Samfærsla verkmennt-
unar og almennrar menntunar er
vissulega meginverkefni I þróun
Islenska skólakerfisins. Verk-
menntun má ekki vera fræðilega
afskipt, heldur á hún að miðla
fræðilegri menntun þannig að
verkmenntaður maður nái tökum
á henni. Og þar með færist sá
skóli nær hefðbundinni menningu
Islendinga — en á nýju stigi. Is-
lendingar verða að vera menntuð
þjóð til að lifa af I samtimanum.
Menntun sem gerir islendingum
kleift aö vera nútlmaþjóð, sem
lifir nútimalifi verður að skapa ný
tengsl milli verkmenntunar og
bókmenntunar. Hið virka leitar-
nám sem við höfum verið að tala
um gæti leitt til meiri samhæfing-
ar verkmenntunar, félagsmennt-
unar og bókmenntunar. Eg tel að
þetta sé verkefni sem risi beint af
grunnskólalögunum og endur-
skoðun nárpsefnisins.
Deilur
og samstaöa
Ég skal taka það fram að mér
finnst að þetta sé i heild stefna
sem menn hafa verið sammála
um að miklu leyti, þrátt fyrir all-
ar pólitiskar deilur. Þetta er
stefna sem hefur ráðið ferðinni
undir þrem ólikum ráðherrum úr
jafnmörgum flokkum. Auðvitað
er deilt um skólamál, en raun-
verulegur ágreiningur um mark-
mið og jafnvel leiðir er oft minni
en virðist við fyrstu sýn. Hér virð-
ast vera forsendur fyrir viðtækri
samstöðu um grundvallarstefnu
meðal stjórnmálamanna sem
skólamanna. Og það skiptir miklu
máli þegar deilt er um skólamál
að menn missi ekki sjónir á sam-
eiginlegum grundvelli handan við
deilur. Því skólamál geta aldrei
verið hrein flokksmál. Skólinn er
skóli allrar þjóðarinnar, þar eru
börn foreldra með hin ólikustu
pólitisku viðhorf.
Ég hefi fylgst með þvi I Þýskal.
á undanförnum árum, hvern-
ig pólitisering skólanna hefur
bókstaflega sprengt nauðsynlega
og mögulega samstöðu um
grundvallaratriði. Skólastefna i
dag hlýtur að miða að þvi, að
skapa börnum, hvaðan úr húsi
sem þau koma, mögulegan sam-
vinnugrundvöll, möguleg sam-
eiginleg grundvallarsjónarmið,
næga samheldni i menningunni til
að þau siðan geti deilt án þess að
þjóðfélagið rofni. Ákvarðanir
okkar i dag ráða stefnu 20-30 ár
fram i timann, deilurnar fjalla
oftast um vanda sem elti okkur i
gær. Við ættum e.t.v. að kosta
kapps um að hvetja til samfélags-
legrar umræðu um stefnumörkun
I skólamálum, sem skapi forsend-
ur fyrir þvi, að hjá uppvaxandi
kynslóð mótist eins konar sam-
eiginlegt lágmarks-gildismat.
Skólinn þarf á forsvarsmönnum
að halda, sem skynja þessa þörf
handan allra deilna. Það eru eng-
ir til forsvars fyrir skólann nema
fullorðnir. En áhrif skólans koma
öll fram á börnum, sem ekki geta
sjálf veitt sér þetta forsvar. En
þau svara þvi með starfi sinu og
viðhorfum þegar þau eru fullorð-
in.