Þjóðviljinn - 23.04.1977, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 23. april 197Z
/
Akæran
1 aldarfjórðung hafa Þjóðleik-
hús og Leikfélag Reykjavíkur
sýnt 9 leikrit Williams Shake-
speares i þýðingum Helga Hálf-
danarsonar. Erlendir leikstjórar
hafa verið til kvaddir fjórum
sinnum. Leikirnir Draumur á
Jónsmessunótt, Rómeó og Júlia
og Óþello voru sviðsettir af
enskumælandi mönnum, nú sið-
ast Lér konungur. Helgi Hálf-
danarson hefur ekki verið að flíka
skoöunum sinum á þvi, hvernig
honum hafa likað sýningarnar
niu. AJlir sem hann þekkja vita
hversvegna. Helgi hefur helst
borið það viö i dagblöðunum aö
rassskella bögubósa og fræði-
menn með yfirburðaþekkingu
sinni á islensku máli.
En nú brá svo við sunnudaginn
17. aprfl, að Helgi tekur til máls
um leikhúsið og það svo um mun-
ar. 1 tveggja siðna grein i
Morgunblaðinu lætur hann
gamminn geisa um sýningu Þjóð-
leikhússins á Lé konungi og spar-
ar hvergi stóru orðin.
Alltaf er gaman þegar menn
setja fram einarðar skoðanrr og
færa rök fyrir sinu máli á fjör-
mikinn hátt eins og Helga er lag-
ið. Að þessu sinni vikja rökin fyrir
reiði og vandlætingu. Það sem
vakti mig til þessara hugleiðinga
voru dómar eins og „frumstæöur
óhemjuskapur”, sem Helgi kveð-
ur upp um framgöngu okkar leik
aranna. Ennfremur sú skoöun
hans, að Þjóðleikhúsið, islenskir
leikhúsgestir og —” hinir snjöllu
leikarar Þjóðleikhússins, sem
þarna voru sviptir dýrmætu tæki-
færi til þjálfunar i meðferð
Shakespeares leikja” — hafi ver-
ið herfilega svikin af leikstjóran-
um Hovannes I. Pilikian.
Glæpur Pilikians
Hovannes I. Pilikian fór i nóv-
embermánuöi stutta ferð til
islands til að undirbúa uppfærslu
sina á Lé konungi. Hann hafði
heyrt mikið látið af okkar ágætu
þýðingu og óskaði eindregið eftir
að hitta þýðandann, en þvi var
þráfaldlega neitað, þýðandi
sagðist ekki þurfa neitt að ræða
við útlending um Islenska þýð-
ingu sina. Þetta fréttu margir, og
þótti sagan góð.
Um áramót hefst slðan vinna,
sem á sér enga hliöstæðu i leik-
húsi okkar. 20 leikarar lesa frá
orði til orðs leikrit Shakespeares
á frummálinu og bera saman
islenska þýðingu. Þýðandi er beð-
inn aö koma á þessar æfingar, en
hann segist ekki erindi eiga. Hann
felst á að brey ta öllu sem óskað er
eftir, og ber islenskur aðstoðar-
leikstjóri breytingar á milli.
Leikstjórinn hefur takmarka-
lausa aðdáun á texta Shakespear-
es, allt er mikilvægt, smæstu
hlutverk verða sprelllifandi, hann
opnar okkur nýjan heim. Texta
sigildra stórskálda ber að skoða
af nákvæmni. Af orðavali persóna
má lesa skapbrigði þeirra; endur-
tekning sama orðs i einni ræðu
bendir til geðshræringar per-
sónunnar, ekki til orðfæðar
skáldsins. Einhver smiðar orð i
miðri ræðu, hann er æstur, reiður,
finnur ekki rétta orðið, orðskripiö
stendur út úr öðrum texta — þýö-
endur vilja gjarna bæta hér um,
og gera betur en höfundur. Leik-
stjórinn tekur dæmi úr verkum
Strindbergs, Ibsens, Tjékofs og
fleiri snillinga. Hann bendir á
nýjar fræðibækur um Shake-
speare máli sinu til stuðnings og
bækurnar eru pantaðar á bóka-
safn leikhússins. — Fylgist með,
segir hann, þið getið öll stjórnað
betur en ég — og hann lætur i ljós
þá von, að framvegis stýri islend-
ingar sinum Shakespeare sjálfir.
Leikararnir eru meö ýmsar út-
gáfur af enska textanum, þeir
fietta upp skýringum útgefenda
og skýringum Islenska þýöand-
ans. Eru þær oft I anda véfrétta.
Einkum þar sem fjallað er um
texta Lés i óráðinu og texta fífls-
ins. Dæmi úr skýringum H.H.,
texti fiflsins bls. 174 „skýla horn-
unura": — „Ekki mun almennt
taiið, að hér sé vikiö að kokkáls-
hornunum, sem svo alræmd eru I
Shakespeares-leikritum. En Aver
veit, nema strákur sé einmitt,
með þeirri ósvifni sem honum er
lagin, að hafa orð á þvi, að dætur
Lés séu ólikari föður slnum en
eðlilegt geti talist.”
„Oft mæla fiflin spámanns
orð”, segir Shakespeare I 5. þætti
leiksins. Fátt var það við hirðina
sem fiflið ekki vissi. Hvers vegna
ætti ekki að taka mark á orðum
þess, sem mátti I krafti stöðu
sinnarláta alltflakka. Dæmin um
hórgetnað Kordeliu eru falin um
allt I texta fíflsins.
Það er bágt að trúa þvi, að
Shakespeare láti Lé bulla innan-
tóma vitleysu i raunum sinum.
Þvert á móti kemur þá upp á yfir-
borð það sem dulið skyldi.
Kenning leikstjórans um hór -
getnað Kordelíu er snjöll. Henni
má alls staðar finna stoð i textan-
um sjálfum.
Einfaldar spuna-æfingar
(improvisation) eru gerðar til að
þjálfa athygli, til að rannsaka
mannleg samskipti, til að leikar-
arnir kynnist hver öðrum. Og svo
einn góðan veðurdag: Gjörið svo
vel, leikið (lesið) leikritið i gegn
og notið hugmyndaflugið, leikið
til skiptis hin ýmsu hlutverk. Allt
verður nú til i leikhúsinu sjálfu,
leikstjórinn hefur enga fyrirfram
gefna formúlu um hreyfingar eða
leik, hver persóna verður til utan
um leikarann og út frá honum.
Engin hreyfing aðeins hreyfingar-
innar vegna, allt hefur tilgang og
merkingu.
Leikstjóri telur textann svo
góðan, að hann er unninn óstyttur,
gagnstætt islenskri venju við
flutning á Shakespeare. Gifurleg
vinna er unnin á skömmum tlma.
Eldmóður og sköpunarkraftur
hríslast um svarta musterið við
Hverfisgötu.
Þá fellur sprengjan. Sýningar-
timinn er 5 stundir. Hneyksli.
Almenningur á Islandi segir að
Shakespeare sé leiðinlegur, en 5
stunda skammtur er dauöinn.
Dagskipun leikhússins: SKERA,
SKERA. Og leikstjórinn sneiðir
burt, i mikilli geðshræringu, allar
sprelllifandi aukapersónurnar,.
heilu atriðin fjúka, eftir aðalæf-
ingu hverfur jafnvel hið fræga
sjálfsmorðsatriði Glostur-jarls.
Að öilu er eftirsjá, hvert orð leiks-
ins hafði ölast merkingu á svið-
inu. Leikararnir standa ráðþrota
og leikstjórinn talar um vanskap-
að barn. En sýningartiminn er 3
stundir. Leikhúsinu er borgið.
Réttarhöld
Akæran á hendur Hovannesi I.
Pilikian á íslandi var send út i
nóvember, þegar hann kom fyrst
til viðræðna við leikara' sina og
þýðanda. Hæstaréttardómur var
kveðinn upp i Morgunblaðinu
sunnudaginn 17. april.
Fram i Góulok máttu leikarar
og leikstjóri sæta stöðugum yfir-
heyrslum og ofsóknum. Hvar sem
komið var rigndi spurningum og
fullyrðingum um æfingar okkar.
Allir höfðu heyrt sögurnar, og
leikstjóri lét ekki sitt eftir liggja
að mata þá vél smáborgaraþjóð-
félagsins, sem hann hafði lýst svo
ljóslega fyrir okkur. Sauma-
klúbbar bæjarins kvökuöu: —
Aumingja Sveinn, nú lendir hann
i þessu sama og Guðlaugur i
gamla daga er hann fékk senda
vitlausa primadonnu frá út-
löndum. — En þeir sem höfðu
hæst um klám og vissu allt, höfðu
aldrei á æfingar komið, kannski
setið eina eða tvær, gripið á lofti
setningar samhengislaust og gef-
ið þeim vængi.
Reynt var að hafa sálræn áhrif
á leikarahópinn innan leikhússins
sjálfs. Þaö var kominn óþægur,
hættulegur maður inn i musteri
islenskrar tungu.
Dómar
Reiðarslag. Frumsýningu er
fagnað með óvenjulegum hætti.
Dagblöðin kalla sýninguna
„sannkallað listaverk”, „stór-
kostlega lifandi og kraftmikla”,
„hátind á ferli Þjóðleikhússins, —
leikararnir haga sér eins og fólk
af holdi og blóði, nota likama sinn
til hins ýtrasta sem tjáningartæki
— ekki leikarar I stellingum að
flytja falleg ljóö — ”. Menn eru
undrandi, sumir sárir, vonsvikn-
ir. Þeir finna ekki klámið, sem
átti að vera svo yfirþyrmandi,
þeir verða fyrir sterkum áhrifum
góðs leikhúss
Ahorfendur gera sér far um að
lýsa fyrir leikurum þessum áhrif-
um, bláókunnugt fólk segir á
förnum vegi, að Shakespeare hafi
verið spennandi, heillandi, eins
ogleikararnirskilduþað sem þeir
færu meö, — „Þýöingin er frá-
bær”.
En málinu er áfrýjað. Hæsti-
réttur kemst að annarri niður-
stööu, ákærði fjarverandi. Helstu
dómsorð: (Mbl. 17.4.)
1. Leikstjóri plataði þýðanda til
„að snúa þýðingu sinni upp i
einhverskonar skólaversjón
fyrir orðhengilshátt.”
2. „Leikstjórinn breytir Kordeliu
I bastarð án minnstu heimildar
frá höfundarins hendi. — Þetta
er tóm vitleysa.”
3. „Það atriði leiksins, að
Glosturjarl býst til að stytta sér
aldur hjá Dofrum, er eitt hið
frægasta i öllum leikritum
Shakespeares, og ber margt til
þess. Vissulega fær þetta stór-
merkilega atriði harla frum-
lega meðferð á sýningu Piliki-
ans. Hann gerir sér litið fyrir
og strikar það út úr leikritinu.
Astæðuna er erfitt að imynda
sér, nema vera skyldi sú, að hin
kynferðislega söguskoðun fengi
þarlitið hald. Einnig kann það
að hafa ráðið nokkru, að þetta
atriði leiksins stendur nær
ljóði en mörg önnur. En allt
sem á leiksviði minnir á ljóð
er eitur I beinum þessa leik-
stjóra, og ætti hann af þeim
sökum einum að velja sér leik-
rit Shakespeares siðast alls til
meðferðar.”
4. „Svo bar til, meðan á æfingum
stóð, að sýnd var i sjónvarpinu
kvikmynd Lárensar Oliviers
eftir leikriti Shakespeares um
Rikarð þriðja. — Ekkert last er
það um islenska leikara, þó
sagt sé, að hollara hefði þeim
verið að hlusta vandlega á þann
flutning en sitja viku eftir viku
undir fyrirlestrum um kynferð-
is-heimspeki.”
5. „A Englandi hafa svo margir
séð flestar hefðbundnar leiðir
til túlkunar svo oft, að margur
er guðsfeginn hverri nýjung,
sem fitjað er upp á, jafnveí
hvaða fjarstæðu sem er. A
Islandi er hins vegar byrjað á
öfugum enda meö þvi að
sleppa fram af sér beizlinu i
uppátækjum.”
6. „Þess var ekki að vænta, að
sviðsmyndin slyppi undan of-
riki leikstjórans; enda getur
þar að lita kjörið dæmi þess,
hvernig Shakespeares- leiksvið
á ekki að vera.”
7. „Hvar sem er getur leikstjóri
einungis fylgt fram til hlitar
þeim texta sem hann skilur
sjálfur gersamlega. Og úr
íslenskum texta vinnur enginn
neitt af viti nema Islendingur.”
Hvers vegna?
Það er hörmulegt að slikt skuli
koma fyrir i islensku leikhúsi eft-
ir áratuga baráttu við Shake-
speare karlinn. Hvers vegna hef-
ur enginn áfrýjað málum fyrr.
Hefur ieikhúsmönnum okkar tek-
ist að vefja æðsta dómara um
fingur sér og hafa hann góðan.
„Rotið réttarfar”? eins og Lér
segir einhvers staðar. Nei, nei,
þvi trúi ég aldrei. En hvers vegna
hefur þýðandi ekki fyrir löngu
bannað útlendingum að snerta
þýðingar sinar; það eru engin ný
sannindi, þessir skrattar kunna
ekki með þær að fara. Það skiptir
engu máli þótt þeir hafi ævinlega
reyndan íslenskan leikstjóra sér
við hlið. Það skiptir engu þótt
menn rámi I sýningar eins og
Gisl, Marat-Sade, Púntilla, Nátt-
bólið, að Shakespeare skrifaði á
ensku og Gorki á rússnesku. Það
skiptir engu máli þótt þeir færi
leikarahópnum mikilsverða
þekkingu. úr Islenskum texta
vinnur enginn neitt af viti nema
Islendingur.
Og þvi i ósköpunum eru islensk-
ir leikarar ekki skikkaðir (þetta
eru þó ríkisstarfsmenn) að horfa
á 25 ára gamla kvikmynd Sörs
Lárensar Oliviers i sjónvarpi, svo
þeir læri hvernig á að fara með
texta á leiksviði. Sörinn tók sér að
visu það bessaleyfi, án minnstu
heimildar frá höfundarins hendi,
að krydda Rikarð þriöja setning-
um úr öðrum leikritum, en hann
má það. En það er eins gott, að
þessir frumstæðu óhemjuleikarar
Þjóðleikhúss sjái ekki kvikmynd
rússans Kozintsevs (þess sama
og gerði fræga Hamlet-mynd) um
Lé konung, þar sem Góneril kem-
ur að Játmundi og Regan gerandi
hitt i rúminu.
Framhald á bls. 18.
Eftir Þórhall Sigurðsson