Þjóðviljinn - 03.12.1977, Blaðsíða 6

6 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 3. desember 1977,
| Tvær greinar eftir Helga J. Halldórsson um framburð og stafsetningu
Enn um framburð
og stafsetningu
í Þjóöviljanum 30. nóv. sl.
birtist ræða cr Magnús Kjart-
ansson flutti i umræðum um
þingsályktunartillögu þá um isl.
stafsetningu sem lögð hefur verið
fram á Alþingi. Ræða þessi er
samin af lærdómi og þekkingu
sem Magnúsar er von og visa og
er ég honum sammála um flest er
þar segir. Ég er honum t.d. sam-
mála um það að æskilegt sé að
ritmái og talmál sé sem likast.
/ Hinsvegar geri ég mér ljóst að
vonlaust er að ritmál og talmál
geti verið alveg eins og fráleitt er
að heimila hverjum og einum að
rita eftir eigin framburði. Þvert á
móti vil ég eindregið hvetja til
þess að Islenskri tungu verði
ákveðinn æskilegur framburður
og aö hann verði kenndur i
skólum. Ég tel stórhættulegt að
láta frarpburö afskiptalausan. Ég
vil hafa áhrif á málþróunina ekki
siöur en þróun þjóðfélagsins.
Þá vil ég benda Magnúsi á
alvarlegt misræmi sem kemur
fram i ræðu hans. Hann fagnar
þvi að takast skyldi að kveða
niður flámælið, þ.e. rugling á
sérhljóðunum i og e, u og ö. En
fyrr i ræðunni segir: ,,Ég tel að
við eigum að láta framburð og
stafsetningu haldast i hendur og
við eigum meira aö segja að vera
ákaflega umburðarlyndir hvað
þetta snertir. Ég hef t.a.m. ekki
vitundarögn við það að athuga þó
að Norðlendirtgar skrifi gata meö
t, en að okkur Sunnlendingum sé
þá heimilað að skrifa gata með
d.”
Þarna er ég á gagnstæðri
skoðun. Ég fagna þvi eins og
Magnús að takast skyldi að
hamla gegn flámælinu. En ég sé
ekki betur en linmælið sunn-
lenska, þ.e. breytingin úr p, t, k i
b, d, g sé alveg eins hættuleg
málinu. Ég sé enga ástæðu til að
gera þannig upp á milli sérhljóða
og samhljóöa. Ef við leyfum
hverjum og einum að rita gada,
hve langt verður þangað til úr þvi
verður gade (gaðe) eins og i
dönsku? Ef við látum afskipta-
laust þó að menn beiti slikri migt
(mýkt) i framburði og stafsetn-
ingu að segja og skrifa að sjórinn
sé djúbur, hvert stefnir þá mál-
þróunin?
Ég vil benda þeim sem vilja
ypsilon feigt á það að ý og þar
með kennsla i hljóðvörpum getur
átt nokkurn hlut i að hamla gegn
þvi að mýkt breytist i migt, en
slika villu hef ég nýlega fengið i
ritæfingu. Þetta er hinsvegar
óháð þessu eilifa karpi um zetu.
Zetan hangir utan á málinu en y
er i kjarna þess. Ég las i fyrra-
sumar allar umræöur á Alþingi
um stafsetningarmál fyrir tæpum
tveimur árum, sömuleiðis hef ég
liklega lesið greinar flestra zetu-
vina og nú siðast grein Sverris
Hermannssonar i Morgunblaöinu
20. nóv. sl., en ég hef hvergi séö
haldbær rök fyrir nauðsyn þess að
taka aftur upp zetu i fslenskt mál.
Miklu fremur tel ég að hún geti
valdið málspjöllum.\ Óheyrilega
langur timi fer i að kenna hana til
hlitar og er áá timi gjarnan tekinn
frá öðru nauðsynlegra. Við nóg er
að fást, m.a. i stafsetningu. Rit-
æfingar, sem samdar hafa veriö
til að kenna zetu, eru vægast sagt
óhrjálegt mál. Og ekki er til
framdráttar islensku máli sá
yfirborðslegi skilningur sem
Halldór Blöndal auglýsti er hann
ræddi nýlega um daginn og veg-
inn i útvarpinu og minntist á
ágætt erindi sem Baldur Jónsson
háskólakennari hélt á málsráð-
stefnu i Sviþjóð og birtist i
Morgunblaðinu i þýðingu Helga
Hálfdánarsonar. Það verður að
gera þá kröfu til kennara og
alþingismanna að þeir séu betur
læsir en aðrir, þ.e. sjái meira i
málinu en bókstafina eina. Þó að
erindi Baldurs Jónssonar sé birt i
Morgunblaðinu með zetu er það
efni þess óviðkomandi. Baldur er
að ræða þar um miklu alvarlegri
hluti, m.a. þær hættur sem steðja
aö formgerð Islenskrar tungu.
Stafa þær hættur ekki hvað sist af
lélegum þýðingum og birtast i
svonefndu stofnanamáli eða ráð-
stefnustil eins og ég benti þrá-
faldlega á i þáttum minum um
daglegt mál i útvarpinu. Gegn
þeim hættum verður ekki varist
með zetu.
Til áréttingar máli þvi sem ég
hef hér rætt ætla ég að biðja Þjóð-
viljann að birta grein þá um
framburð og stafsetningu sem ég
lét nýlega birta i Visi.
Ég bý í nágreni við kebblavíg og hef migið af peningum.
Þá er ferðini logið og barátan heldur áfram.
Rittáknin voru gerð til að
vera hljóðtákn talmálsins
Eins og kunnugt er skiptist
tungumál i talmál og ritmál.
Bókstafir eru tákn ritmálsins og
eiga að tákna hljóö talmálsins.
Þess vegna er talað um framburð
og stafsetningu. Það mun nokkuð
almenn skoðun að lftill munur sé
á islensku talmáli og ritmáli og
þá framburði og stafsetningu,
þess vegna eigi skýr og réttur
framburður aö styðja stafsetn-
inguna. Rétt er það að íslending-
ar eru nokkuð vel settir t.d. miöað
við Englendinga, en ensk tunga
hefur kiofnaö svo gersamlega i
talmál og ritmái að samræming
er ekki lengur möguieg nema
með nýju stafrófi og gerbyltingu
á ritmáli. Veldur þvi aö sjálf-
sögðu alkunn ihaldssemi Eng-
lendinga. Stafsetningarnám Eng-
iendinga hlýtur af þessum sökum
að vera nokkuö torvelt þar sem
þeir veröa fyrst og fremst aö
styðjast við sjónminni.
En stafsetning hefur einnig
lengi þvælst fyrir Islendingum.
Hvað veldur þvi? Sennilega veld-
ur nokkru að meiri munur er á
framburði og stafsetningu en
menn gera sér almennt grein fyr-
ir. Einnig eru beygingar málsins
margbrotnar. Þessar skýringar
eru þó ekki einhlitar. Ég held að
meiru valdi að framburðar-
kennsla hefur verið stórum van-
rækt. Mér vitanlega hefur is-
lenskri tungu aldrei verið ákveð-
inn framburður. Viröist þvi valda
mest að menn óttast að með þvi
verði landshlutamállýskum út-
rýmt. Einhvers konar tilfinninga-
semi virðist ráða þar mestu. Ég
ætiaði eitt sinn að minnast á þetta
i rabbþætti i útvarpi um islenskt
mál. Stjórnandi þáttarins þagg-
aði snarlega niður i mér.
Sagt er að framburðarkennslu
sé fremur litið sinnt i grunnskóla
og er það i rauninni skiljanlegt
þar sem kennarar hafa engar
fastar reglur til aö fara eftir. Og
þá kem ég að setningum þeim
sem voru yfirskrift þessarar
greinar.
Sumir halda ef tii vill að þessar
villur séu tilbúnar. Svo er ekki ,
þvi miður. Þær hafa allar komið
fyrir ýmist i ritgerðum eða ritæf-
ingum nemenda minna, sumar
oft nema ef til vill Kebbiavig, en
i staðinn hef ég þá fengið
skabblajárnaða kettlinga. Þessar
ritvillur eru þó i útjöðrum, aðrar
eru algengari. Það er t.d. algengt
að menn geri ekki greinarmun á
þvi að vera ragur og rakur. Sumir
eru ladir og hlauba og segja að
sjórinn sé djúbur. Það mun heyra
undir landshlutamállýsku þegar
menn rita habbði, saggöi og
fleirri.
Væntanlega er óhætt að segja
að stafi af röngum framburði
þegar menn rita hæðstur,
smæðstur og fæðstur, en þó stafar
það einnig af óöryggi i að finna
réttan stofn. Meðan z var rituð
var alengt i ritæfingum að fá
þarna z: hæztur, smæztur og
fæztur, einnig gleymzka, reynzla,
brennzla, kennzla og vinnzla.
Þetta sást einnig i dagblöðum og
sést enn i þeim sem nota z. Það
kostaði langvinnt erfiði að berjast
gegn þessari röngu zetu ekki sið-
ur en koma henni inn þar sem hún
átti að vera samkvæmt þeim
reglum sem um hana giltu. Þetta
vandamál hvarf þegar zetan var
afnumin úr Islensku máli og i
staðinn kom hin einfalda regia
um brottfall tannhljóðanna ð,d,t,
og tt á undan s i ritmáli eins og
gerist i talmáli. Mér virðist eins
og sumir, jafnvel kennarar, geri
sér ekki grein fyrir að þessi eina
og einfalda regla um brottfall
kemur i staðinn fyrir allt zetu-
kerfið sem raunar byggðist á
ákveðinni stærðfræðiformúlu. Aö
visu er stærðfræðin rökrétt en
hæpið er að blanda henni um of
saman viö málfræði og þaðan af
siður hljóðfræði.
Og nú telja alþingismenn helst
til ráða að koma zetu aftur inn I
islenskt mál. Nú skulu kennarar
aftur taka upp baráttuna gegn
hæztur, smæztur, fæztur,
gleymzka, reynzla, brennzla,
kennzla og vinnzla. Þetta skal
gert til að vernda Stofn og halda
tengslum við uppruna orða. En nú
bregður svo undarlega við að svo
virðist sem breyta eigi reglunum
um stofn orða. í þingsályktunar-
tillögu um islenska stafsetningu,
sem Iögð hefur verið fram á Al-
þingi, segir svo: ,,Ef i stofni orös
er tt (tvöfaldur samhljóði) og á
eftirfers.skalrita fullum stöfum
tts, t.d. kletts, spottskur, styttst-
ur: þú battst, ég hef settst, hann
hefur fluttst, þeir hafa hittst, það
hefur rættst úr honum (af rætast:
hins vegar hefur ræst af að
ræsa).”
Fram að þessu hefur verið
kennt að stofn veikra sagna finn-
ist i nafnhætti nútiðar og stofn
sagnarinnar aö ílytja sé t.d. flyt
eða flut óhljóðverptur. Siðara t i
lýsingarhætti þátiöar (flutt) er
ending. En setjum nú svo, aö i
lýsingarhætti þátiðar sé sérstak-
ur stofn: flutt, hvernig á þá að
rita viöskeytt orð? A að mynda
þau af stofni nútiðar og rita t.d.
flutningur eins og nú er gert eða á
að mynda þau af stofni þátiöar og
rita fluttningur? Þá fer nú sitt-
hvað á hreyfingu. Og hvernig er
með veikar sagnir sem hafa ekk-
erttannhljóð (t) i nafnhætti nútið-
ar en tt i lýsingarhætti þátiðar
eins og t.d. sögnin aö sækja? Hún
beygist i kennimyndum: sækja —
sótti — hef sótt. Annað t er gnd-
ing, hitt hefur myndast úr k við
samlögun: sókti= sótti, sókt =
sótt. Hvernig á að rita miömynd-
ina? Á að rita: Hann hefur sókst
eftir vináttu minni (miða við
stofn nútiöar)? Eða á að rita:
Hann hefur sóttst eftir vináttu
minni (miða viö þennan tilbúna
stofn þátiöar)? Auövitaö á að rita
hvorugt. Rita skal: Hann hefur
sóst eftir vináttu minni — miða
við báðar hljóðbreytingarnar,
samlögunina og brottfalliö. Þær
hljóðbreytingar eru algengar i
málinu eins og þeir vita sem eitt-
hvað hafa lært i hljóðfræði, orð-
myndun og beygingarfræði. Auk
þess striðir þetta tannhljóða-
hröngl gegn eðlilegum framburði.
i áður tilvitnuðum orðum úr
þingsályktunartillögunni haidast
tannhljóöin (tt) i eignarfalli
nafnorðsins klettur: kletts. 1 hin-
um orðunum falla þau brott i al-
mennum framburði og eðlilegast
er að láta þau einnig falla brott i
ritmáli. Þó að viö þaö veröi til tvi-
myndir kemur það ekki að sök.
Tvimyndir eru algengar i málinu
og ævinlega skilst af oröasam-
bandinu hvaða orðmynd er átt við
hverju sinni. Enginn maður með
óbrenglaða málvitund segir: þú
battst, ég hef settst, hann hefur
fluttst, þeir hafa hittst, það hefur
rættst úr honum.
Ég legg til að menn hætti að
hugsa tungumál út frá samlagn-
ingu og frádrætti en geri sér ljóst
að rittáknin (bókstafirnir) voru
gerð til þess að vera hljóðtákn
talmálsins eins og höfundur
Fyrstu málfræðiritgerðar Snorra
Eddu gerir svo skynsamlega
grein fyrir. Z táknar ekkert hljóð i
islensku máli. Þess vegna er hún
óþörf. Tannhljóðin, sem hún á að
vernda, mega falla brott i ritmáli
eins og þau gera i talmáli. Ég sé
ekki að þau séu ginnhelgari en
önnur rittákn sem látin eru falla
'brott bótalaust. Sambandið við
stofninn (upprunann) er hægt að
varðveita með þvi að kenna brott-
fallið. Þarna er um að ræða til-
tölulega fá orð af öllum oröaforða
málsins. Það er auðvitað fráleitt
aö hafa i gangi allt það kerfi, sem
búið var til kringum zetuna, til
þess. Ég vanmet engan veginn
orðernafræöi (orðsifjafræði), hún
er bæði fróðleg og skemmtileg.
En hægt er að stunda hana án
þess að rita zetu, jafnvel miklu
fremur. Þá gefst betri timi til að
sinna öörum málfarsþáttum þeg-
ar þarf ekki lengur að burðast
með hana. Fræðsla um uppruna
og skyldleika orða svo og reglan
um stofn er mjög gagnleg víð
stafsetningarkennslu. T.d., tel ég
regluna um tviritaðan (tvöfald-
an) samhljóöa, ef hann er tvirit-
aður i stofni orðs, styðja mjög
stafsetningarnám þó að sú regla
virðist striða nokkuð gegn fram-
burði. En það er mikill misskiln-
ingur að reglan um zetu sé óað-
skiljanlegur hluti reglunnar um
stofn, og þær ritreglur, sem lagð-
ar eru til i þingsályktunartillög-
unni, eru fráleitar. Hægt væri að
fara aftur á bak, segja og rita:
veitsla, eldstur, andsa — ég tala
nú ekki um að hundsa sem mér
finnst fullkomlega eðlilegur rit-
háttur. En að segja og rita: þú
battst, ég hef settst, hann hefur
fluttst, þeir hafa hittst, það hefur
rættst úr honum — segir enginn
maður með óbrenglaða málvit-
und, eins og áður segir. Auk þess
striðir gegn reglunni um stofn
veikra sagna að rita: tluttst,
rættst og settst. Það er þvi illt
verk að rugla þannig reglurnar
um stofn undir þvi yfirskini aö
menn séu að vernda stofninn.
Siðan 1973 hefur zetulaust mál
reynst mér mjög vel við kennslu.
Reglan um brottfall tannhljóð-
anna (ð,d,t, og tt) á undan s virö-
ist mjög auðlærð og fer vel bæði i
talmáli og ritmáli.
Aö lokum legg ég til aö hljóð-
fræðingarákveðinú loks islenskri
tungu æskilegan framburð, fram-
burðarkennsla verði stóraukin,
einkum i grunnskóla — og al-
þingismenn láti af þvi aö trufla og
torvelda störf kennara.
VÉLSTJÓRAR
AÐALFUNDUR
Aðalfundur Vélstjórafélags Islands
verður haldinn laugardaginn 10. desem-
ber næst komandi i Tjarnarbúð (uppi)
klukkan 14:00.
Stjórnin