Þjóðviljinn - 23.04.1977, Blaðsíða 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 23. aprll 1977
Einar Olgeirsson, Halidór, Steingrlmur Aðalsteinsson, Akureyri 1937: „Vinstri menn, hvar I fiokki sem Gamalla vina fundur: Upton Sinclair og Halldór, Kalifornlu 1959.
þið standiö, svariö á einn veg öllum tilraunum til aö kljúfa vinstri fylkingarnar innan frá: Fylkið ykkur
þéttar saman"(Ræöa 1. mai 1937).
SKALD OG ÞJOÐ
baö er margt skrýtiö hjá hon-
um Kiljan, en þaö er nú vit i þvi
samt, sagði roskin kona að austan
fyrir þr játiu árum við tvo strák-
linga sem ekki gátu þá fundið
púðrið i Atómstöðinni. Fáum ár-
um siðar þóttist ég hafa lært af
Halldóri Laxness rök fyrir
nauðsyn sósialisma og um leið
aðra lexiu, ekki siður þarfa: að
fátt er jafn þroskandi fyrir sálina
ogað verða fyrir ástarsorg, eink-
um i fyrsta skipti. 1 bókmennta-
klúbbi litils menntaskóla lét
ágætur bóndasonur það út úr sér,
að „Kiljan hnoðar leir og skit” —
og mátti þakka fyrir að sleppa við
stórmeiðsli, þvi enginn skyldi
fara impune með flim um þann
mann, sem hafði sterkar mótað
lifsviðhorf okkar en fræöimenn og
stjórnmálamenn. Fyrstu ritdóms-
synd mina framdi ég þegar
Gerpla kom út. 1 Moskvu báðu
ungar stúlkur mig að gjöra sv<r
vel að útskýra, hvar kommúnist-
ana eiginlega væri að finna i
Atómstöðinni — nokkru siðar
hafði sú þróun orðið, að þær gátu
fallist á lifstón Brekkukots með
hrifningu ogán fyrirvara. A ég að
halda áfram? A seinni árum hefi
ég heyrt maóista útlista, aö i bók-
um Halldórs hafi aldrei neinn
sósialisma verið að finna, meðan
aðrir sáu i taóistum hans sjálfa
hina kommúnisku manneskju
útópiunnar.
ótal margir geta sett saman
persónulega laxnesssögu, hér að
ofan fóru smábútar úr einni
slikri.Ogöilþau dæmiaf nærveru
skálds i lifi okkar hafa leyft
mönnum að slengja fram djörfum
alhæfingum um áhrif þess á is-
lenskt samfélag, hugsunarhátt,
lifsskilning. Stundum eru þær
staðhæfingar mjög rómantiskar:
við erum leirinn sem hann mót
ar. Vitaskuld eru þessar hug-
myndir um áhrif skálds á þjóö
sina aö þvi leyti erfiðar viður-
eignar, að þessi áhrif eru ekki
mælanleg, verða ekki einangruð
frá öðrum öflum. Þau eru þess
eðlis, að endanleg niðurstaða er
ekki fáanleg. Til dæmis er sagt
með góðum rökum, að Halldór
hafi lyft islenskum bókmenntum i
nýjar hæðir, og þar með eflt þær
kröfur sem við hljótum að gera til
rithöfunda og þeir til sjálfra sín.
En þetta þýðir samt ekki, að
vondum bókum fækki, þvi miður,
ekki fækkar vondum lesendum
heldur. Samt er einn sigur for-
dæmis Halldórs endanlegur i
þeim tima sem við sjáum yfir:
hann er sá, að engum dettur leng-
ur annað i hug en islenskur rit-
höfundur skrifi fyrir islendinga á
islensku.
Viö reiknum út eftir likum
áhrifum skáldsins, hitastig sam-
bands þess við þjóð sina. Við höf-
um ótal dæmi i prentuðu máli og
eins úr næsta umhverfi hvers og
eins um það, að landar Halldórs
hafa fundiö mikla hvöt hjá sér til
að bregðast sterklega við þvisem
hann skrifar. Ollum stundum eru
menn að stiga i stól eða skekja
penna til að bregðast við skoðun-
um Halldórs á sauðkind og sjálf-
stæði, stafsetningu og lýðræði.
Þeir ýmist bölva sáran yfir þvi,
að skáldið sé þeim andsnúið eða
faðma það að sér i hóflausri kæti
yfir raunverulegri eða imyndaðri
samstöðu. Ljómi heimsfrægðar
hefur að sönnu gert menn varkár-
ari i tali en áður, en samt má enn
litlu muna að sú þunna skel
feimninnar brotni ekki og upp
gjósi tilfinningahver. Halldór hef-
ur stundum kvartað yfir þessum
gauragangi — en hann sýnir fyrst
og fremst að menn láta sig miklu
skipta hvað hann segir, og þá að
til einhvers var skrifað og barist.
Um forsendur þessa sterka
sambands verða skrifaðar bækur.
Það er til lítils að tíunda hér þá
fyrstu: Blátt áfram þá, að Hall-
dór Laxness kann öðrum mönn-
um betur að skrifa, hefur sýnt
skýlausan trúnað kröfunni um
fullkomnun verksins, sem hann
vill að sé siðferðilegur grundvöll-
ur allra sem á verki taka. Hann
rekur burt leti hugans með töfra-
samspili hins harmræna og hins
skoplega, ljóðrænu og háðhvarfa,
viðkvæmni og töfrandi
ósvifni, með samþættingu
feguröarkröfu og samliðunar með
Astu Sóllilju á jörðunni. Gleym-
um heldur ekki þeirri ná-
kvæmnisvinnu, sem oft fer leynt,
en er stór þáttur i sannfæringar-
krafti textans: hver hlutur er á
sinum stað. A dögunum er mér
sagt af listakonu, sem hefur
skoðað hvernig islenskir höfund-
ar nota samlikingar við vefnað.
Flestir fóru þeir rangt með —
nema Halldór. Hlutur af sama
krafti eru yfirburðir, sem koma
fram i þvi, að einnig i mögnuðu
ádeiluverki eins og Atómstöðinni
fær „neikvæð” persóna eins og
Búi Arland að njóta drjúgra
mannkosta, óskerts málfrelsis.
Eitt enn: Ég og þú munum
sjálfsagt kunna að nefna dæmi
um að hérhafi Halldóri skjátlast,
þarna hafi skothans geigað osfrv.
En hann hefur lika kunnað að
snúa tapi á nýjan ávinning. Hin
frægu pólitisku vonbrigðamál sin,
tengd Sovétrikjunum ( og einnig
velferðarþjóðfélaginu n.b.) leysti
hann með nýrri viðmiðun og af
nýjum sjónarhól: Paradisar-
heimt. Vel á minnst: pólitikin.
Eftir langa og harða hrið sem
Halldór hefur gert að kenninga-
smið og allsherjarlausnum lifir
góðu lífi kenning, sem hann bar
sjálfur fram á sinum tima og
fylgdi eftir með verkum sínum.
Hún er á þá leiö (eftir minni) að
hvað sem öðru liður geti
mennirnir ekki vaxið frá nauðsyn
skynsamlegra samfélagshátta.
Mérfinnst þetta einhver hin besta
og lifseigasta kenning — sem ger-
ir það áfram nauðsynlegt bæði að
smiða nýjar teoriur og brjóta þær
niöur.
Þórður Sigtryggsson hafði það
eftir Halldóri, aö hann hefði ung-
ur einsett sér að skrifa bækur,
sem allar kerlingar gætu lesiö en
væru samt hundrað prósent bók-
menntir. Það felst m.a. i' þessari
stefnuskrá óþreytandi áhugi á
öllu þvi stóru sem smáu, sem upp
kann að koma með þessu
„kerlingasafni” sem þjóðin er. t
íslendingaspjalli segir Halldór,
að meðan islendingar voru kaþ
ólskir ortu þeir sjálfir kvæði um
Mariu mey „sem ekki fóru önnur
skáld framúr i heiminum meðan
það málefni kallaði að”. Það hef-
ur alltaf verið krafa hans til
þjóðarinnar og sjálfs sin. að
báðir aöilar ráði með fullgildum
hætti við það sem „kallar að”.
Hvort það var að byggja upp
sjálfstætt þjóðriki, efla þrifnað og
heilsufar, islenska nýjan f jölmiðil
(sjónvarpsmálið) — eða skrifa
núti'mabókmenntir sem Njálu-
þjóð gæti verið hreykin af. Þess-
ari afstöðu fylgir kröfuharka sem
oft hefur vermt mörlandanum
undir uggum. Afskiptasemi um
ta n n s k e m m d i r , mállýti,
spiritisma og náttúruspjöll.
Og einnig það stórkostlega
næmi á allarhræringar sem hefur
oft skipað honum i hóp frummæi-
enda og frumkvöðla um margvis-
legustu málefni. Hann færði sér i
nyt lærdóma súrrealismans um
leið og sú stefna varð til, marx-
iskum hugmyndum beitti hann af
fágætri fimi á Hallgrim Péturs-
son. Hann barðist fyrir Kjarval,
afstraktlist og úttvikkun tóneyr-
ans. Þegar i Heimsljósi hafði
hann byrjað meiriháttar land-
helgisstrið. Stundum er þetta
næmi einna likast spádómsgáfu i
anda þeirrar undarlegu stáð-
hæfingar Julio Jurenitos, (sem er
skáldsögupersóna i bók Ilju Eren-
búrgs frá 1921) að i næsta striði
muni amrikanar finna upp gjör-
eyöingarvopn og prófa það á
japönum. Þegar nýfrjálsar konur
hafa skoðað, hvernig karla-
rembingar hafa litiilækkað konur
beint og óbeint i bókum, þá er
Halldór sá maður sem þær finna
ekki höggstað á, það er sem hann
hafi þegar verið búinn aö reiða
fram margtaf þeirra röksemdum
með Sölku Völku, Uglu og fleiri
ágætum konum. Og löngu áöur en
mengunaröld byrjaði tilbe iðslu-
kenndan áhuga á lifnaðarháttum
svonefndra frumstæðra þjóða
hafi Halldór sungið eskimóum
verðugt lof I Gerplu.
En þær öldur sem ágætur höf-
undur útvarpar þurfa viötæki
sem ná þeirra tiðni. Halldór segir
á þessa leið um hlustunarskil-
yrðin á Islendingaspjalli: „Skáld-
skapur og bókmentir hafa ein
lægt verið miðþýngdarstaður
þjóðlifs á Islandi.” Þetta er sú
sérstaða islendinga sem hann
þreytist seint á að brýna fyrir
mönnum. Meðalannars með skir-
skotun til bréfa og annarra texta
sem sveitafólk sl. aldar hefur lát-
ið eftir sig, og með virðingu sem
hann oft sýnir litt frægum höfund-
um — og stundum sýnist i þver-
sögn við skop hans um þá islensku
jafnaðarmennsku að „skussana
verður að vernda.” Hann segir
um tvö sveitaskáld: „Gildi þess-
ara höfunda er ekki falið i þvi að
þeir komi neinum á óvart með þvi
aö skapa nýjar og stórfeingilegar
bókmenntir, heldur i hinu, að þeir
hafa gagnsýrt umhverfi sitt anda
skáldskapar og menta um lánga
ævi...Anslikra manna gætu ekki
veriö til stórskáld á tslandi.”
En á seinni árum verðum við
oftar en ekki vör viö grun höfund-
ar um að þessi virka sambúð
þjóðar við bókmenntir heyri senn
fortiðinni til. I grein um Guömund
Böðvarsson segir: „Þann dag
sem skáldskapur á Islandi fer að
vera sérfræðingavinna af þvi tagi
sem aðeins skirskotar til sérfræð-
inga, án lifræns sambands við
þjóðina, þá er hætt við að sú al-
menn arfleifð ljóðs og sögu sem
hefur verið sérgrein islendinga sé
öll — og þá væntanlega eitthvað
annað og betra komið í staðinn”.
Hann efast reyndar um „annað
og betra” — liklegra er að þá
verði „uppvöknuö hér önnur þjóð
en var” eins og segir I Þjóð-
hátiðarrollu. Og við ottumst
reyndar lika, að bókmenntir hafi
nú þegar færst skör lægra i þvi
húsi sem kallaö er þjóðarvitund,
þokað fyriröðrum viðfangsefnum
og skemmtun. Þess vegna grunar
okkur lika, að öngvir höfundar,
hve ágætir sem þeir yrðu, muni
skipa sess svipaðan þeim sem
Halldór Laxness hefur, engum
þeirra muni takast f svipuöum
mæli að „lyfta úr grasi mensku
vorri og smæð” (Heimsljós).
Þessi uggur verður einmitt til að
skerpa skilning okkar á þvi, hve
dýrmæt samfylgd þessa manns
hefur verið, og efla óskir um að
hann megi sem lengst bjóða dús
sinni elskulegu þjóð.
Arni Bergmann