Þjóðviljinn - 15.08.1976, Blaðsíða 5
Sunnudagur 15. ágúst 1976 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 5
af eriendum vettvangi
IDI AMIN
OG PINOCHET
Hvaö sem segja má um þá tvo
herramenn, Idi Amin og Agusto
Pinochet, þá er það vist aö eitt
atriöi greinir þá mjög. Varla
liður sá dagur aö heimspressan
heiðri ekki Idi Amin með nýjum
greinum og stóryrtum, og er
undirrót þeirra þó ekki sú aö
hann sé umdeildari en aðrir
menn, heldur bera greinarnar
vitni um meiri einingu i skoðun-
um en neytendur fjölmiðla eru
yfirleitt vanir: öllum ber saman
um að Idi Amin sé geðveikur
fjöldamorðingi — kannski með
syfilis — sem hafi nánast lagt
land sitt i rústir, myrt tugi þús-
unda manna og gjöreyðilagt
efnahagslifið. öll orð hans og
gerðir eru tiunduð og tekin sem
merki um geðveiki hans og
sálarbrenglun, — „paranoia
praecox” eins og einhver sagði
og honum er likt viö Hitler og
aöra slika kumpána. En um
Pinochet rikir hins vegar nokk-
uð annarleg þögn. Deilurnar um
stjórn Allendes og ástæður
valdaránsins 1973 hafa á vissan
háttdregið athygli manna frá á-
standinu i Chile nú, en þeir sem
vilja segja frá þeim atburðum
sem þar eru að gerast, tala
miklu fremur um „herforingja-
klikuna” i Chile en nokkurn á-
kveðinn mann, og þótt Pinochet
sé oft nefndur sem forsprakki
herforingjanna, er mjög litið
vitað um hann sjálfan, gerðir
hans og skoðanir: menn þekkja
ekki annað en harðneskjulegt
andlit i felum bak viö dökk gler-
augu. Og það er einhver undar-
leg tregða i öllum fréttaflutningi
um Chile: þrátt fyrir ástandið
nú er eins og fáir hafi áhuga á að
fjalla um það nema þeir, sem
þegar voru hlynntir stjórn
Allendes á sinum tima.
Eiga margt sam-
eiginlegt
En þrátt fyrir þessa mismun-
andi meöferð, sem Idi Amin og
Pinochet fá I fjölmiðlum, eiga
þeir samt ýmislegt sameigin-
legt. Báðir eru herforingjar,
sem eiga að baki langan feril i
her sins lands, og báðir gerðu
uppreisn gegn löglegum og um-
bótasinnuðum stjórnvöldum og
hrifsuöu valdið i sínar hendur.
Þótt undarlegt megi virðast var
valdatöku þeirra beggja nokkuö
vel tekið meöal afturhalds á
vesturlöndum: það varð mörg-
um léttir aö bundinn skyldi end-
ir á tilraun Allendes á þennan
hátt, og mörgum bretum og
reyndar fleiri þótti hagstætt aö
Amin skyldi taka völdin i
tiganda, þvi aö hann var talinn
mikill vinur vesturlanda og sér-
staklega breta. Báðir þessir
herforingjár hafa siðan komið á
blóðugri ógnarstjórn i löndum
sinum: þeir hafa pyndað og
myrt þúsundir manna, hneppt
þúsundir i fangelsi, drekkt allri
stjórnarandstööu i blóöi, af-
numiö einföldustu mannrétt-
indi, og lagt efnahagslif land-
anna i rústir. Kannski verður
einhvern tima hægt að vega og
meta stjórnarfar þessara
manna, og reikna það út hvor
hefur pyndað og myrt fleiri, en i
raun og veru skiptir þaö þó ekki
hinu minnsta máli, þvi að þegar
óhugnaðurinn er kominn á þetta
stig hafa orð eins og „meira” og
minna ekki lengur neina merk-
ingu.
Ef litið er á stjórnarfariö I
löndunum tveimur, Chile og
úganda, er þvi ekki nein ástæða
til að gera greinarmun á þeim
þjóðhöfðingjum sem þar fara
með völd. Hvernig stendur þá á
þvi að allir ljúka upp einum
munni að fordæma annan, en
vandræðaleg þögn skýlir gerð-
um hins? Astæðunnar er vitan-
lega ekki að leita i aðgerðum
þessara manna, heldur i ferli
þeirra og þeim aðstæðum sem
þeir búa við — eins og almenn-
ingur á vesturlöndum skilur
þetta hvort tveggja. Við gætum
jafnvel sagt að ástæðunnar væri
að leita i tákngildi þeirra — og
þá segja viðbrögð vesturlanda-
búa við hryðjuverkunum i Chile
og Úganda reyndar meira um
þá sjálfa en um ástandiö i lönd-
unum, sem almenningsálit á
vesturlöndum er eða er ekki aö
hneykslast á. Er ekki úr vegi að
lita á Idi Amin og Pinochet frá
þessu sjónarmiði.
//Þetta er mitt sæti"
Francois Mitterrand, leiðtogi
franskra vinstri manna, sem
þekkti Allende nokkuð vel, hefur
sagt eftirfarandi sögu: Það var
einu sinni boð I Moneda-höllinni
i Santiago og tók Allende þar á
móti ýmsum heidri mönnum
landsins, bæöi herforingjum og
stjórnmálamönnum. Þegar
veislan stóð sem hæst og menn
voru orðnir kátir og glaðir, vildi
svo til aö einn herforingjanna,
Pinochet, tyllti sér I stól Allend-
es. „Þetta er mitt sæti,” sagði
Allende, „þótt þú sætir þar ekki
nema eina minútu væri það of
mikið.” Aðþessu hlógu allir viö-
staddir og tóku það vitanlega
sem gamansama aðvörun um
það aö herinn ætti ekki að reyna
að sölsa undir sig pólitiskt vald.
En nú er það aöalatriði sögunn-
ar, að á þessum tima var Pino-
chet yfirleitt talinn ákaflega
frjálslyndur herforingi og
hlynntur löglega kjörinni stjórn
landsins. Menn hlógu einmitt af
þvl að hann virtist allra manna
óliklegastur til að hyggja á
valdarán.
Það er engin ástæða til annars
en ætla að dómur manna um
Pinochet á þessum tima hafi
verið réttur. Eitt meginatriðiö i
sögu áranna eftir 1970 er nefni-
lega sú þróun sem varö á hugar-
fari borgarastéttarinnar I Chile,
þegar þaö kom i ljós að Allende
ætlaði ekki aö falla frá umbóta-
stefnu sinni (eins og Frei forseti
hafði gert) heldur ætlaði hann
bæöi að gera róttækar umbætur
og sýndi lika að hann hafði bol-
magn til aö framkvæma, a.m.k.
mikilvægan hluta stefnuskrár-
innar. Yfirstétt landsins sá þá
fram á það að hún kynni aö
missa mikið af forréttindum
sinum og stööu og varð dauð-
skelkuð. Þegar búið var árang-
urslaust að reyna að stöðva
framkvæmdir á stefnuskrá All-
endes og bola stjórn hans frá
með ýmsum aðferöum, sem
hægri sinnaöir fjölmiðlar á
vesturlöndum studdu á mjög
opinskáan hátt, var ekki aö
furða þótt ýmsir hneigöust til
fasisma, þótt Chile væri að þvi
leyti ólikt ýmsum öðrum lönd-
um Rómönsku Ameriku að þar
var engin rótgróin fasistisk hefö
fyrir. Það sem var merkilegt
við þessa þróun var, að hún
skyldi verða eins ör og öflug og
raun bar vitni, en þessi fasist-
iska þróun var reyndar enn dul-
in flestum á dögum valdaráns-
ins i september 1973.
Nú er það hins vegar löngu
orðið augljóst hvert þróunin
stefnir I Chile. Fasistastjórnin
hefur ekki aðeins rekið efna-
hagsstefnu sem miöar að þvi að
fá borgarastéttinni það marg-
falt aftur sem hún missti á
stjórnarárum Allendes, þótt það
kosti það aö stór hluti þjóðar-
innar lifi viö hungur, heldur er
nú verið að þurrka burt allar
leyfar lýðræöisfyrirkomulags I
Chile og endurskipuleggja land-
ið i anda Francos að þvi er helst
virðist. Verið er að stofna „ein-
ingarsamtök” sem eiga að
starfa eins og fasistiskir flokkar
Evrópu gerðu, og i skólum rikir
heragi. Pinochet hefur þráfald-
lega lýst þvi yfir að honum finn-
ist lýðræðisstjórnir vesturlanda
allt of veikar og blauðar.
Það er þvi i rauninni engin
furða þótt hægri menn á vestur-
löndum, sem voru alltaf andvig-
ir Allende og voru óragir við aö
koma sjónarmiðum andstæö-
Vel uppalinn maður úr breska hernum.
Oþekktur maður I felum bak við
dökk gleraugu.
inga hans á framfæri I fjölmiðl-
um sinum, séu nú nokkuð
feimnir við að tala um það á-
stand, sem rökrétt þróun allt frá
fyrstu árásunum gegn stjórn
Allendes hefur nú leitt til.
Astandið sýnir nefnilega helst
til glögglega hvað getur hlotist
af valdatöku „sterks manns” af
þvi tagi sem afturhald Vestur-
Evrópu óskar gjarnan eftir þeg-
ar eitthvað syrtir I álinn, og
einnig til hvaða ráða vestræn
yfirstétt getur gripiö til þegar
hagsmunum hennar er ógnað.
Ákjósanlegur blóra-
böggull
Um Afriku gegnir hins vegar
allt öðru máli: ástandiö þar er
svo gerólikt ástandinu á vestur-
löndum að engum samanburði
verður við komið. Þar hefur
hingað til aldrei verið „verka-
lýðsstétt” eða „borgarastétt” i
venjulegum skilningi, og alls
enginn grundvöllur fyrir neina
þróun af þvi tagi sem varð i
Chile. Þrátt fyrir ýmislegt sem
upp úr Idi Amin veltur, er hann
alls ekki fasisti i vestrænum
skilningi, þvi að bæöi er fasismi
hugmyndafræði, sem Idi Amin
hefur sjálfsagt litla nasasjón af,
og auk þess eru fasistiskir stjórn-
arhættir nokkuð sem er miðað
við vestrænar aðstæður. I aug-
um flestra getur Idi Amin ekki
verið annað en afriskur týran,
villimaður, sem er svo fjarlæg-
ur vesturlöndum að af honum
stendur engin ógnun. Það þarf
þvi ekki nokkur maður að vera
feiminn viö að gagnrýna hann
hörðustu orðum, — og þá er
jafnvel freistandi að nota hann
sem blóraböggul og beina gegn
honum þeirri gagnrýni, sem
ekki má bera fram gegn þeim
þjóðarleiðtogum, sem eru
meira viðkvæmnismál.
Þannig er máliðeinfalt, en við
þetta bætist að Idi Amin hefur
ýmislegt það til saka unnið sem
gerir það að hann er enn ákjós-
anlegri blóraböggull en aðrir
harðstjórar i Afriku, sem gefa
honum ekkert eftir hvað hryðju-
verk snertir: hann er nefnilega
enginn „venjulegur” afriskur
týran, sprottinn upp úr afriskri
hefð.
Ferill Idi Amins hófst með þvi
að hann var tekinn i Afrikudeild
breska hersins, „The King’s
African Rifles” árið 1946, og var
þá alveg ómenntaður maður en
mikill kraftajötunn — enda varð
hann einu sinni boxmeistari
Úganda i þungavigt. Hann var
siðan i breska hernum I ein
fimmtán ár og fékk þar alla sina
skólun og þjálfun. A þeim tima
tók hann m.a. þátt i þvi aö berja
niöur Mau Mau uppreisnina i
Kenýa, en þaö var eins og kunn-
ugt er fyrsta tilraun Kenýabúa
til að fá sjálfstæði og kæfðu
bretar hana með harðneskju.
Þótt bretar rifji nú upp smá-
vægileg agabrot Idi Amins á
þessum árum, breytir þaö litlu
um það að hann þótti þá mjög
góður hermaöur, og var greini-
legt aö bretar fundu þá hvergi
nein merki um þessa „geð-
veiki” hans sem þeir tala.mikið
um núna.
israelsmenn tóku skeytiö
Þegar Úganda var orðið sjálf-
stætt riki og Idi Amin hóf undir-
róöursstarfsemi sina með það
markmið fyrir augum að steypa
dr. Milton Obote úr stóli, litur
ekki út fyrir að þeir vestur-
landamenn, sem málum voru
kunnugir hafi litið á það með
neinni vanþóknun: þetta var vel
upp alinn maöur úr breska
hernum! Sagan segir að dr.
Obote hafi ekki fengið nákvæm-
ar fréttir um athæfi Idi Amins
fyrr en 1970, þegar hann var á
þingi i Singapore. Hann sendi þá
þegar skeyti heim og skipaöi
svo fyrir að Idi Amin yrði settur
I fangelsi, en þaö skeyti barst
aldrei til viðtakenda sinna og er
sagt að israelskir hermenn á
Kampala-flugvelli hafi séð um
það! Idi Amin hafði þá frjálsar
hendur og gerði uppreisn.
Það kom svo vitanlega fljótt i
ljós að Idi Amin var hinn versti
harðstjóri, og telja sumar heim-
ildir að hann hafi orðið 50 þús-
und mönnum aö bana. Að baki
þeirra hryðjuverka liggja þó
allt aðrar ástæður en þær sem
liggja að baki morðanna og
fangelsananna I Chile. Þvi má
ekki gleyma, aö Úganda er, eins
og velflest Afrikurikin, algert
gerviriki með landamæri, sem
nýlenduherrarnir drógu eftir
geðþótta sinum og alveg án
nokkurs tillits til staöhátta. Eins
og viðar eru i þessu riki gjör-
ólikar og óskyldar þjóöir, sem
oft hafa setið á sárs höfði: i
norðri búa súdanskir ættbálkar,
en I mið- og suðurhluta landsins
eru bantú-þjóðir, og munu þær
vera meirihluti landsmanna. Nú
er Idi Amin af súdönskum upp-
runa og fæddur i norðurhluta
Úganda, og hefur hann stefnt að
þvi að draga fram hlut landa
sinna á allan hátt. Til að bæta
það upp að súdanskir ættbálkar
eru I minnihluta hefur hann
jafnvel flutt inn menn af ná-
skyldum þjóðum frá Súdan, sem
er næsti nágranninn i norðri.
Um leið hefur hann reynt að
halda bantú-mönnum niðri meö
öllu móti, i þessum hryðjuverk-
um hefur þjálfun hans úr breska
hernum komið að góðum notum.
Þjóðarigur af þessu tagi er
daglegt brauð i flestum þeim
gervirikjum sem evrópskir ný-
lenduherrar hafa skapað i
Afriku, og hefur oft leitt til blóð-
ugra styrjalda og fjöldamoröa.
Slikir atburðir hafa þó sjaldan
truflað svefn vesturlandabúa,
og myndu morðin i Úganda ekki
hafa gert það ef ekki hefði kom-
ið annað til.
Undarleg kimnigáfa
Skálkurinn Idi Amin er
nefnilega að þvi leyti ólikur öðr-
um harðstjórum Afriku að hann
virðist hafa nokkuð undarlega
kimnigáfu, sem kemur fram i
þvi að hann hefur snúið við
„mannasiðum” nýlendutima-
bilsins: hann kemur sem sagt
fram við evrópumenn eins og
nýlenduherrarnirkomu á sinum
tima fram við hinar „frum-
stæðu” Afrikuþjóðir. Úr þessu
verður hreinasti farsi: eins og
hvitir menn, sem létu svarta
burðarmenn bera sig, lét Idi
Amin fjóra hvita bissnis-menn
bera sig inn á þing Einingar-
sambands Afrikurikjanna!
Þegar hann frétti um efnahags-
örðugleika breta lét hann safna
matvælum þeim til aðstoðar um
allt Úganda — en setti svo það
skilyrði aö þeir kæmu sjálfir og
sæktu þau. Þetta háð skilja þeir
þó varla, sem halda að það komi
að einhverju gagni, þegar
evrópumenn safna fé til styrkt-
ar fátæklingum i þróunarlönd-
um. Idi Amin hefur leitast við að
niðurlægja Evrópumenn með
gislatökum og hótunum — en
slikt var reyndar algengur siður
nýlenduhermanna evrópskra. t
orðsendingum Idi Amins kemur
einnig fram sá barnalegi móral-
ismi, sem evrópumenn tömdu
sér i viðskiptum við „frumstæða
frumbyggja”. Þannig sendir
hann aftur eins og spegill þá
mynd sem Afrikubúar fengu af
Evrópumönnum á nýlendu-
timabilinu.
Af þessum ástæðum eru vest-
urlandabúar nú sannfæröir um
að Idi Amin sé geðveikur, og
væru þetta brosleg umskipti
hlutanna ef málið væri ekki of
alvarlegt til þess. En aö baki
gagnrýninnar gegn Amin liggur
þó annað og meira en undrun
yfirþessari „furðulegu hegðun”
hans. Um það leyti sem Afriku-
rikin fengu sjálfstæði voru
evrópumenn nokkuð feimnir við
ástandið þar, þvi að þeir gerðu
sér þá meira og minna ljóst að
nýlendutimabilið hafði ekki að
eins verið timi geigvænlegs arð-
ráns heldur hafði það skapaö
mikil vandamál sem næstum
þvi ógerningur var að leysa. Ef
maður eins og Idi Amin hefði
komið fram þá er einna likleg-
ast að um hann hefði rikt vand
ræðaleg þögn, þvi að mönnum
hefði skilist að hann var ekki
annað en afleiöing af þvi á
standi, sem evrópumenn höfðu
sjálfir skapað i Afriku. Nú er á
standið hins vegar breytt: vest-
urlandamenn hafa ekki lengur
neina sektartilfinningu vegna
nýlendutimabilsins. Það má
jafnvel lita svo á að gagnrýnin á
Idi Amin og háðsglósurnar um
„geðveiki” hans sé bæði aðferð
til að breiða yfir það litla sem
eftir kynni að vera af slikri til-
finningu og jafnframt leið til að
sýna það svo ekki verði um það
efast að ástandið i Afriku sé
evrópumönnum nú framandi:
þeir telji sig ekki lengur bera
nokkra ábyrgð á þvi. Þegar svo
er komiö er vitanlega engin
ástæða til að vera með nokkrar
samviskukvalir vegna hins nýja
forms, sem arðrán vesturlanda
i Afriku hefur nú fengið ,,ný-
lendustefnunni siöari.” tneo
kolonialismanum).
Stóryrt gagnrýni um einn
harðstjórann, vandræðaleg
þögn um annan: hvort tveggja
leiðir þetta i ljós sitt hvað um
stöðu vestræns afturhalds á lið-
andi stund. e.m.j