Þjóðviljinn - 27.03.1977, Qupperneq 13

‘'w.' ■!I| tnM. ni ni ."iti .
12 — SiDA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 27. mars 1977

t ^ *******

«r?r. ■***;:;
'mKtw'^Sk* Sl'*5rSSRíf *?*!ty£'‘mi' “v T*^1 "--~ ■"•waagist*'?*
Sunnudagur 27. mars 1977 ÞJÓÐVILJINN — SÍDA 13
30 ÁRA AFMÆLI SÍÐASTA HEKLUGOSS
Kannski er þetta þekktasta myndín sem tekin var af Heklugosinu 1947. Hrin hcfur veriö notuö á frimerkí
og birst víöa. Siguröur Þórarinsson tók myndina.
Næstkomandi þriðjudag, 29. mars,eru lið-
in 30 ár f rá þvi síðasta Heklugos hófst. Það
var kl. 6.30 að morgni laugardagsins 29.
mars 1947 að mikill jarðskjálftakippur
fannst fyrir austan fjail og um leið sást
reykjarmökkur stíga upp frá Heklu og á
svipstundu var fjallið hulið gosmekki.
Hekla hafði þá gengið með í 102 ár, eða frá
árinu 1845. Mikill dynkur fylgdi gosbyrjun-
inni, og heyrðist hann austur á f irði, vestur
til Bolungarvíkur og norður í Mývatnssveit.
Gosmökkurinn steig í um það bil 10-12 km.
hæð strax um morguninn þegar flogið var
yfirsvæðið. Yfir Landeyjarog Vestmanna-
eyjar rigndi gosefnum þennan fyrsta dag
og var öskufall mikið. Þetta gos, 1947, var
talið eitt af stærstu gosum Heklu, en talið er
að þar hafi mesta gosið orðið árið 1766, en
það stóð í á 3ja ár.
I tilefni af 30 ára afmæli þessa mikla
goss, sem var það fyrsta, sem jarðf ræðing-
ar okkar fengu að fylgjast með, ætlum við
að rifja upp það helsta í sambandi við
Heklugos fyrri tim^og rættervið dr.Sigurð
Þórarinsson jarðfræðing, þann mann sem
best f ylgdist með Heklugosinu og er f róðast-
ur allra manna um Heklu gömlu og þau gos
sem orðið hafa í henni eða við hana. Það
hafa nefnilega orðið nokkuð mörg gos við
Heklu, og þau hafa ranglega verið talin
Heklugos.
„Heklugosiö 1947 var fyrsta eld-
gosið sem ég sá, þá orðinn 35 ára.
Siðasta gos fyrir Heklugosið 1947,
var gos í Grimsvötnum 1934 og ég
kom heim til Islands, rétt I end-
ann á þvi gosi, sjálft gosið varbú-
ið þegar ég kom, en ég skoðaði
hlaupið. Sem krakki man ég að-
eins eftir öskufallinu úr Kötlu
1918, en ég sá ekki gosið. Og ég
fullyrði að ég lærði lang-mest af
Heklugosinu 1947, enda var ég þar
næstum allt vorið og sumarið og
tima og tima um veturinn 1947-
1948, en gosið stóð i 13 mánuöi
eins og menn eflaust muna”,
sagði dr. Sigurður Þórarinsson,
jarðfræðingur og prófessor,
þegar við ræddum við hann um
eitt og annað varðandi Heklugos-
ið 1947, en Sigurður fylgdist
manna mest með þessu gosi, og
rannsóknir hans og annarra
islenskra jarðfræöinga, einkum
Trausta Einarssonar og Guð-
mundar Kjartanssonar og skrif
þeirra um Heklugosið hafa vakið
mikla athygli eldfjallafræðinga,
viða um heim.
Fyrsta gosið sem ég sá.
Við sem störfuðum að jarð-
fræðiá þessum árumhöfðum ekki
átt þess kost að fylgjast með eld-
gosum fyrr en Hekla gaus. Tima
bilið frá 1934, að gos varð i Grims-
vötnum og allt fram til ársins
1961, er eitthvert kyrrasta timabil
i eldgosasögu landsins. A þessu
timabili verður aðeins eitt gos,
Heklugosiö 1947. Svo þú sérð að
við höfum ekki mikla reynslu né
mikla vitneskju um eldgosin,
nema af afspurn, og þvi varð
þetta gos i Heklu okkur ómetan-
legur skóli,skólisem við búum að
enn i dag og höfum þvi verið
fróðari um margt 1 þeim gosum
sem siðar hafa komið og færra
komið okkur á óvart i þeim en
ella.
— Varstu farinn að vinna við
Háskólann þá þegar?
— Já, ég kom heim 1945 og fór
strax að vinna á Atvinnudeild
Háskólans, var hér eitt ár fyrst
hjá Steinþóri heitnum Sigurðs-
syni. Við vorum að vinna úr gögn-
um frá Grimsvötnum og fleira, en
einnig kenndi ég við Menntaskól-
ann i Reykjavik.
— Fórstu strax þarna um
morguninn þegár gosið 1 Heklu
byr jaði?
— Já, mikil ósköp, ég fór með
fyrstu flugvélinni, og þó, það fór
vist ein vél á undan, með
Jóhannesi Snorrasyni við stýrið,
en við biðum eftir ráðherrum og
fleiri fyrirmönnum, enda þurft-
um við að baktryggja okkur með
fjárveitingu til rannsóknanna.
Háskólinn og Náttúrufræðistofn-
unin höfðu ekkert fé til að kosta
þær. Steinþór Sigurðsson mældi
hæðina á mekkinum þegar er
hann sá hann um sjöleytið héðan
úr Reykjavik og reyndist hann
vera um 20 til 30 þúsund metra
hár.
Þegar hæðin á mekkinum var
svo mæld nákvæmlega á ljós-
mynd reyndist hún vera 27.000
metrar. Það var tekin fræg mynd
afmekkinum suðurá Vatnsleysu-
strönd, það var strákur þar sem
tók þessa frægu mynd á ódýra
kassavél og eftir henni gátum við
seinna mælt hæðina nákvæmlega.
Við auglýstum 1 búðum eftir
myndum frá gosinu og fengum
þessa mynd þannig og hún revnd-
ist merkilegasta mýndin sem iek-
in var af Heklugosinu 1947.
Ógleymanleg sjón
Þegar við komum austur þarna
um morguninn gaf á að Uta. Það
var hreint ógleymanleg sjón, sem
blasti við manni. Við flugum yfir
svæðið en fórum svo til baka til
Reykjavikur, ai strax seinnipart
dagsins fórum við svo akandi
austur, og eins og ég sagöi áðan
var ég þarna við Heklu næstum
allt vorið og sumariö og langtim-
um saman um veturinn lika.
Lengst af vorum við þrir saman
þarna fyrir austan, ég, Arni
Þessi mynd er tekin suður á Vatnsleysuströnd skömmu eftir að gosið i Heklu hófst, og segir dr. Sigurður
Þórarinsson að hún sé ein frægasta mynd sem tekin hefur verið af eldgosi. Eftir þessari mynd var hægt
að segja nákvæmlega til um hæð gosmakkarins. Þess má geta, að myndina tók unglingur á ódýrustu
gerð af kassamyndavél. (Ljósm. Sæmundur Þórðarson)
Séðyfir Vatnagarð á 3ja degi gossins. Nábýlið við Heklu hefur ekki verið þægilegt þarna. (Ljósm. Vign
ir)
Dr. Sigurður Þórarinsson prófessor:
Heklugosið varð okkur
ómetanlegur skóli
og sumir segja meiri skóli en
háskólanámið í jarðfræði
Gos í Heklu og á Heklusvæðinu síðan sögur hófust
Hekla Heklusvæðið
Upphaf goss Lensd Mánuðir Lengd undan- genginnar hvíldar Ár Rúmmál hrauns. Millj. m3 Rúmmál gosmalar. Millj. m3 Stefna áss mestu öskuþykktar Tjón af völdum gossins Upphaf goss og eldstöð
1947 29. marz 13 101 800 210 S 15° V Lítið 1913. 25. apríl. nærri Munda
1845, 2. sept 7 77 630 280 A 10° S »> felli og á Lambafit. 1878. 27. febr.. nærri Kraka
1766, 5. apríl 24 73 1300 400 V 75° N Talsvcrt tindi.
1693, 13. febr 7—10 56 óþekkt 300 V 55° N Mikið 1725. 2. april A og SA. a:
1636, 8. maí 12 39 »» ((80)) N 30° A LítiS Keklu.
1597, 3. jan >6 86 »> (240) A 20“ S »>
1510, 25. júlí óþekkt 120 »> 320 S55“ V Mikið? 1554. maí. í Rauðubjöilum
1389, snemma vetrar .. ” 47 >200 ((80)) (A 40“ S) Talsvert Um 1440, SA af Heklu
1341, 19. maí 40 óþekkt ((80)) S 85° V >>
1300, 11., 12. e'ða 13. júlí 12 78 >500 500 N ”
1222, ? óþekkt 15 óþekkt ((10)) N 60“ A Lítið
1206, 4. des ' »> 46 ” ((30)j N 40“ A »>
1158, 19. jan »> 53 >150 óþekkt SSA ? ”
1104, haust? >230 Ekkert 2500 V 80“ N Mjög mikið
Þessi tafla sýnir Heklugos frá upphafi, nema hvaö gosið 1970 vantar.
Dr. Sigurður Þórarinsson
prófessor
Stefánsson bifvélavirki og Einar
Sæmundssont við vorum mikið
saman á þessum árum, þessir
þrir. ÞeirArni og Einar voru meö
mér svo að segja allt sumarið.
Arni tók kvikmyndir, sem siðar
urðu svo hluti af Heklu-kvik-
myndinni,enSteinþórtók hluta af
henni. Þarna voru auövitaö aðrir
jarðfræðingar og áhugamenn, og
þetta er svo stórt fjall að viö
skiptum okkur i 3 hópa. Við þre-
menningarnir héldum okkur á
vesturhlið fjallsins og vorum að
ganga á fjallið af miklum gal-
gopahætti. Við vorum við visinda-
rannsóknir eins og hægt var, ann-
ars hafði maður nú ekki mikil
tæki á þessum árum, studdist
mest við myndavélina og svo
bara augun. Trausti Einarsson
var þarna langtimum saman og
vann að rannsóknum á hita i
hrauninu, og öðru viðkomandi
jarðeðlisfræði. Ég var hinsvegar i
þvi að fylgjast með gosinu frá
degi til dags. Annars vorum við
fjórir jarðvisindamenn sem unn-
um mest við þetta, Steinþór
Sigurðsson, Guömundur
Kjartansson, Trausti og ég. Auk
þess sem Pálmi Hannesson
rektor vann mikið með okkur.
60-70 þús. tengingsmetr-
ar af ösku
Eins og oftast i eldgosum, gerð-
ist mest fyrsta daginn, og mikið
hefur verið skrifað um hann.
öskufallið var til að mynda
óskaplega mikið i byrjun. Það fór
uppi 60 til 70 þúsund tenings-
metra á sekúndu þegar mest var
og það féll eiginlega allt á einum
til tveimur klukkutímum. Eftir
það var öskufall tiltölulega litið,
eitthvað i kringum fjallið, en fór
ekki viða, eins og i byr jun. Askan
barst beint i suður, sennilega
bestu leið, sem það gat farið, það
fór ekki i byggð fyrr en það kom
suður i Fljósthlið og siðan yfir
Eyjafjallasveit og Landeyjar og
eins varð mikið öskufall i Vest-
mannaeyjum. 1 Fljótshllðinni var
öskulagiö um 10 sm. þar sem það
var þykkast eftir þessa tvo til
þrjá tima. Það var allt eins og
eyðimörk að sjá eftir þetta mikla
öskufall. Jöklarnir voru svartir
og heldur ljótt yfir að lita. Ég
man aö útvarpið sagði að allar
likur væru á að allt legðist i eyði
þarna fyriraustan. Ég fór þá uppi
útvarp og benti á að slikt sem
þetta hefði komiö fyrir áður án
þess að valda verulegum skaða.
Þetta liti vissulega illa út, en
myndi ekki gera það lengi, þvi að
þetta bæði sópast og rignir af,
eins og svo kom á daginn.
Svo mikið var öskufallið, að það
var dimmt sem um nótt meðan
þaö stóð yfir, bæði i Fljótshliö, og
undirEyjafjöllum. Ég man að ég
hitti gamalt fólk sem bjó undir
Eyjaf jöllum sem hélt að það hefði
misst sjónina; þau sáu ekkert
þegar þau vöknuðu og ætluðu að
lita út.
— Olli þetta öskufall engum
skaða á gróðri og kom enginn
gaddur 1 skepnur um sumarið?
— Það var nú kalt þennan dag
sem askan féll og snjór yfir, en
um vorið fór stórhópur sjálfboða-
liða austur til að hjálpa bændum
að hreinsa túnin. Fólk kom bæði
úr Reykjavik og frá Selfossi til aö
aðstoða bændur. Þaö föru þó einir
tveir bæir 1 eyði útaf þessu. Þeir
voru norðan við Þrihyrning, en
Framhald á næstu siðu
ÐD