Þjóðviljinn - 23.08.1975, Blaðsíða 7

Laugardagur 23. ágúst 1975 ÞJÚÐVILJINN — SIÐA 7
,,0g svona gekk höföinginn breið-slétta braut
af borginni, er logandi glóði.
Og múgurinn allur með lotningu laut
á leið hans — og bölvaði I hljóöi”.
(Or Kolbeinsiagi eftir Stephan G. Stephansson)

,,Ið enska gull skal fúna fyr
En frelsisþrá sé börð á dyr”.
Hús skáldsins á Markerville. Tcikning eftir Arna Elfar
FYRRI HLUTI:
þýddi svipað og „pólitik” nú, en
ég var ögn búinn að hugsa þetta,
og kominn eitthvað i áttina, áður
en sovietta-sagan hófst, þvi
undirstöðu-atriði hennar voru
orðin upphugsuð fyrir löngu, sem
sé, engin stétt nema ein: iðju-
mennirnir. Þeireinir setja reglur
um verk og viðurgerning, sem
verkið vinna og kunna. 011 störf
unnin einstaklingum og þjóðum
til ágætis, en engum sérstakling
til auðlegðar”. Það er þvi óhætt
að segja að með list sinni og lifi
hafi Stephan verið andlegur
brautryðjandi bænda og verka-
manna i þvi að móta baráttuna
við auðvaldsskipulagið sem vest-
ur-islendingar kynntust i nýju
heimkynnunum og ekki siður til-
búinn að benda á leiðir til að sigr-
ast á þvi skipulagi.
Einar Olgeirsson getur vart
dulið hrifningu sina á skáldinu,
þegar hann ritar: ,,Það er aðdá-
unarvert hvernig þessi afskekkti
bóndi hefur fylgst með hreyfingu
verkalýðsins, lifað með honum
vonir hans og vonbrigði, þjáðst
með honum andlega, þegar svikin
dundu yfir, og glaðst i huga, er
hann tók að rétta við aftur. Aldrei
týndi hann trúnni á stefnuna og
sigur hennar. Aldrei missti hann
traustið á lýðnum sjálfum, —
„fjöldanum”, sem „mennta-
mönnunum” hættir svo við að
fyrirlita ósjálfrátt. Þvert á móti
varar hann lýðinn við þvi, að láta
ihaldssemi foringja, sem aftur úr
hafa dregist, verða sér að hlekkj-
um — og eru þau orð i tima töluð
til verkalýðs heima og erlendis”
(Árgalarnir áminna: Réttur 1928.
bls. 225).
En það eru fleiri en Kletta-
fjallaskáldið sem láta til sin
heyra um þessa baráttu verka-
lýðsins við auðvaldið. A árunum
eftir 1890 fóru margir af kunnustu
mönnum islenskum i heimsóknir
vestur um haf i lengri eða
skemmri tima og allir láta þeir til
sin heyra á likan hátt og Stephan
G. bæði þar og hér heima. Má þar
nefna menn eins og Þorstein
Erlingsson, Jón Ólafsson, Einar
Kvaran, Matthias Jochumsson,
Gest Pálsson o.fl., en um þeirra
verk verður ekki fjölyrt hér að
sinni. Heldur skal snúið að þeim
fjölmörgu vestur-islendingum,
sem lögðu sitt að mörkum i bar-
áttu landans á frumbýlisárunum i
Kanada.
Islenska verkamanna-
félagið í Winnipeg
Ekki hafa það verið fjölbreyti-
leg störf eða margir atvinnuveg-
ir, sem stóðu opnir fyrir islend-
ingum fyrstu árin eftir að þeir
komu vestur. 1 borgunum eins og
t.d. Winnipeg var það helst erfið-
isvinna, sem kom til greina s.s.
skurðgröftur, ræsagerð, stein- og
kalkburður við stórhýsabygging-
ar o.s.frv. Á árunum 1879—1882
virðist nóg vinna hafa verið fyrir
islendin'gana, sem ilentust i
Winnipeg og kaupið all þolanlegt.
En, er nær dró aldamótunum fór
heldur betur aö draga úr atvinnu
og versnaði þá kaupið að sama
skapi, voru þvi menn fegnir að
taka þvi sem bauðst.
Það virðist þvi snemma hafa
heyrst raddir um það meðal is-
lendinga að þeir ættu að mynda
samtök til að geta betur staðið að
bættum hag islenskra verka-
manna. 1 islenska blaðinu Leifur
(nefnt eftir Leifi heppna og var
fyrsta islenska blaðið sem gefið
var út i Winnipeg: hóf göngu sina
5. mai 1883, og var Helgi Jónsson
frá Sandfelli i Skriðdal ritstjóri),
er að finna grein eftir ónefndan
islending árið 1884, þar sem
kvartað er yfir ástandi meðal is-
lensku verkamannanna i borginni
og hvort ekki sé hægt að lagfæra
þar eitthvað. Greininni lýkur á
þessa leið: „Vér efumst ekki, að
verkamenn hér i Winnipeg séu
sannfærðir um að til þess að
koma nokkru i verk þurfa þeir að
hafa almenn samtök, að þeir ættu
að hafa hér iðnaðarmannafélag,
sem hefði sér fyrir aðalstefnu, að
efla velmegun félagsmanna, að
félagsmenn greiddu mánaðarlegt
tillag sem gengi til að stofna iðn-
aðarmannasjóð, að atvinnuum-
boð væri stofnað i sambandi við
umboð bæjarins til að útvega
góða atvinnu, að menn væru
kosnir til aö hjálpa ungmennum
til að komast i góða stöðu. Vér ef-
umst ekki að verkamenn i Winni-
peg haldi fjölmennan fund til að
ræða um mál þetta og gjöra nauð-
synlegar kosningar við fyrsta
tækifæri”.
Ekkert virðist þó hafa verið
gert i málinu að sinni, en þó er
málinu haldið vakandi m.a. i
Heimskringlu (kom fyrst út 1886,
sama árið og Leifur lognaðist út
af) á árunum 1887—1890 og var
það sérstaklega ritstjóri blaðsins
Eggert Jóhannsson sem átti þar
mestan þáttinn. I blabinu þann 20.
mars 1890 birtist svo ritstjórnar-
grein undir fyrirsögninni „Fé-
lágsskapur verkamanna” um
nauðsyn þess að mynda samtök
meðal islenskra verkamanna og
þegar eigendaskipti verða svo er
tilkynnt i stefnuskrá blaðsins 25.
sept. 1890, að það vilji m.a.
„halda fram rétti verkamanna
allra gagnvart ásælni og yfir-
gangi auðmanna og þeirra fylgi-
fiska. Gestur Pálsson var þá ný-
lega orðinn ritstjóri blaðsins og
studdi hann drengilega verka-
menn i þessari baráttu meðan
hans naut við blaðið.
En litum ögn til baka, þann 3.
april 1890 boða 12 menn til al-
menns fundar þar sem verka-
mannafélagið er stofnað og munu
um 60 manns hafa sótt þennan
stofnfund. t stjórn voru kosnir:
Eirikur Sumarliðason, forseti:
Sigurður Árnason, skrifari:
Böðvar Gislason, féhirðir. Félag-
ið stóð i sambandi við Hið sam-
einaða ráð iðnaðar- og hand-
verksmanna i Winnipeg (Trades
and Labour Council of Winnipeg),
og var Jón Július Jónsson (bróðir
KÁins), kosinn fulltrúi i það ráð.
t þetta félag fengu aðeins is-
lendingar inngöngu, sem unnu
daglaunavinnu, þ.e. voru erfiðis-
verkamenn. Meðlimagjaldið var
10 cent á mánuði fyrir hvern fé-
lagsmann og skyldi halda fundi i
félaginu aðra hverja viku. t
nóvember þetta sama ár beitti fé-
lagið sér fyrir fundi um þátttöku i
bæjarstjórnarkosningum i Winni-
peg, en úr framboði varð þó ekki.
Gestur Pálsson ritstjóri Heims-
kringlu skrifar þá um haustið rit-
stjórnargrein i blaðið undir nafn-
inu „tslendingar og kosningarnar
i Winnipeg” og segir þar m.a.:
„Það er hinn fyrsti félagsskapur,
sem islenskir verkamenn hafa
stofnað frá þvi að islenska þjóðin
varð til, og það er meira en litið
undir þvi komið bæði fyrirverka-
menn islenska hér og landa vora
heima á tslandi, að sá félags-
skapur fari sem best úr hendi og
geti sem mestu góðu til vegar
komið”. Þá er ekki siður ánægju-
hljóð i Stephan G. Stephanssyni i
bréfi til Sveins Björnssonar þann
9. jan. 1891 (Bréf og ritgerðir I-II.
bls. 25): „t islensku blöðunum
hérna hafa komið fram veðra-
brigði ekki litil, og það er eitthvað
vorlegra i veröldinni siðan. Guð
minn góður:
Ég er svo kátur yfir þvi, að ég
ræð mér varla. Hvað það er
þreytandi að berjast allan daginn
úti við erfiði og illviðri og hvila
sig inni á kvöldin við að lesa
blaðasneypur, sem að lýja menn
og „útsvina” andlega, eins og lik-
amlegu störfin á daginn, með
þeim eina mismun, að fyrir allar
sletturnar á daginn fær maður
kannske tvo dollara, en fyrir að fá
að ösla forina i blöðunum á kvöld-
in fær maður kannske að borga
einn eða tvo dollara. En svona eru
blöðin okkar, allt þangað til ný-
lega, með fáum undantekningum.
Tollamálið i „Lögb”. og verka-
mannamálið i „Hkr”. eru mitt
uppáhald”.
Fljótlega fékk nýja félagið að
reyna sig eða árið 1891, en þá
unnu flestir meðlimanna hjá fé-
lagi er hét Thos. Kelly and Sons
við gerð lokræsa i borginni. Var
óánægja með kaupið og varð af
þessu deila milli verkamannanna
og vinnuveitendanna, sem lauk
með þvi, að Verkalýðsfélagið
boðaði verkfall 21. júli 1891 og var
Jóni Júliusi, en hann var þá for-
maður félagsins, falið að semja
við vinnuveitendur. Eftir þrjá
daga var kauphækkun lofað, is-
lendingarnir höfðu unnið sinn
fyrsta sigur. Á meðan á verkfall-
inu stóð hafði félagið greitt hverj-
um félagsmanni sem tók þátt i
verkfallinu 5 dollara, en um þetta
leyti er talið að um 150 manns hafi
verið i félaginu.
Um þetta verkfall segir i
Heimskringlu: „Þetta er i fyrsta
skipti, er segja má, að islending-
ar hafi runnið og sigrað i broddi
fylkingar hér vestra og haft þá
ánægju að sjá enska lýðinn fýlgja
sér dyggilega”. Ari siðar segir
svo Þjóðólfur hér heima frá þessu
verkfalli og bætir við i fréttina:
„Enn fremur er sagt, að sam-
heldni og hugrekki meðal landa
vorra fari vaxandi með degi
hverjum. islendingar eru þvi
farnir að fylgjast með timanum i
þessu eins og stórþjóðirnar”. Arið
1893 urðu þrir félagsmenn verka-
lýðsfélagsins fyrir slysi við
skurðgröft. Mennirnir voru að
grafa skurð 20 feta djúpan frá
hveitimyllu niður til Rauðár.
Skurðbakkinn féll saman og urðu
mennirnir undir honum. Þeir
voru strax grafnir upp, en þá var
einn islendinganna látinn
Benjamin Jónsson, Helgi
Eggertsson, 17 ára piltur, lést
tveim dögum siðar á sjúkrahúsi..
Hinir sem slösuðust voru Arni
Þórðarson og Ölafur Hannesson,
en hann var ekki félagsmaður.
Urðu mikil læti út af þessum at-
burði og var skipuð rannsóknar-
nefnd af hálfu borgaryfirvalda.
en hún sá sér ekki fært að sakfella
verkstjórann Lee að nafni. Félag-
ið kallaði saman fund til að ráð-
gera hvað skyldi aðhafst. Var
stofnað til samskota fyrir ekkju
Benjamins og hinna tveggja er
slösuðust, þá var einnig rætt um
hvort reynt yrði að lögsækja Lee.
en úr þeirri lögsókn varð þó
aldrei, aftur á móti safnaðist
mikið samskotafé handa ekkjunni
og mönnunum tveim.
Upp úr 1893 fór að draga úr
starfi félagsins, en það starfaði
samfleitt i átta ár, en er það var
lagLniður voru félagsmenn i þvi
aðeins 6 talsins.
Séra Rögnvaldur Pétursson
sagði þetta um starf félagsins:
„En þó félagið stæði eigi lengur
en þetta, — um átta ár, — vann
það stórmikið gagn og átti eigi
minnsta þáttinn i þvi, að bæta
kjör og breyta hag islenskra
verkamanna. Það aflaði þeim á-
lits og virðingar i augum hinnar
innlendu þjóðar. Sýnt var og
sannað, að eigi þyrfti að bjóða is-
lendingum allt, þó framandi
væru og fákunnandi, og annar
vegur mundi vænni til samkomu-
lags við þá en ætla að þröngva
þeim til kosta. Það þroskaði hjá
þeim sjálfstæði og vakti hjá þeim
virðingu fyrir sjálfum sér. svo að
þeir urðu ógjarnari á að smjaðra
fyrir verkstjórunum eða færast i
vinnudýrahaminn, sem fela virð-
ist all-viða mannsmyndina hjá
verkalýð stórborganna”.
(
I
I
i
1
i
I
I
I
i
I
i
i