Þjóðviljinn - 27.03.1977, Side 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 27. mars 1977
* __
Arnð Bergmann:
„Verk þeirra eru ónáttúruleg
og óskiljanleg öllum almenningi”
Bjarni frá Vogi fékk trú á „sér-
fræðinga” viðurkennda á al-
þingi: Hann fékk ótal bitlinga
handa mönnum til að N.N.
mætti „gefa sig allan við skáld-
skap” eða „allan við listum”,
„allan við fræðum sinum” eða
„ritstörfum sinum”. Hann kom
æskunni til að trúa þvi, að
skáldið ætti að vera skáld og
annað ekki, að fræðimaðurinn
og listamaðurinn mættu ekki
vinna sér brauð við annarleg
störf.”
Lífseig viðhorf
Að sjálfsögðu reynum við ekki
að draga viðtækar ályktanir af
einni gamalli timaritsgrein.
Það verður auðvelt að benda á
alþýðumenn sem höfðu allt önn-
ur viðhorf — til dæmis er sá
ágæti alþýðurithöfundur Theo-
dór Friðriksson svo hrifinn af
lærðum mönnum, „sérfræðing-
um”, að manni finnst alveg nóg
um á stundum. En viðhorf, sem
þau er reifuð eru i Iðunnar-
greininni, hafa um margt reynst
furðu lifseig. í nafni alþýöu og
menningar hennar hefur verið
amast viö þvi, aö störf við bók-
menntir og listir séu atvinna
manna (nema þá einstaka stór-
stjarna), og þá er oftar en ekki
þusað um hina siðspillandi
„bitlinga” sem komi i veg fyrir
aö t.d. ungir menn með ritgáfu
safni sér lifsreynslu.
Og fyrr og siðar brýst sérhæf-
ingaróttinn fram i andúð á þvi
sem er nýstárlegt, öðruvlsi en
það sem menn hafa vanist.
Þessi ótti kemur einmitt fram
meö mjög eftirminnilegum
hætti I grein Jóns bónda, sem er
skrifuð skömmu eftir aö Halldór
Laxness hefur hneykslað lands-
fólkið með Vefaranum mikla:
Óskiljanlegur er
Kiljan
„Kiljanskan er árangur
þeirra verkskipta- og einhæfnis-
kenninga sem vélhyggjan hefur
gert „móðins”. Kiljönsku skáld-
in byrja aö yrkja og birta rit-
verk sin á prenti milli ferming-
ar og tvitugs, oft og tiðum. bau
hafa þegar þá trú á sjálfum sér,
að þau séu stórskáld og megi
þess vegna ekkert annaö gera
en semja skáldrit. Þau fá styrk
úr tveim áttum. Ritdómararnir
hæla þeim af „vatnsgrautar-
góðsemi” sinni og þingið veitir
þeim styrk. En þetta hrekkur
þeim ekki. Viðurkenningin er
ekki nógu almenn.Styrkurinn er
of lágur. bess vegna er i kvæð-
um þeirra þetta karlmennsku-
lausa kjökurhljóð. Kiljönsku
skáldin ...yfirgefa mörg skóla-
námið, en hitt er verra, að þau
yfirgefa námið i skóla lifsins.
Þau lifa aldrei með fólkinu, sem
þau ætla að lýsa. Þau læra
aldrei að skilja starfsmanninn,
hvorki verkamanninn, bóndann
né námsmanninn. Þau lýsa ekki
þvi sem eyrun heyra, augun sjá
eða hjartað finnur, heldur þvi
sem þeim „finnst”, þau „finna”
i bókum og erlendum „ismum”.
bess vegna verða skáldsögur
þeirra eins og nýjustu málverk
Kjarvals, ónáttúruleg og
óskiljanleg öllum almenningi”.
Tveir straumar
1 þessu tali er margt, sem
alltaf skýtur upp kolli öðru
hvoru og þá ekki aðeins hjá
framsóknarbónda, mótuðum af
gamalli tið, heldur og hjá yngra
fólki sem telur sig standa meö
annan fótinn i sjálfri bylting-
unni. En einmitt vegna þess aö
hér er kvörtun um ónáttúru-
leika, óskiljanleika og böl at-
vinnumennskunnar tengt nöfn-
um Halldórs Laxness og Jó-
hannesar Kjarvals, ætti hin
gamla grein að minna menn á,
að þeir eru á hálum is I tor-
tryggingartali sinu. En Ið-
unnargreinin ætti að geta minnt
á fleira. Hún dregur það vel
fram, aö i alþýðlegri menn-
ingarhefð er jafnan um fleiri en
einn straum aö ræða: Við hlið
róttækni I kröfugerð um lýð-
ræðislegt menningarlif, sem sé
greitt aðgöngu og þátttöku sem
flestum, fer tortryggni og jafn-
vel andúð á sérmenntun, nýj-
ungum, tilraunastarfsemi. Stolt
þeirra, sem vilja eigna sér Bólu-
Hjálmar, Þorgils Gjallanda og
Stephan G. gat tengst við skiln-
ingsleysi á „gildaskálagest-
unum”Kiljaniog Kjarval. Þess-
ar þverstæður eru staðreynd.
Sem koma kannski fram i þvi I
dag, að hrifning af prýðilegri
ævisögu Tryggva Emilssonar
blandast saraan við hnýfilyrði i
garð bókmenntalegrar tilrauna-
starfsemi „sænsku mafiunnar”,
sem svo hefur veriö nefnd.
Það er merkileg árátta Islensk
að smiða sér vanda og ergelsi
allsendis að óþörfu. Alþýðu-
menning mun ætið hafa vissar
ihaldssamar tilhneigingar. Og
nýjungar i menningarlífi mun
aldrei öðlast skjóta alþýðuhylli.
Og hvurn andskotann gerir það
lika til? 1 stað þess að menn
geri sér leiðindi út af sllkum og
þvilikum hlutum væri þeim
fjandans nær aö hafa skemmtun
og gleði af þeirri fjölbreytni
andlegra afurða sem hér á landi
er að hafa — þrátt fyrir allt.
Arni Bergmann.
Fátt er skemmtilegra en að
blaða i gömlum timaritum —
ekki sist til að rifja það upp
hvernig ýmis eilifðarmál breyt-
ast I meðförum manna eftir
timaskeiðum. í næstum þvi
fimmtiu ára gamalli Iöunni (frá
1928), sem ég rek nefið I af til-
viljun sé ég grein sem heitir Al-
þýðan og bækurnar og er eftir
merkisbónda, Jón Sigurðsson á
Ysta-Felli. Nú er að gá að þvi,
hvað hefur lifað af röksemdum
eins af máttarstólpum bænda-
menningar um þessi mál.
Dýrar bækur
Jón lýsir miklum áhyggj-
um af þvi að bækur séu of
dýrar alþýðu manna. Hann reif-
ar ýmsar hugmyndir, sem hann
vonar að geti orðið til þess að
lækka verð þeirra, og bera þær
skýrt vitni aösjálum bónda.
Hann sveiar t.d. grimmt bruðli
með þykkan pappir og eyðum i
ijóðabókum, einnig er „skraut-
band” honum mikill þyrnir i
augum. Hann skammar útgef-
endur fyrir að þá skorti dirfsku
til að stækka upplög bóka og
lækka þar meö verðið. Þá telur
hann sérhæfðar bókaverslanir
óþarfar, og vill draga úr sölu-
kostnaði með þvi að koma bók-
sölu yfir á kaupfélögim Ein
skrýtnasta hugmynd hans er sú,
að það væri til sparnaðar og
menningarþrifa ef að timaritin
Vaka, Eimreiðin og Iöunn yrðu
lögð niður og sameinuð Skirni.
Að sumu leyti er bóndinn á
Ysta-Felli nokkuö á undan sin-
um tima: átta árum siðar er
Mál og menning stofnað einmitt
með það fyrir augum aö gefa út
ódýrar bækur i stórum upplög-
um, þar á meðal „ódýrar fræði-
bækur” — og fetuðu siðan ýmsir
aöilar i þau spor. Verðlag á bók-
um er enn umræöuefni eins og
menn vita, enda þótt það sé sjálf-
sagt nokkru lægra tiltölulega nú
en fyrir 50 árum — m.a. vegna
þess að þjóðin er allt að helm-
ingi fjölmennari. En i nútlma-
tali um alþýðu og bækur er þó
annað ofar á baugi nú, en það er
sú spurning, hvort höfundar
bóka og almenningur séu lengur
i kallfæri, hvort sú arma kerl-
ing, firringin, hefur ekki troðið
sér á milli þeirra.
Öll þjóðin er slíkur
kjarni
1 Iðunnargreininni segir Jón
Sigurðsson á þá leið, að Islensk
menning byggi á þeirri for-
sendu, að menningarleg stétta-
skipting sé meö minnsta móti:
„Englendingar tala um „efstu
hundrað þúsundirnar” sem
legur misskilningur. Jón segir,
að góð sambúð alþýöu og bóka á
tslandi hafi byggt á þvi, að sér-
hæfing við ritstörf gat ekki þrif-
ist. Honum finnst ekkert at-
hugavert við það, að islendingar
hafa orðið að hafa ritstörf og
skáldskap i hjáverkum — þvert
á móti: það er að hans dómi
þann kjarna, er beri uppi menn-
ingu þeirra. Ef Islensk menning
á að þróast og vera styrk, þrótt-
góð og vaxandi, þarf öll þjóðin
að vera slikur kjarni, er hjálpar
til við menningarstarfið”... „Al-
þýðan hefur verið lærðari og
lærðu mennirnir alþýöulegri en
i öörum löndum”.
Halldór Laxness. Kiljönsku
skáldin lifa af vatnsgrautargóö-
semi og bitlingum.
Fyrr og siðar hafa menn
haldið einmitt þessu á lofti i
menningarumræðunni: Islensk
menning getur ekki lifað af sem
menning litils „úrvalshóps” —
þó ekki væri nema vegna þess
hve fámenn þjóöin er. Og eins
og Jón frá Ysta-Felli gerir i
sinni fimmtugu grein, þá hafa
menn látið I ljós áhyggjur af
þvi, að það ástand aö „öll þjóð-
in”, eða svo gott sem, sé bak-
hjarl menningarstarfsemi,
veröi senn fyrir bi. 1 Iöunnar-
'greininni segir: „Sennilega er
minna lesiö en áöur var, alþýö-
an hefur aldrei fylgst lakar meö
bókmenntum þjóðar sinnar en
nú á tuttugustu öldinni”.
Nidur med
sérhæfingu
Þegar svo hinn þingeyski
bóndi reynir að gera sér grein
fyrir þvi, hvaða hættur séu bún-
ar sæmilegu menningarástandi
þá kemur upp dálitið einkenni-
Jón á Ysta-Felli.Fögnuður
næðisstunda
mjög til hins betra aö menn noti
„stolnar stundir” til að yrkja.
Bókmenntir islendinga „ljóma
allar af fögnuði þess, sem dag-
lega má starfa aðerfiðri llfsönn,
gripur feginshugar hverja
næðisstund til að yrkja undra-
lönd sinna hugðarefna...Það er
auðfundin sama undiraida
fagnaðarins hjá hinum óþekktu
höfundum fornsagnanna. Þær
eru ritaðar af mönnum, sem
hafa nauman tima og gripa
fagnandi hverja næöisstund.
Stillinn er stuttur, efniö saman-
þjappað, mótað löngu áður i
huganum um langa daga erfiðra
anna”.
Sérhæfingin er hinsvegar af
hinum vonda: „Hinir einu is-
lensku rithöfundar á 19. öld,
sem hafa mátt gefa sig allan að
ritum sinum eru Hafnar-íslend-
ingarnir Bogi Melsted, Þorvald-
ur Thoroddsen og Finnur Jóns-
son. Þreytan er auösæ á stil
þeirra. Hann er langdreginn,
fjörlaus og fagnaðarlaus. Þeir
hafa ritað samfellt langa daga,
vikur og mánuði”. Hér bætir
Jón svo við hugleiðingum um
sérhæfingu og einhæfni véla-
menningar og gefur sér það, að
,,á andans sviöi og sérstaklega á
sviði ritstarfa veröur hinn ein-
hæfi oftast hin óhæfi”. Bóndinn
á Ysta-Felli óttast, að sérhæfing
komi blátt áfram i veg fyrir það,
að rithöfundar afli sér reynslu
og mannþekkingar. Hann telur
það hafa orðið mikið slys að