Þjóðviljinn - 02.11.1975, Síða 13

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 2. nóvember 1975.
Sunnudagur 2. nóvember 1975. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13
HVERNIG
VERÐUR
r
TIL?
Það er sagt að við íslend-
ingar séum bókaþjóð. Að
hér á landi séu gefnar út
fleiri bækur miðað við
mannfjölda og þá um leið
hugsanlegan sölumarkað
en nokkursstaðar annars-
staðar í veröldinni. Og það
er einnig sagt að upplag
bóka hér á landi sé stærra
en annarsstaðar miðað við
sama mælikvarða. Sjálf-
Atta sfður, eða hálf örk úr bók Björns Th. Haustskip. Þegar prentað hefur verið á bak þessara siðna er komin ein örk, 1G siður.
Ilér er verið að prenta bók Björns Th. Björnssonar, Haustskip, og höfundur er þarna að ræða við Sigurð Arna Sigurðsson
pressumann.
Myndir og texti S.dór.
sagt er eitthvað til í þessu, í
það minnsta viljum við
gjarnan að þetta sé satt
hvort sem það er þjóðsaga
eða ekki. Víst er um það,
að mikið er selt af bókum
hérá landi og einnig hitt að
víða eru til stór og mikil
heimilisbókasöfn. En vita
menn gerla hvernig bók
verður til. Jú, það vita það
auðvitað allir að hún er
skrifuð, sett, prentuð og
bundin, en hversu fróðir
eru menn um þessa gömlu
iðju, sem hiklaust má telja
elstu iðngrein sem enn er
stunduð á Islandi, prent-
verk og bókband, sem ótví-
rætt tengjast saman eins
og samvaxnir tvíburar.
Til þess nú að sýna fólki i máli
og myndum hvernig bók verður
til, heimsóttum við prentsmiðj-
una Hóla vestur á Seltjarnarnesi
og fylgdumst með gangi mála um
stund.
Nú, það þarf auðvitað ekki að
taka það fram að upphaf bókar,
hver sem hún er, er hjá höfundi,
en þvi atriði sleppum við hér,
enda margt og mikið verið um þá
stétt manna rætt, vinnubrögð
þeirra og afkomu, en öllu minna
um prentara, bókbindara og
þeirra vinnu. Sum sé, þegar höf-
undur hefur skilað sinu handriti i
hendur vélsetjara, hefst vinnan,
fyrsta þrepið við gerð bókar.
Sé bókin unnin á hinn hefð-
bundna hátt og það eru langflest-
ar bækur sem gefnar eru út á Is-
landi, þ.e.a.s. sé hún sett á blý, þá
hefst gerð hennar með þvi að hún
er sett, sem kallað er, en þá eru
blýlinur steyptar i þar til gerðri
vél, sem nefnist setjaravél. Að
lokinni setningu er sátrið, en það
nefnast blýlinurnar einu nafni
eftir að þær hafa verið steyptar
teknar og þrykktar af og próförk
lesin, þ.e. sú fyrsta, af venjulegri
bók munu ekki vera lesnar færri
en 3 til 4 prófarkir.
En áður en siðasta próförk er
lesin hefur bókin verið brotin um,
sem kallað er. Þá hefur ákveðn-
um linufjölda verið raðað saman
og fer fjöldi linanna eftir hæð bók-
arinnar, eða réttara sagt hvaða
pappirsstærö á að prenta bókina
á. Þegar þessar blýsiður eru til-
búnar er talað um að lesa siðu-
próförk. Þegar svo öllum próf-
arkalestri og umbroti er lokið
getur prentun hafist.
A fagmáli prentara er talað um
stærð bókar eftir arkafjölda. 1
einni örk eru 16 siður og þú munt
eflaust, lesandi góður, hafa tekið
eftir litlum tölustöfum frá 2 og
uppi, ja, 20 til 40 á 16 blaðsiðna
fresti, neðst á spássiu bóka. Þær
tölur nefnast arkatöl og eru til
hagræðis bæði fyrir prentarana
og bókbindarana.
Ef við miðum við venjulega
bókastærð, þá eru oftast prentað-
ar 8 blaðsiður i einu i prentvélinni
og örkinni siðan snúið við og
prentaðar aðrar 8 á bak hennar.
Þar með eru komnar 16 siður eða
ein örk. Siðunum er raðað i prent-
vélina eftir sérstakri formúlu og
sé það gert rétt, þá kemur örkin
rétt út eftir að hún hefur verið
brotin, lika eftir sérstöku kerfi, og
siðurnar teljast rétt frá 1 til 16,
frá 17 til 32, frá 33 til 48 og frá 49 til
64 og svo áfram uppúr eftir þvi
hve margar arkir bókin er.
Nú er það svo að meðal upplag
bóka á Islandi er sagt hafa
minnkað nokkuð siðari árin og
mun liggja nærri að það sé um
2000 eintök. Þá sjá menn i hendi
sér að það er all mikið verk að
prenta eina bók, sem kannski er
10—15 arkir eða 160 til 240 blaðsið-
ur að stærð. Það er mjög gott að
ljúka prentun á 2 1/2 örk á 8 tim-
um, þannig að það er nokkurra
daga verk að ljúka prentuninni
eftir að setningunni er lokið, en
hún tekur enn lengri tima með
prófarkalestri og öllu sem þvi
fýlgir.
En þegar bókin er fullprentuð
tekur bókbandið við. Þar er hver
örk brotin i þar til gerðri vél, sem
menn nefna einfaldlega brotvél.
Að þvi loknu er hverri brotinni
örk raðað i starfla og fólk gengur
meðfram þeim og „tekur upp”
sem kallað er. Það er að siðasta
örkin er tekin fyrst, og siðan kem-
ur hver af annarri þar ofan á.
Þegar bókin hefur verið tekin
upp, hefst saumaskapurinn við
hana. Sé hún bundin i harðband,
þarf að rúnna kjölinn, búa til
spjöld utanum bókina, setja hana
inn i spjöldin og fleira slikt, sem
enn er að mestu leyti unnið i
höndum hér á landi ennþá, tækni-
væðing i bókbandi hefur verið
mjög litil hér, enda eru nýtisku
vélar bæði mjög dýrar og talið
vafasamt að þær borgi sig, nema
fyrir allmiklu stærri upplög en
eru hér á landi. Nú, eflaust er svo
bókarkápa utanum viðkomandi
bók og er hún sett utanum á næst
siðasta stigi, siðasta stigið er
vanalega sellofonpappirinn sem
settur er bókinni til hlifðar.
Þetta er svona i grófum drátt-
um það sem fram fer við gerð
bókar. Auðvitað eru svo til af-
brigði, einkum i bókbandi, ef um
svokallaða kilju er að ræða eða þá
að bókin er ekki bundin i harð-
bandi, en þar sem obbinn af is-
lenskum bókum er ætlaður til
gjafa um jólin, er mun meira i
þær lagt en almennt gerist er-
lendis. Til þess að bók sé bók á Is-
landi verður hún lika að vera fall-
eg i bókaskápnum, það er ekki
nóg að innihald hennar sé gott. Og
meira að segja er góð bók alls
ekkert betur útgefin en vond bók,
siður en svo.
Menn geta á þessari stuttu upp-
talningu séð að þau eru æði mörg
handtökin sem vinna þarf áður en
fólk handfjatlar bók i bókabúð
fyrir jólin.
—S.dór
Óskar Jónsson við setjaravélina
Magnús Þorbjörnsson við umbrot á bók. Arnar (íuömundsson aö taka 8 slöur inní prentvélina Birgir Guömundsson bókbindari Guörún Hafsteinsdóttir viö bókaspjaidagerö.
Á undanförnum árum
hefur offsetprentun rutt
sér allmjög til rúms hér á
landi, en 1 yrir svona 10 ár-
um var sáralítil offset-
prentun hér á landi. Við
spurðum Þórólf Daníels-
son, fyrrum formann HÍP
og núverandi yfirverk-
stjóra í prentsmiðjunni
Hólum, að þvi hvort hann
teldi að offsetprentun
myndi algerlega leysa
gömlu þrykkinguna af
hólmi í prentverkinu.
— Nei, alls ekki, fjarri þvi. Það
er siður en svo betri prentun i off-
seti, nema um sé að ræða lit-
myndaprentun, og það er ekki
hagkvæmara nema um mikla
myndaprentun sé að ræða. Þá
OFFSETPRENTUN
leysir ekki eldri
aöferöir af hólmi
sparast myndamótagerðin sem
er orðin mjög dýr. Og svo kemur
offsetprentun vel út ef endur-
prenta þarf bækur. Þá þarf ekki
að setja hana uppá nýtt heldur
eru eintök sem til eru ljósmynduð
fyrir offset. En i venjulegri bóka-
prentun og, já, meirihluta þess
sem prentað er á Islandi kemur
þrykkingin betur út. Þvi er til að
mynda ekki saman að likja hve
þrykkt bók er áferðarfallegri, en
offsetprentuð.
— Hver heldur þú að sé meðal-
stærð bóka og upplag hér á landi
nú?
— Þessu er nú ekki svo gott að
svara. Ætli meðalstærð sé ekki
svona á milli 14 og 17 arkir og
upplagið svona um eða innan við
2000 eintök. Það fer ekki á milli
mála að meðal upplag bóka hér á
iandi hefur minnkað nokkuð á sið-
ari árum, hvernig svo sem á þvi
stendur, á það ætla ég ekki að
leggja dóm.
— Hvaða þrep bókagerðar,
setning, prentun eða bókband er
dýrast?
— Bókbandið er langdýrast,
ætli það sé ekki fast að þvi helm-
ingurinn af kostnaði við bóka-
gerðina, ég hygg það. Ég get sagt
þér svona sem dæmi að bók sem
við prentuðum hér i 2500 eintök-
um, kostaði 372 þúsund i setningu,
236 þúsund i prentun, útgefandinn
lagði til pappirinn, en bókbandið
á 1000 eintökum kostaði 355 þús-
und kr. svo að þú sérð að það er
langdýrast.
— Hvernig stendur á þvi að
bókbandið er svona dýrt?
— Það þarf mikinn mannskap i
bókbandinu og mikill hluti bók-
bandsins er enn unninn i höndum.
Bókband hér á landi hefur setið
mjög mikið eftir i tæknivæðingu
og hefur örugglega minnst breyst
af öllu þvi sem þarf til bókagerð-
heldur
nýtist
samhliða
þeim,segir
Þórólfur
Daníelsson
yfir-
verkstjóri í
Hólum
ar. Erlendis eru komnar til sög-
unnar mjög hraðvirkar vélasam-
stæður i bókbandi, en þær eru svo
óhemju dýrar að það þarf stærri
uppiög á bókum og timaritum en
eru hér á landi til þess að það
borgi sig að kaupa slik tæki.
— Allar vélar til prentiðnaðar-
ins eru mjög dýrar, er ekki svo?
— Jú, þær eru dýrar vélarnar
sem þarf i prentverki. Venjuleg
setjaravél með einum leturkassa,
kostar 3,5 milj. kr. i dag og venju-
leg bókapressuvél svona um 5
miljónir, smáverkavél 1 til 2 mil-
jónir. Þetta eru ekki neinir smá-
munir. Nú, og svo kostar tonnið af
blýinu 100 þúsund kr. Pappir hef-
ur hækkað um 100% i verði á sið-
ustu tveimur til þremur árum svo
segja má að ekki þýði að tala um
minna en miljónatugi þegar
stofnsetja þarf prentsmiðju. Og
rekstur prentsmiðja er i dag afar
erfiður vegna þess hve að þeim
hefur verið kreppt i sambandi við
rekstrarlán. Sannleikurinn er
nefnilega sá að engar iðngreinar
þurfa að lána eins mikið af vinnu
sinni og prentverkið, eða bókar-
gerðin réttarasagt. Við fáum litið
sem ekkert greitt inná bækur sem
verið er að vinna i smiðjunum og
uppgjör kemur ekki fyrr en 4 til 5
mánuðum eftir að bókin kemur
út. Þá þurfum við oft að liggja
með bækur óinnbundnar i örkum.
þar sem útgefandi gefur ekki
nema hluta upplagsins út i fyrstu
atrennu. Nú, og svo þurfum við að
geyma sátrið, blýsiðurnar. oft
von úr viti og binda svo og svo
mikið blý i þeim, sem ekki verður
öðru visi bætt upp en með þvi að
kaupa nýtt. Fyrir geymslu i bók-
arörkum og blýsiðum fá prent-
smiðjurnar ekkert greitt, ekki
einu sinni húsaleigu fyrir geymsl-
una. Það hefur aldrei tiðkast.
þetta er bara svona segja menn.
Þar ofan á bætist svo að flestir
bókaútgefendur leggja orðið til
pappir sjálfir i bækur sinar, én af
pappirssölu höfðu prentsmiðjurn-
ar góðar tekjur hér fyrrum.
Þannig að það leggst allt á eitt
með að auka erfiðleika prentiðn-
aðarins. Vonandi er þetta þó
stundarfyrirbrigði enginn vill
ganga af prentverki dauðu á Is-
landi. þannig að þegar menn
vakna upp við það að það er i and-
arslitrunum þá verður sjálfsagt
eitthvað gert til hjálpar, þannig
er það alltaf hér á landi. þótt
biörgunaraðgerðirnar komi oft-
ast of seint, sagði Þórólfur að lok-
um.
—S.dór