Þjóðviljinn - 01.12.1974, Blaðsíða 5

Sunnudagur X. desember 1974. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 5
Lýst er eftir
Pétri Péturssyni...
Jakoblna Sigurðardóttir.
Lifandi vatnið. Skuggsjá
1974, 203 bls.
Aftarlega i nýrri skáldsögu
Jakobinu Sigurðardóttur er að
finna svofellda frétt: „Maðurinn,
sem hvarf úr vinnu á miðviku-
dagsmorgun, og lýst var eftir i
gær og leitað að fram á kvöld og
aftur i morgun, er nú kominn i
leitirnar, heill á húfi. Hafði
brugðið sér i heimsókn til æsku-
stöðvanna, en gleymt að láta fjöl-
skyldu sina vita um ferðalagið!”
Frétt sem vel gæti birst i raun og
veru i dagblaði og mundi ekki
vekja sérstaka athygli. Hann er
laglega skrýtinn þessi, hefðum
við sjálfsagtsagt, hefðum við tek-
ið eftir fréttinni. En eins og marg-
ir vita nú orðið eru fréttir lygar,
ekki vegna þess sem þær segja
frá, heldur vegna þess sem þær
hlaupa yfir. Það er meðal annars
þetta, sem Jakobina Sigurðar-
dóttir er að leiða i ljós i skáldsögu
sinni, fréttaskýringu sinni. Af
hverju hvarf Pétur Pétursson,
verkamaður á miðjum aldri, for-
málalaust að heiman frá sér einn
morgun? Hvað vildi hann?
Hvernig er brugðist við sliku upp-
átæki?
Þrír fletir
Býgging sögunnar er sérstæð.
Hún gerist i þrem flötum og frá-
sögnin breytir um sérkenni þegar
hún færist á milli þeirra. A einum
fleti er lýst flótta Péturs frá öllu
þvi sem verið hefur lif hans. Þar
blandast einstök atvik flóttans
saman við vangaveltur Péturs
um það sem mætir augum og eyr-
um. Þessi útlistun er mjög ná-
kvæm, kannski óþægilega marg-
orð á köflum, sömu hugmyndirn-
ar bita i skottið hver á annarri i
vitahring þar til undir lokin að
örvæntingin skellur yfir með
fitonskrafti og kollvarpar öllum
hlutföllum. A öðrum fleti, sem
kalla má „einhver saknar
manns” eftir einum af bókarköfl-
um, er lýst viðbrögðum fjölskyldu
og kunningja við hvarfi Péturs.
Þessi efnisþáttur er hinn sérstæð-
asti i bókinni: Hann er byggður
upp á samtölum einum saman án
inngangsorða, án lýsingar ytri at-
vika, einskonar útvarpsleikrit
sem við opnum fyrir i miðju kafi.
Þessi flötur sögunnar er likast til
best unninn. Samtölin miðla
raunsærri mynd af hryssingslegu
a'ndrúmslofti á ofur venjulegum
vinnustað Péturs. Og af fjöl-
skyldu hans og grönnum, sem
koma aðvifandi hver með sina
huggun til væntanlegrar ekkju:
einn með peninga, annar með
frelsara sértrúarflokks, hin
þriðja með kveðju frá hinum
horfna frá miðilsfundi eins og
gengur og gerist á Islandi, jafnvel
þótt hinn horfni sé sprelllifandi.
Samtökin lýsa vel Lilju, konu
Péturs, hversdagslegri gæða-
konu, sem hefur kannski aldrei
talað við mann sinn eða börn,
kann það ekki, en hefur stöðugt á
hraðbergi eitthvað það sem komi
i staðinn fyrirsterk tengsli við lif-
andi manneskjur — pillur eða sál-
fræðinga eða matarbita.
Þroskasagan
í þriðja lagi er skotið inn endur-
minningaköflum, rifjuð upp saga
Péturs Péturssonar. Atvik, slitur
úr samtölúm, i bland við hugleið-
ingar sem draga saman það
helsta úr hugblæ heilla timabila
ævinnar. Þessir kaflar eru nokk-
uð svo misjafnir. Það er til dæmis
mjög skemmtilega með það farið,
hvernig svör úr þrem ólikum átt-
um leita á huga ungs drengs sem
er að byrja sitt landnám i heimin-
um — svör ömmu sem játast auð-
mjúk' undir tilveruna (guðs vilja),
afa sem er þrjóskur og upp-
reisnarfús gegn höfðingjum þessa
heims og annars og svo svör sátt-
fúsrar móður. Með þessu land-
námi fylgjumst við allýtarlega —
hvernig bláeygt sakleysi vikur
fyrir grimmd náttúrunnar, hörku
lifsbaráttunnar, hvernig svipt-
ingar sögunnar leiðast heim á
bæ drengsins með verkfallsfrétt-
um utan úr kaupstað. Hvernig
hann siðar kynnist vonum hinnar
rauðu byltingar, sem á sér stað-
festu i Herði móðurbróður, mál-
snjöllum öreiga i svörtum skúr
úti á eyri. Þessi endurminninga-
kafli i skáldsögu endurtekur þá á-
virðingu raunverulegra endur-
minninga, að bernskuárum er
rækilegast lýst og kannski of mik-
il rækt lögð við þau — of mikil i
þeim skiíningi að margt hefur
verið skrifað um þennan part æv-
Jakobina Siguröardóttir
innar og flest vel. Hinsvegar eru
siðari kaflar þroskasögunnar
miklu ágripskenndari, sam-
þjappaðari og gloppóttari. Þetta
er raunsæislegt að þvi leyti að
þannig starfar minni manna, en
það er bagalegt vegna þeirrar
spurningar sem er að vefjast fyr-
ir okkur: Af hverju hvarf Pétur
Pétursson, verkamaður á miðj-
um aldri, gæfur maður og laus við
skuldasúpu, brennivin og fram-
hjátökur, húseigandi sem á góða
konu og börn, af hverju hvarf
hann og flúði norður i heima-
byggð sina þar sem móðir hans er
grafin, þar sem vatnið lifandi
rennur i dal undir bröttu fjaili?
Týndur áfangastaður
Pétur veit það ekki sjálfur.
Þegar hann er kominn alla leið og
sér nýleg bæjarhús þar sem bróð-
ir hans býr nú, þá skilur .hann
ekki lengur af hverju þessi ferð
var farin. Afangastaðurinn er
týndur: „Og þá er ljóst að upphaf
þitt hefur horfið frá þér án vit-
undar þinnar. Þér er ljóst að
hægt, en án afláts, hverfur upphaf
manns frá honum, svo hægt að
hann verður þess varla var, fyrr
en hann stendur einn i nýrri,
ókunnri veröld, við vegarkant,
við brú við týnda götu”.
Engu að siður var þetta vand-
ræðaferðalag einskonar uppreisn.
Lifandi vatnið er vonbrigða-
saga kynslóðar. Það er athyglis-
vert að Pétur, sem tekur upp á
þeim óvenjulega skratta að
hverfa, hann er afar venjulegur
maður. Reynsla hans algeng.
Hann nemur heiminn með hefð-
bundnum hætti sem aðrir bónda-
drengir á kreppuárum. Hann
eignast von byltingarinnar i æsku
og ekkert var eðlilegra við hans
aðstæður. Hann fór suður eins og
aðrir, striðsveltan bætti efnaleg
kjör hans, seinna eignaðist hann
sinn skerf af velferðinni. Eins og
margir aðrir reyndi hann það að
byltingardraumurinn fölnaði i
vixlverkan innlendra og erlendra
tiðinda og þokaði fyrir tempraðri
róttækni með drjúgum skatti af
realpóltik. Hann fékk sér hvers-
dagslega gæðakonu, sem getur
skapað honum öryggi og skjól i
heimi margra ótiðinda, áþreifan-
legtverkefni aðvinnaað: heimili,
afkvæmi. Hann er venjulegur
maður einnig að þvi leyti, að
hann er ekki virkur, hann er til
hliðar, hlustar, atburðirnir koma
fram á honum.
Uppreisn?
Samt er það þessi maður sem
gerir sina uppreisn gegn von-
brigðum og tilgangsleysi — látum
svo vera þótt hún verði kölluð bil-
un og renni út i sandinn. Okkur
hefur verið sýnt, beint og óbeint,
hvernig það hleðst upp einskonar
þögult andóf gegn sjálfvirkni,
hálfvelgju, afskiptaleysi i mann-
legum samskiptum gegn hald-
leysi stærri og smærri fyrirheita,
gegn gervihuggun, gervifegurð,
gerviæsingu sem reynt er að fylla
tómleikann með, tefla gegn til-
gangsleysinu. Sagan segir einnig
frá þvi, að það er ekki auðhlaupið
að þvi að láta þetta andóf bera
einhvern jákvæðan árangur. Pét-
ur kemst ekki lengra en að neita
að vera með i leiknum. Hliðstæð
Framhald á 22. siðu.
VINDAR OG KIRKJA
FYRIR NOKKRUM DöGUM
hljóp Morgunblaðið upp með
rokufrétt með fyrirsögninni
„Stefna sósialistar að þvi að
leggja undir sig kirkjuna?” Til-
efni þessarar jamesbondisku
samsærisfréttar var leiðari i
Kirkjuritinu eftir sr. Guðmund
óla ólafsson ritstjóra. Þar segir
svo:
„Sú guðfræði er nú mjög i móð
að holdgun orðsins á vorum tim-
um þ.e.a.s. prédikun kirkjunnar
I samtimanum, skuli fyrst og
fremst vera i brauði og rétti
handa fátækum og kúguðum.
Þann vind er auðvelt að rekja til
upphafs sins. Annars vegar eru
þar bein áhrif þeirra sósialista
sem nú hyggjast leggja undir
sig kristnina, hins vegar hin
gamla hræðsla og feimni við
heimsku fagnaðarerindisins”.
Þetta eru athyglisverð um-
mæli.
■
EKKI VERÐUR betur séð en
ritstjóri Kirkjuritsins stilli upp
tveim kostum: annaðhvort
gangi á undan „heimska fagn-
abarerindisins” (og þar er átt
við, eins og siðar kemur fram,
mýstik trúarinnar, endurlausn-
arverkið) eða þá kærleiksverk
(„réttur fátækra og kúgaðra”).
Það er alveg ljóst hvorn kostinn
sr. Guðmundur Óli velur sér nú
og hér, og það er vitaskuld hans
mál og kirkjunnar og guðfræð-
innar. En leikmanni finnst það
satt að segja merkilegt, að
presti finnist þurfa að rekja
þann „vind” að einhverjir
klerkar haldi fram rétti kúg-
aðra til áhrifa sósialista, sem
láti þá stjórnast af einhverjum
hæpnum hvötum („hyggjast
leggja undir sig kristnina”).
Manni finnst skýringin mjög
langsótt. Einhverntíma lásum
við um þann kærleika sem er
æðri trú, jafnvel þótt hún flytji
fjöll. Um ávitur i garð þeirra
sem ekki gáfu hungruðum sem
til þeirra kom að éta og þyrstum
ekki að drekka. Um rikan mann
og Lazarus og nálarauga. Eins
og menn vita hefur það mat sem
kemur fram i þessum og öðrum
skyldum ritningargreinum
komið mjög við sögu i baráttu
snauðra manna og þjóða, sem
sóttu til þeirra styrk og rök,
einkum á þeim tima, þegar öll
kenning um tilhögun mannlegs
félags byggðist á bibliuminnum
og hugmyndum, blátt áfram
vegna þess að menn þekktu
enga bók aðra. Ef að þetta mat,
þessi afstaða er i reynd svo fjar-
læg kirkju samtlmans að hún
þurfi sósialiskan áróður til að
muna eftir henni, þá hlýtur það
frá almennu sjónarmiði að vera
heldur litið hól um kirkjuna, en
þeim mun frekar kompliment i
garð þeirra rauðu.
■
SR. GUÐMUNDUR ÓLI hefur
bætt þeirri útskýringu við leið-
ara sinn i samtali við Morgun-
blaðið að „þvi væri ekki að neita
að pólitisk hreyfing væri innan
kirkjunnar, ekki slst innan al-
heimsráðs hennar, þar sem
væru öfl sem virtust hafa til-
hneigingu til að fara i nólitiskar
áttir”. Þetta er vissulega ekki
nema rétt, en hitt er einkenni-
legt, að með þessum ummælum
virðist látið að þvi liggja að hér
sé um eitthvert nýtt fyrirbæri að
ræöa og þá uggvænlegt. Hitt er
sönnu nær, að á öllum öldum
hefur kirkjan verið rammlega
flækt I pólitik. Enda er það ekk-
ert undarlegt: Hún þurfti eins
og aðrir aðilar i samfélaginu að
móta stefnu gagnvart valdhöf-
um hvers tima. A grundvelli
annarra ritningargreina en áð-
ur voru nefndar leitaðist hún við
að byggja upp friðsamlega
sambúð við valdið — oftast nær
var hún i reynd hlýðin þessu
valdi, þjónaði þvi beinlinis. Hún
bað drottin um að hann „yfir-
völdunum sendi lið”. Og þar
með er einmitt komið að sögu-
legum forsendum sambúðar-
vandamála kirkju og sósial-
isma. Ýmiskonar sósialistar
hafa sem minnihlutahópar, ein-
attilla séðir eða ofsóttir fyrir að
„æsa upp lýðinn”, mætt kirkj-
unni i andskotaflokki sinum
miðjum. Það eru þessi sögulegu
pólitisku tengsl kirkjunnar sem
hafa, ekki siður en annar heims-
skilningur flestra sósialista,
leitt til þess að frekar fátt hefur
verið á milli. Um þetta þarf ekki
alltaf að fara langt að leita
dæma. Það hefur meira að
segja verið algengt til skamms
tlma, að meinleysis- og mála-
miðlunarmenn eins og foringjar
sósialdemókrata á Norðurlönd-
um hafa sniðgengið slna þjóð-
kirkju, lifandi sem dauðir. Við-
ræður marxista og kristinna
manna um sameiginleg hugðar-
efni eru tiltölulega nýtt fyrir-
bæri, hafa að miklu leyti verið
bundin við nokkur kaþólsk lönd
og gengið reyndar skrykkjótt,
einkum eftir að Jóhannes páfi
lést.
■
MENN VITA, að um austan-
verða Evrópu hafa rikjandi
kommúnistaflokkar ekki staðið
við fyrirheit um aðskilnað rikis
og kirkju, heldur beita rlkis-
valdinu til mikilla afskipta af
innri málum trúfélaga. Ég er i
hópi þeirra sem telja þessa i-
hlutun skaðlega og niðurlægj-
andi fyrir báða aðila. En að
þeim aðstæðum slepptum, fæ ég
ekki vel séð, hvaða veruleiki er
að baki ummælunum um
„sósialista sem nú hyggjast
leggja undir sig kristnina”.
Satt að segja er freistandi að
snúa dæminu við i huganum.
Menn hafa orðið varir við það,
að kirkjunnar menn óttast ein-
angrun hennar i nútima samfé-
lagi, vegna þess að henni hafi
svo sem verið úthlutað (eða hún
úthlutað sjálfri sér) aðeins
nokkrum siðferðilegum parti af
þeim vandamálum sem á fólki
brenna. Að hún komi ekki nema
litið við sögu, þar sem f jallað er
um skipan mannlegs félags,
hungur og réttlæti. A hinn bóg-
inn er augljóst, að kappræða um
og afgreiðsla slikra stórmála er
mjög tengd margháttuðum á-
hrifum sósialiskra hugm. og
hreyfinga, viðbrögðum við
þessum áhrifum. Þetta vita að
sjálfsögðu ýmsir þeir kirkju-
menn sem óttast einangrun.
Ummælin i leiðara Kirkjuritsins
gefa tilefni til að spyrja, hvort
kirkjan sé ekki að reyná að
leggja undir sig einhvern skika
af sósíalismanum — áður en það
yrði um seinan.
Arni Bergmann