Þjóðviljinn - 20.11.1977, Síða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 20. nóvember 1977
Hann
Þórður
gamli
þraukar
enn...
Stalínismi og
einkalíf

Fyrrverandi belja er óklár á básakerfinu... Úr uppgjöri Huldu (Stein-
unn Jóhannesdóttir) og Þórðar (Rúrik Haraldsson) i siöasta atrifti.
Myndirnar eru teknar á æfingu.
Viðtal við
Véstein
Lúðvíksson
út frá nýju
leikriti,
frumsýndu
og prentuðu
Vesteinn: Karlrembir? —
Já, auðvitað!
1 fyrrakvöld frumsýndi Þjóð-
leikhúsið nýtt leikrit eftir Véstein
Lúðviksson: Stalin er ekki hér.
Sama dag kom leikritið út á bók.
Persónur eru sex, allar tengdar
fjölskylduböndum. Heimilisfaðir-
inn, Þórður, roskinn járnsmiður,
kommi af gamla skólanum, hefur
ríkt yfir þrem börnum af fyrra
hjónabandi, seinni koriu, einum
væntanlegum tengdasyni. Hann
er einn þeirra sem vilja gjarna
skapa heiminn, eða að minnsta
kostisina srráveröld.i sinni mynd.
En áhrifavald hans er á undan-
haldi, einingar fjölskyldunnat
stefna hver i sina áttina. Mesti
skiptir aö Hulda, eftirlæti föður
sins, er heim komin eftir þriggja
ára útivist og héfur giörbrevtta
afstöðu til sambýlis og stjórn-
mála.
Vésteinn er spurður um þetta
leikrit — af hverju vill hann helst
kalla það fjölskyldudrama?
Fjölskylda, hlýöni,
undirgefni
— Þetta er fjölskyldudrama, en
kannski ekki alveg i venjulegum
skilningi. A bak við vakir minn
pólitiski skilningur á kjarna-
fjölskyldunni, á borgaralegu
fjölskylduformi i okkar samfé-
lagi. Og skoðuð er sú þverstæða,
að þeir sem heita vilja sósiaiistar
og vilja gjörbreyta þjóðfélaginu
skuli una við þetta sambýlisform,
sem hefur að minu viti þvi hlut-
verki að gegna að viðhalda rikj-
andi skipulagi og gildismati, ala
upp fólk sem er hlyöið og undir-
i
. Er
sjonvarpió
bilaó?^
ío
i'xffe
'm

Skjarinn
Siónvarpsverbtó: I sími
;iaðasfrffl‘r3812-19-40;
gefið og ekki liklegt til að gera
uppsteyt gegn einu né neinu.
Hér er ekki aðeins um það að
ræða að oft verður einn aðili ráð-
andi i fjölskyldu og ráðskast með
hina. Heldur er kjarni málsins sá,
að sjálf tvivéra manns og konu,
sambúðar- og tilfinningatengsl
þeirra innan lokaðs hrings, kallar
á valdabaráttu og hamiar, þegar
til lengdar lætur, tilfinningum og
þroska. Ég get ekki imyndað mér
að það liggi i eðli tegundarinnar
homo sapiens að tjóðra sig við
einn einstakling af sömu tegund
og þá allra sist að loka sig inni
með honum I einhverju stein-
hreiðri alla sina tið.
Tilfinningaleg fátækt og tog-
streita þessa sambýlisforms
kemur siðan niður á börnunum —
mynstrið endurskapar sig sjálft i
sifellu.
Ég lit svo á að þetta sé i and-
stöðu við grundvallarhugsun
sósialismans.
Gamlar og
nýjar lexíur
Þessi mál voru á dagskrá hjá
ýmsum frumkvöðlum sósialiskr-
ar hugsunar.áður fyrr, en hafa
legið i láginni á þessari öld. For-
ræði stalinismans gerði það að
verkum að gagnrýni á hina borg-
aralegu fjölskyldu var fljótt tekin
af dagskrá bæði i Sovétrikjum og
annarsstaðar.
— En nú er það gömul stað-
reynd, að i róttækri verklýðs-
hreyfingu hafa verið uppi tveir
andstæðir straumar: Annar boð-
ar tilraunastarfsemi og frelsi i
sambúð kynja, hinn tekur upp
eindregið hanskann fyrir kjarna-
fjölskylduna i nafni dyggða og
barna og gagnrýni á yfirstéttar-
spillingu i kynferðismálum.
— Já, ■— til dæmis er það fróð-
legt, að með stjórnleysingjum á
Spáni, sem voru ansi hressir að
mörgu leyti, kviknaði aldrei
veruleg gagnrýni á fjölskylduna.
Fn með undanhaldi átoriters
reynt að taka þessi mal upp á
vinstrisveifíu 1968, hafa menn
reynt að taka þess mál upp á nýtt,
nýtt, rifja upp gamlar lexiur.
(Ath. hér á eftir er „átoritet”
notað talsvert, og nær yfir áhrifa-
vald að ofan, ofríki forystu, og
fleira það sem er i andstöðu við
jöfnuð sannan — áb)
„Karlkerlingar”
— Nú munu konur sjálfar telja
sig eiga frumkvæði i þessum efn-
um, rauðsokkar, hinir nýju
feministar.
— Jafnréttishreyfingin nýja
hefur hleypt miklu lifi i þessar
umræður með þeirri áherslu sem
hún hefur lagt á efnahagslega og
kynferðislega kúgun kvenna. En
einnig i þessari hreyfingu, eða
réttara sagt þeim hluta hennar
sem kenndur er við feminisma,
eru sterkir hreinlifisdrættir, og
róttæk gagnrýni á borgaralega
fjölskyldu sem slika heyrir til
undantekninga. Þar má lika oft
finna mjög neikvæða afstöðu til
kynlifs. Eftir þessu er jafnréttis-
hreyfingin oft dæmd, sem er auð-
vitað ekki réttmætt. Hún hefur
viða um lönd náð langt útfyrir
viðhorf illra menntaðra karlkerl-
inga.
— Karlkerling, hvað er það?
— Það er kona sem er svo
grimmilega mótuð af karlræðinu,
oftast bæði tilfinningalega og
hugmyndalega, að hún er ófær
um að heyja nokkra baráttu eftir
öðrum leiðum en þeim sem karl-
ræðið og kapitalisminn hafa valið
sér. Pólitiskt séð finnst mér eng-
inn munur á slikum konum og
venjulegum karlhlunkum. Ég tek
t.d. ekki undir kröfuna um fleiri
konur á þing. Krafan er nefnilega
vitlaust mótuð. Spurningin er
ekki um konur, heldur hvers kon-
ar konur. Alþingi yrði nákvæm-
lega sama eymdarstofnunin og
það er, þótt borgaralegum karl-
kerlingum fjölgaði þar úr þremur
og upp I sextiu.
„Pungrottur”
— Skáldsögur þinar hafa verið
gagnrýndar frá feministasjónar-
horni. Ertu samþykkur þvi að i
þeim felist fordómar „pungrott-
unnar”?
— Aður en ég svara þessu
langar mig tii að fara nokkrum
orðum um „pungrottuna”, eins
og nú er farið að þýða „male
chauvinist pig”. Þetta orð er ein-
mitt gott dæmi um þessa
neikvæðu afstöðu til kynlifs sem
mér finnst einkenna feminism-
ann. Ég lit svo á að kynfærin séu
það fallegasta og besta sem viö
eigum. Þegar kynfæraheitin eru
notuð i niðrandi merkingu lýsir
það öfugsnúnu kynlifsmati. Fólk
erdregið niður á kynfærunum. Að
kalla menn pungrottur er það
sama og þegar konur eru kallaðar
„tussur”. — Hvort ég er karl-
rembir, þeirri spurningu svara ég
auðvitað játandi. Ég er ekkert
kraftaverk. Það er fullkomlega
útilokað að nokkur karlmaður
get’ alist upp i þessu þjóðfélagi
án þess að hann verði fyrir áhrif-
um af rikjandi kynjaviðhorfum.
Og þetta hlýtur að speglast i min-
um verkum. Hitt er annað mál að
það liggur ekki utan á þeim eins
og sumir virðast halda hér á eyði-
sandi bókmenntafræðinnar. Við-
horf persónanna þurfa auðvitað
ekki að vera viðhorf höfundanna.
Og ef þau eiga að vera það, þá
getum við jarðsungið skáldskap-
inn á stundinni. 1 þessum efnum
sem öðrum leitast ég við að horf-
ast i augu við ástandið eins og
mér finnst það vera og greina frá
þvi i samræmi við það. Og raun-
veruleikinn er þvi miður ekki
alltaf sérlega hughreystandi.
Sem dæmi getum við tekið kven-
legan massókisma, sæluhroll
undirgefni og kúgunar. Feminist-
um ýmsum finnst það rógur að
um þetta sé fjallað. Konur eiga
ekki að vera svona. Þetta er
svona álika blindni og hjá stalin-
istunum i gamla daga. Þá áttu
verkamenn að vera svona og
svona i bókmenntunum hvort sem
þeir voru þannig i raunveruleik-
anum eða ekki..
— Þú talar um vissar stað-
reyndir, viss áhrif sem þú sjálfur
jafns sem persónur þinar séu
undir settar. En hver er þá sekt
einstaklings, til dæmis Þórðar
fjölskyldustjóra i leikritinu nýja?
— Sektin er fyrst og fremst
samfélagsins. En þar með er ekki
sagt að hann sé firrtur persónu-
legri ábyrgð. Harmleikur Þórðar
er sá, að hann er ófær um að horf-
ast i augu við sina stöðu, vegna
þess að hann er bundinn á klafa
karlræðis og stallnisma.
Pólitík og einkalíí
— Þú notar i leikritinu ákveðn-
ar pólitiskar staðreyndir án
venjulegs feluleiks: blaðið heitir
Þjóðviljinn, flokkurinn er
Sósialistaflokkurinn, árið er 1957,
Krúsjof hefur haldið leyniræðu.
það var uppreisn i Ungó. Þórður
er sósialisti af gamla skólanum,
Hulda dóttir hans er vegna
óvenjulegrar lifsreynslu erlendis
skyld nýju vinstri kynslóðinni frá
1968. Hvaða hlutverk ætlar þú
þessum pólitisku staðreyndum i
verkinu?
— Ég er að reyna að sýna
hvernig pólitik og einkalif eru
samtengd. Við erum þvi vön, að i
hugum fólks sé pólitisk hugsun og
starf eitthvað fullkomlega aðskil-
ið frá einkalifi. 1 raun er þessu á
annan veg farið. Þessi fjölskylda
min er að þvi leyti ekki dæmigerð
að i henni eru tveir einstaklingar
sem hafa brennandi áhuga á
pólitik, það er vist ekki algengt,
a.m.k. ekki lengur. En hjá hinum
fjórum, sem eru heldur sinnulaus
i þessum efnum, er einnig um
ákveðið gildismat að ræða sem er
pólitiskt þegar allt kemur til alls,
þótt þau geri sér ekki grein fyrir
þvi.
Þóröur er dæmigerður fyrir
þessa borgaralega sundurhólfun.
Hann er fórnfús sósialista, vill
jafnrétti og bræðralag manna, en
hegðun hans heima fyrir er i and-
stöðu við þessi grundvallarvið-
horf. Ekki nóg með það: hann
getur sjálfur ekki komið auga á
þessa skiptingu.
Hulda gerir sér grein fyrir
þessu, en hún er fórnarlamb
borgaralegrar fjölskyldu. Hún er
tilfinningalega bækluð mann-
eskja, kannski alla sina ævi ófær
um að takast á við sinn samfé -
lagslega veruleika, þótt henni
finnist hann óþolandi.
Án málpípu
— Nú munu menn sjálfsagt
lesa ýmislegt út úr þessu leikriti
um viðhorf þin til sósialiskrar
hreyfingar.
— Áherslur hafa reyndar
breyst i þessu leikriti mjög mikið
frá þvi ég byrjaði á þvi. Þá átti
það að gerast 30. mars 1949 og
sósialisk hreyfing á Islandi var þá
beinlinis þungamiðjan. En ég
hvarf frá þvi um leið og ég breytti
timasetningunni. Bæði vegna
þess, að mér fannst þessi fjöl-
skyída ekki vera réttur vettvang-
ur fyrir slika umræðu, og svo
vegna þess að min persónuleg
reynsla gerði þessi pólitisku til-
finningamál og vandamál