Þjóðviljinn - 03.04.1977, Síða 11

Sunnudagur 3. apríl 1977 ÞJÓÐVJLJINN — SIÐA 11
Kalla hugmyndir um atvinnulýðræði á virkari
afstöðu sósíalista til samvinnuhreyfingar?
Engilbert
Guðmundsson/
kennari/
Akranesi:
Samvinnuhreyfíng,
verkalýðsbarátta
og atvinnulýðræði
SIS varö 75 ára fyrir skömmu
og þess var minnst méö mörg-
um og misjöfnum hætti.
„SÍS-himself”, Erlendur
Einarsson lét hafa þaö eftir sér,
aö ef ekki nyti Sambandsins viö
væri þjóönýting miklum mun
meiri hérlendis en raun ber
vitni.
Sama dag sagöi Adda Bára
SigfUsdóttir, aö þaö væri sjálf-
sögö skylda sósialista aö vera
virkur i kaupfélagi.
Hvernig mátti nú þetta vera?
Eru islenskir sósialistar
kannski andvigir þjóönýtingu?
Aö sjálfsögöu ekki, en það má
hins vegar lita á Samvinnu-
hreyfinguna út frá ýmsum
sjónarhornum, og ekki endilega
út frá þeirri pólitik, sem Er-
lendur og félagar hafa i háveg-
um.
Islenskir sósialistar hafa
löngum haft góöar taugar til
samvinnuhreyfingarinnar, og
metiö hana meö hliösjón af
sögulegum uppruna hennar. En
hvernig á maður nú aö bregöast
viö þegar forstjóri SIS segir aö
samvinnuhreyfingin hafi tafið
fyrir þróun, sem undirritaöur er
ákaflega fylgjandi, þ.e. þjóðnýt-
ingu milliliöastarfsemi I land-
inu? Svari hver sem getur.
Viðhorf til samvinnu-
hreyfingarinnar.
ÞóttSIStopparnir látiútá viö
eins og Samvinnuhreyfingin sé
ópólitisk er þó öllum ljost, aö
samvinnuhreyfingin og Fram-
sóknarflokkurinn hafa deilt
rekkju um áratuga skeiö.
En þaö má einnig greina sam-
hengi milli hinna pólitisku
grundvallarskoöana i flcáíkum
og fylkingum og afstööu þessara
hópa til samvinnuhreyfingar-
innar.
Afstaöa SIS til flokka og af-
staöa flokka til SÍS er semsé
pólitisk.
Afstööunni má skipta I nei-
kvæöa gagnrýni, sem kemur yst
frá hægri og vinstri, jákvæöa
gagnrýni, sem kemur frá só íal-
istum og jafnaöarmönnum,
einkum úr rööum Alþýöubanda-
lagsmanna, og jákvætt sam-
sinni viö stefnu SIS, sem auövit-
aö kemur einkum úr rööum
Framsóknarmanna.
Róttæka vinstrigagnrýnin
byggir á kenningum Marx, eöa
ákveöinni túlkun á þeim, um aö
meöan kapitaliskt hagkerfi rfkir
sé gagnlaust aö stofna til at-
vinnureksturs, sem eigi aö
brjóta í bága viö lögmál kapital-
ismans. Fyrr eöa siöar muni
lögmál hins kapltaliska hag-
kerfis ná valdi á starfseminni,
og þvi sé samvinnuhreyfingin
ónothæf til aö breyta þjóöfélag-
inu.
Og meö dóm reynslunnar sln
megin geta slikir gagnrýnendur
sagt: Sjáiö, reynslan af SIS og
állka stofnunum hefur sýnt aö
þetta er rétt. Sjáiö Vinnumála-
samband Samvinnufélaganna,
sjáið ummæli Erlendar Einars-
sonar á 75 ára afmælinu.
Og þaö veröur aö viöurkenn-
ast, aö þaö vefst fyrir mér aö
hrekjaþennanrökstuöning (þar
með er ekki sagt aö ég viöur-
kenni hann sem baráttugrund-
völl, þvi þtítt nauöhyggja sé oft
andskotanum rökréttari, er hún
jafn vondur baráttugrundvöllur
og hún er góö rökfræöi)
Gagnrýnin frá hægri gengur
m.a. út á aö sambandiö sé bara
auðhringur, en njóti sérstakra
fríðinda: og þaö er aö vissu
marki rétt. Einnig segja hægri
menn, aö megniö af þeim verk-
efnum, sem Samvinnuhreyfing-
in hefur leyst mætti alveg eins
leýsa meö almenningshlutafé-
lögum. Aö vissu marki má þetta
til sanns vegar færa (og hluta-
félagaformiö nýtur sifellt auk-
innar hylli innan SIS, en frá
sjónarhóli sósialista eru auövit-
aö augljósir gallar á þessari
röksemdafærslu.
Flokkur hins jákvæöa sam-
sinnis. Framsóknarflokkurinn
leggur einkum áherslu á sam-
vinnuhreyfinguna sem mótvægi
gegn hömlulausum einka-
rekstri, en þeir lita ekki svo á að
samvinnuhreyfingunni sé stefnt
til höfuös einkarekstri, heldur
eigi þetta aö blómstra hliö viö
hliö. Þess utan er lögö áhersla á
pólitiskt hlutleysi samvinnu-
hreyfingarinnar.
Flestir Islenskir sósialistar og
þá einkum i Alþýöubandalag-
inu, leggja áherslu á uppruna
samvinnuhreyfingarinnar I bar-
áttu gegn undirokun og aröráni.
Þannig telst Robert Owen bæöi
vera einn af frumher jum sósial-
ismans (sjá t.d. Engels: Þrtíun
sósialismans) og samvinnu-
hreyfingarinnar (slikt var alla-
vega kennter undirritaöur læröi
samvinnusögu i Bifröst). Upp-
runi islenskrar samvinnu-
hreyfingar I baráttunni gegn er-
lendri verslunarkúgun hefur
lika mótaö viöhorf sósialista til
samvinnuhreyfingarinnar sem
og mikilvægi þessarar hreyfing-
ar fyrir atvinnuöryggi fiski-
þorpa vlöa um land (þótt ihalds-
menn segi aö almenningshluta-
félög séu þar jafngóö).
A 75ára afmælinu er niöur-
staöan þvi sú aö þrátt fyrir
tengslsás viö hagsmunasamtök
atvinnurekenda, þrátt fyrir
tengslin viö hermangiö, þrátt
fyrir tengslin viö alþjóöa-
auöhringa (ESSO), þrátt fyrir
tengslin viö frimúraraveldiö og
þrátt fyrir tengslin viö fjár-
málaöfl framsóknar eru Is-
lenskir sósialistar ekki reiöu-
búnir aö afskrifa samvinnu-
hreyfinguna.
Svona afstaöa kallar á breið
bök og trausta hryggjarliöi: en
hún er ekki verri fyrir þaö.
En á þaö skal bent, aö skandi-
naviskir flokkar, hliöstæöir Al-
þýöubandalaginu, t.d.SF I Dan-
mörku, eru ákaflega afskipta-
litlir um samvinnuhreyfinguna
og viröast ekki lita á hana sem
þann mikilvæga hlekk er Is-
lenskir sósialistargera.Og fyrir
þvi eru ýmsar ástæöur, sem
ekki veröa raktar hér.
Verkalýðshreyfing og
samvinnuhreyfmg
En hvaö meö tengslin milli Is-
lenskrar verkalýöshreyfingar
og samvinnuhreyfingarinnar,
úr þvi sósialistar telja sam-
vinnuhreyfinguna af þvi gtíöa?
Alþýðusambandiö hefur innan
sinna vébanda ca. 50.000 manns.
Félagar I samvinnufélögum eru
litlu færri eöa um 40.000.
Þaö gefur auga leið aö mikill
hluti af félagsmönnum i sam-
vinnufélögunum er líka i
aðildarfélögum ASÍ. Og i fram-
haldi af þvi ætti að vera rökrétt
aö álykta, aö afstaöa og hags-
munir ASI og SIS hljóti meira
eöa minna aö fara saman. Eöa
hvaö? Viö athugun kemur
margt skritiö i ljós.
I fyrst lagi eru framsóknar-
menn máttlausir i verkalýös-
hreyfingunni, en allsráöandi i
sam vinnuhrey fingunni.
1 ööru lagi er SIS (eöa Vinnu-
málasamband samvinnufélag-
anna) aöili aö samtökum at-
vinnurekenda, þrátt fyrir aö
mjög stór hluti félagsmanna i
samvinnufélögunum er einnig
innan vébanda verkalýös-
hreyfingarinnar.
I þriöja lagi er samvinnu-
hreyfingin i andstööu viö verka-
lýöshreyfinguna I fjölmörgum
vpigamiklum málum. Tökum
t.d. hermáliö. Innan ASI hefur
ætlö veriö virk andstaða gegn
hernum og siðasta þing ASl
samþykkti aö mótmæia dvöl
hersins hér og kref jast brottfar-
ar hans.
Samvinnuhreyfingin hefur
ekki úttalaö sig um herinn, en af
verkunum má dæma þá. Vil-
hjálmur Þór, fyrrverandi for-
stjtíri SÍS, var ákafastur
stuöningsmaöur hersetunnar og
„vinur Bandarikjanna nr. 1” á
Islandi. Siðan herinn kom hefur
sambandiö ætiö verið á kafi l
hermangi: meö þátttöku I Aöal-
verktökum, meö ollusölu á
Vellinum o.þ.h.
Lengi mætti halda áfram aö
teljaupp andstæöur milli verka-
lýöshreyfingarinnar og sam-
vinnuhreyfingarinnar en ætli
þetta nægi ekki. Hinsvegar
verður ekki hjá þvi komist að
spyrja hvernig á þvi standi, að
tvær alþýðuhreyfingar með aö
stórum hluta sama fólkiö inn-
byröis, geti mótast af svo ólik-
um öflum?
Sennilega er meginsvaranna
aö leita i áhugaleysi sósialista
fyrir samvinnuhreyfingunni
sem Adda Bára réttilega gagn-
rýndiíÞjóöviljanum 20. feb. s.l.
En einnig mætti benda á hina
mjög svo skrifræðilegu upp-
byggingu samvinnuhreyfingar-
innar og þaö takmarkaöa lýö-
ræði, sem i reynd rikir i sam-
vinnuhreyfingunni (sjá t.d.
greinar Þórðar Hilmarssonar i
Hlyn, blaði samvinnustarfs-
manna).
Viöhorfi SlS-toppanna til
verkalýðshreyfingarinnar
mætti kannski lýsa með oröum
Kjartans P. Kjartanssonar,
framkvæmdastjóra i skipulags
og fræösludeild SIS er undir-
ritaöur heimsótti hann á skrif-
stofuna i SIS húsinu, til aö falast
eftir upplýsingum um sam-
vinnuhreyfinguna á Norður-
löndum (sem reyndust engar
vera til): Viö viljum hafa góöa
samvinnu viö verkalýös-
hreyfinguna: samvinnu en ekki
samkrull, þvi þá erum viö kom-
in út i pólitik (citerað eftir
minni).
En þar sem islenskir sósial-
istar viöurkenna ekki pólitiskt
hlutleysi samvinnuhreyfing-
arinnar veröur maöur aö
spyrja: Hvers vegna yfirtaka
ekki sósialistar samvinnu-
hreyfinguna? Hvers vegna beit-
ir verkalýöshreyfingin sér ekki
innan samvinnuhreyfingarinn-
ar?
Atvinnulýðræði og
samvinnuhreyfing.
Aö undanförnu hefur atvinnu-
lýöræöi verö þó nokkuö á dag-
skrá. Eitt atriöi hefur legiö
óeölilega mikiö i láginni i þvi
sambandi, semsé aö samvinnu-
félög eru hvaö hugmyndagrund-
völl snertir ákaflega skyld þeim
þankagangi sem atvinnulýö-
ræöishugsjónin hvilir á. Og i
framleiöslusamvinnufélögum
má beinlinis segja aö atvinnu-
lýöræði riki, allavega i þeim
skilningi er frumvörp og
þingsályktunartillögur hafa
hingaö til lagt i þetta hugtak.
Þetta kallar á tvenns konar
framhaldshugleiöingar. Annars
vegar dóm á atvinnulýðræöis-
hugmyndirnar á grundvelli
reynslunnar af samvinnufélög-
um, einkum framleiöslusam-
vinnufélögum. Hins vegar
vangaveltur um þaö ósamræmi
sem i þvi felst aö samþykkja
hugmyndir um atvinnulýöræöi
(eins og ASI þing hefur gert) og
láta samt samvinnuhreyfinguna
mestanpart afskiptalausa.
Um reynsluna af samvinnu-
félögum er þab að segja, að
undirritaður fær ekki séð aö
þátttaka i samvinnufélögum
hafi aukið samstööu og stéttar-
vitund fólks: aö samvinnu-
hreyfingin hafi fært skoöanir
fólks nær þeim hugsunarhætti
er sósialistar svo gjama óska
eftir. (I sumum smáþorpum úti
á landi er mestallur atvinnu-
rekstur i höndum kaupfélagsins
þ.e. fólksins sjálfs, án þess aö
afleiðinginhafi á neinn háttver-
ið aukin félagsleg meðvitund.)
Og þá er spurningin: er frekar
ástæða til að halda að þátttaka
starfsfólks I t.d. stjórn hluta-
félaga muni auka stéttarvit-
und? (eða er stéttarvitund
kannski ekkert atriöi i atvinnu-
lýðræðishugmyndunum?)
Ef lögð verður áhersla á at-
vinnulýðræði sem baráttumál
er eölilegt aö leggja mikla
áherslu á samvinnuhreyfinguna
I þvi sambandi. Ef hugur fylgdi
máli væri þá eðlilegast aö
skipuleggja f jöldainngöngu
sósialista og launþega i sam-
vinnufélögin og reyna að ná
þeim á sitt vald.
Ef hinsvegar atvinnulýö-
ræðishugmyndinni er varpaö
fyrir borö og Islenskir sósialist-
ar afneita þátttöku I stjórn
kapitalismans en hyggja ein-
vöröungu á afnám hans er þaö
stór spurning hvort sú afstaöa á
ekki aö haldastihendurviö mun
hvassari gagnrýni á samvinnu-
hreyfinguna og auknar efa-
semdir um gildi hennar fyrir
sósialiska baráttu.
Eins konar miilistig væri aö
lita á samvinnuhreyfinguna
sem tilraun um atvinnulýöræöi.
Þ.e. aö verkalýöshreyfing (og
sósialistar) reyni hinar mjög
svo óljósu hugmyndir um at-
vinnulýðræði i samvinnu-
hreyfingunni til að sjá hver
áhrifin veröa þar, áður en
endanleg afstaöa er tekin til
hugmyndanna.
Þannig gæti verkalýös-
hreyfingin öðlast dýrmæta
reynslu um mögulega en mjög
óvissa baráttuleið án þess þó að
tefla samheldni og stéttarvitund
um of I tvisýnu.
En til aö.þetta megi gerast
verður verkalýöshreyfingin að
auka mjög áhrif sin i samvinnu-
hreyfingunni.
Breskur kaupmadur vill gerast gyðingur
LONDON. Kaupmaðurinn Mike
Robertson ætlar að taka gyðinga-
trú og vill að allir starfsmenn
sinir geri slikt hið sama. Er þetta
Pípulagnir
Nýlagnir/ breytingar
hitaveitutengingar.
Simi 36929 (milli kl. 12 og
1 og eftir kl. 7 á kvöldin)
svar hans við lögum sem banna
verslun á sunnudögum, en sam-
kvæmt þeim mega aðeins gyðing-
ar, aðventistar og aðrir sem gera
sér laugardaginn að helgidegi
versla á sunnudögum.
Robertson kveðst búast viö
málsókn vegna þess, aö hann hef-
ur haft opið I fjórum búöum sln-
um á sunnudögum, og ætlar þvi
að reisa synagógu fyrir sig og
starfsfólk sitt. Hann játar, aö um
40 manns af 200 sem hjá honum
vinna muni ekki fallast á þessi
sunnudagsbrögö hans, en býst viö
til að fá að
versla á
sunnudögum
aö geta fengiö I staöinn bisness
upp á sex miljónir punda.
Bæöi Félag til verndar hvildar-
deginum og svo helsti rabbi gyö-
inga I London hafa gagnrýnt
harðlega áform kaupmannsins.
Rabbiinn segir, aö enginn megi
taka gyöingatrú af svo léttvægum
ástæðum.
Lögin um helgi sunnudagsins
eru mjög misnotuð og mistúlkuö á
Englandi. Umsóknum um leyfi til
sunnudagssölu er á vixl hafnað og
neitaö af yfirvöldum i hverjum
bæ eöa bæjarhverfi eftir þvi,
hvernig lögin eru túlkuö, en þau
geta veriö mjög skrýtin. Mest er
ruglandin vegna þess, aö sumir
gamlir sunnudagsmarkaöir voru
leyföir áöur en núgildandi lög
tóku gildi, og svo vegna þess, að
sumar vörur er leyft aö selja á
sunnudögum en aðrar ekki.
(Sumt er þar hliðstætt viö Islensk
ákvæöi um sjoppusölu.)
Þá hafa sumir ferðamanna-
staöir leyfi til aö hafa opið á
sunnudögum allan ársins hring.en
aðrir ekki.
Ert þú félagi I Rauða krossinum?
Deildir félagsins
eru um land allt.
RAUÐI KROSS ÍSLANDS