Þjóðviljinn - 23.08.1975, Síða 6

6 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 23. ágúst 1975
Lýöur, bíð ei lausnarans,
leys þig sjálfur
UPPHAF BARÁTTU VEST-
URÍSLENSKRA VERKA-
MANNA OG SÓSÍALISTA
Stephan G. Stephansson.
Undanfarnar vikur og mánuði
hefur mikið verið rætt og ritað um
landnám islendinga i Vestur-
heimi enda ekki af ástæöulausu,
þegar vestur-islendingar halda
hátiðlegt aldarafmæli islenska
landnámsins i Kanada á þessu
sumri. Það sem hefur verið hvað
mest áberandi i ölium þessum
umræðum og skrifum, er hversu
vel islensk tunga og menningar-
arfleifð hefur varðveist meðal
vestur-islendinga og hversu vel
þeir hafa komið sér áfram i nýja
heiminum með dugnaði sinum og
ósérplægni. Minna hefur verið
gert af þvi að rekja eða ræða um
þá reyr.slu og viðbrögð þeirra,
sem tóku sig upp héðan af fslandi
og fluttu vestur við þvi þjóðfélagi,
sem þeir kynntust né heldur
hvernig þeir brugöust við og
reiddi af i hinum nýju heimkynn-
um.
— Ameríska auövaldiö —
Það má segja að um 1/5 is-
lensku þjóðarinnar hafi tekið sig
upp og flúið vestur um haf frá
eymd og hallærum þeim sem
gengu hér yfir siðari hluta 19. ald-
ar og er þvi óhætt að segja, aö
þarna hafi verið um þjóðflutninga
að ræða, þótt i smáum stil væri.
Islenska bændafólkið sem flutt-i
vestur var fljótt að reka sig á allt
annað þjóðskipulag en það hafði
búið við og fékk um leið að kynn-
ast annarri tegund af kúgun en
þeirri, sem það hafði fengið að
kynnast af biturri reynslu i fyrri
heimkynnum sinum. Á þessum
tima var þjóðfélag ameriska auð-
valdsins að brjóta undir sig það
þjóðfélag sem bændur og borgar-
ar Ameriku höfðu byggt upp, sem
hið fyrirheitna land frelsisins,
fyrir þá sem flúið höfðu kúgun og
undirokun afturhaldsins i
Evrópu. Inn i þennan heim kom
islenska bændafólkið, sem var aö
leita að hinu „vesturheimska
frelsi”. Auðmannastéttin i
Ameriku var i krafti fjármagns-
ins að koma á stóriöju, sem kippti
fótunum undan tilveru hand-
verkamanna og annarra úr milli-
stéttunum. Hún var einnig á góðri
leið með að sölsa undir sig jarðir
bænda og notaði til þess allt sem
henni var fært. Inn i þetta þjóðfé-
lag komu vesturfararnir hvort
sem þeir settust að i sveitum við
búrekstur eða i borgum sem dag-
launamenn. Eða eins og Einar
Olgeirsson segir' i grein sinni
„Einvigi islensks anda við
ameriskt dollaravald” i Rétti
1952: „Auðmenn Ameriku mút-
uðu ráðherrum og forsetum,
keyptu upp kirkjur og skóla, út-
rýmdu frjálsri blaðamennsku
Ameriku og settu i staðinn gula
vændispressu. Dómstólarnir urðu
ofsóknartæki i höndum þeirra, og
önnuöust dómsmorðin, þegar
leigumorðingjum auðmannanna
tókst ekki að vinna sitt verk. Góð-
gerðastarfsemin varð blekkinga-
starf til að sefa rændan lýö. Ein-
okun og hverskonar sérleyfi öðl-
uðust auðmennirnir i krafti póli-
tiskrar spillingar. Með „lýðræði”
á vörunum stal auðvald Ameriku
lýðræði Jeffersons og Lincolns og
setti i staðinn umskipting sinn:
einræði iskalds peningavalds i-
klætt i gervi lýðræðisins, alræði
Mammonsdýrkenda, skrýtt i
kápu Krists”.
Hvernig var svo þetta alþýðu-
fólk undir það búið að lifa af i
þessu spillta og miskunnarlausa
umhverfi? Þetta fólk hafði af eig-
in raun fengið að kynnast arðráni
og kúgun heima fyrir og var eðli-
lega markað af henni. Frelsisbar-
átta islendinga hafði staðið lengi
undir forystu Jóns Sigurðssonar
og fylgismanna hans og þvi var
þetta fólk að nokkru undirbúið
undir að takast á við þau vanda-
mál sem biðu. En það óttaðist
kúgun, hataði valdið og var þvi á
verði.
Brautryöjandinn
Stephan G. Stephansson
Bóndinn og skáldið Stephan G.
Stephansson er einn þeirra fyrstu
sem áttar sig á auðvaldsskipulag-
inu og varar isiendinga við þvi.
Með ljóðum sinum og öðrum rit-
smiðum hefur hann baráttu við
þetta vald. Hann vegsamar hina
frjálsu viðáttu og varar bændur
við þéttbýlinu. Þetta kemur sér-
staklega fram i kvæði hans
„Sumarkvöld i Alberta”, sem er
eins konar ástarjátning til ó-
byggðanna i Alberta:
„Ég ann þér vestræn óbyggð,
láðið lifs og bjargar!
Með landrýmið þitt stóra
sem rúmar vonir margar,
þvl án þin móti þrældóm
væri hvergi vigi
og vesturhcimska frclsið
ævintýr og lygi”.
Einar Olgeirsson segir i grein
sinni „fsland og Amerika” i Rétti
1947: „Stephan G. orti „Sumar-
kvöld i Alberta” árið 1894. Ein-
mitt um það leyti þrýtur hið
frjálsa jarðnæði i Bandarikjunum
og viðhorfið þar tekur stakka-
skiptum. Það vigi, sem óbyggðin
var gegn þrældómi hringavalds-
ins, fellur, en barátta verkalýðs-
ins harðnar, þvi verkalýðshreyf-
ingin tekur i staðinn að vaxa og
verður brjóstvörn hins kúgaða
manns. Hún á um þessar mundir
erfitt uppdráttar, en heyr þó
fyrstu voldugu verkföll sin, svo
sem Pullman-verkfallið, hið
harðvituga verkfall járnbrautar-
verkamanna, undir forustu Eug-
ene Debs 1894. Og amerisk verka-
lýðshreyfing gefur alþjóðahreyf-
ingu alþýðunnar baráttudaginn 1.
mai, er hún hafði áður ein helgað
baráttunni fyrir styttingu vinnu-
dagsins”.
En Stephan G. hefur ekki ein-
ungis baráttu bændastéttarinnar
við auðvaldið i huga heldur tekur
hann lika fyrir vandamál verka-
manna i borgunum. Honum hryll-
ir við aðbúnaði þeirra og sjálfur
veit hann hvað þaö er að vera
verkamaður. Hann hafði unnið
við skógahögg á vetrum og önnur
sveitastörf á sumrum, betlandi
um vinnu hvar sem hana var að
fá, fyrir smánarlaun og langan
vinnudag.
En samt sem áður hvetur hann
verkalýðinn ekki til að leggja ár-
ar i bát heldur þvert á móti hvet-
ur alþýðuna til að berjast gegn
auðvaldinu, það þýðir ekkert að
biða eftir lausnaranum, lýðurinn
verði að leysa sig sjálfur. Hann er
heldur ekkert að fela það með
hvaða hætti hann telur að alþýðan
eigi að taka völdin. 1 „Úrlausn.
Drög til ævisögu”. (Bréf og rit-
gerðir III-IV: bls. 85—86): segir
hann: „Hitt hygg ég, að iðn-
bræðralag —„classpolitik”,
„bolshevisme” — verði næsta
stig, helst um allan heim, og að
það, með vaxandi skilningi, leiði
til samvinnu frá samkeppni
manna milli, þvi sérhver „stétt”
finnur sjálf best, hvar sinn skór
kreppir að, og getur valið vegi til
úrbóta, án þess réttur hluti hinna
„stéttanna” sé fyrir borð borinn,
sé vilji og skynsemi látin ráða, en
ekki atkvæðamagn, þó sumar
„stéttir” þurfi alveg að afnema,
t.d. hermannanna. „Lýðræði”,
sem er hreint og beint, hefir þann
kost yfir annað fyrirkomulag, að
það er eins konar „alþýðuskóli”
mannanna i að búa saman sem
sanngjarnast og hagfelldast”.
Hann er ekkert að fara i laun-
kofa með það heldur hvað alþýð-
an eigi að gera við auðvaldið sem
hann kenndi um heimsstyrjöldina
fyrri. 1 bréfi til vinar sins, Jóns
frá Sleðbrjót þann 28. nóv. 1918
(Bréf og ritgerðir I-II. bls. 173)
skrifarhann: „En hitt er vist, risi
ekki almenningur upp i löndum
sigurvegaranna og afstýri þvi,
sem verða vill, endar þetta strið,
eins og önnur hafa gert, með tapi
alþýðu á unnu frelsi sinu, i þeim
rikjum, sem ofan á urðu, en gróða
fyrir sanna menningu og betra
innbyrðis fyrirkomulag fyrir yfir-
unnu þjóðirnar heldur en hitt,
sem þær áttu áður við að búa,
hversu svo sem yfirboðin kunna
að láta lita út. Kló hins hroka-
heimska hervalds kreppir sig um
sina eigin þjóð, þó það dragi
hrammana inn af útlendum vig-
velli. Ég á von alþýðu afturfarar
Bandamanna-megin eftir striðið,
nema hún hafi vit á að kippa völd-
um úr ræningjahöndum, allra
þeirra, sem að striði þessu stóðu,
vægðarlaust”.
Stephan G. lét sitt heldur ekki
eftir liggja, þegar hann svaraði,
bæði i kvæðum og öðrum skrifum,
þeim hatrömmu árásum og of-
sóknum sem verkalýðshreyfingin
varð fyrir i Bandarikjunum og
viðar eftir heimsstyrjöldina fyrri.
I bréfi til Jóns frá Sleðbrjót, 14.
mars 1920 segir hann (Bréf og rit-
gerðir I II. bls. 212—213): ,, — og
ég næ I ýmislegt, sem næst er
sanni, af þvi sem nú er til i blöð-
um, ég þekki það orðið úr af
langri kynningu við flokksblöðin,
sem alltaf ha.fa logið, en aldrei
háskalegar en siðan striðið skall
á, þvi þar er varla „hugsun rétt,
heldur en gras á brúnaklett”, eins
og Jón gamli Thoroddsen kvað
um kveðskap leirskáldsins. Og nú
eru þau að byrja að ljúga sig með
lagi út úr sinni eigin lygi um
„bolshevismann” i Rússlandi,
þegar engin brögð ætla að duga
lengur til að skera hann niður, þvi
hann sigrar heim allan á endan-
um, af þvi hann er sanngjarnast-
ur, og eina hjálpin út úr þeim
hreinsunareldi, sem mannheimur
er staddur i, hann— eður menn-
irnir i dýpra viti, að eilifu, það er
ég viss um. Deiluefnið er ekki
lengur, hvort ,,soviet”-fyrir-
komulagið eigi að komast á, held-
ur! verður það fáanlegt með
góðu, eða aðeins með illu. Nú
geng ég vist alveg fram af þér i
„landráðunum”, sem einu sinni