Þjóðviljinn - 02.09.1979, Side 13

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 2. september 1979.
Sunnudagur 2. september 1979. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 13
ár frá upp-
hafí seinni
heims-
styrjaldar
' í
!
„Þá var
Leipzig
orðin
eitt
logandi
eldhaf"
*
9 '■ 'f£Í v j t

Ug'm w 19p|MJÍ
i
ii
If ■ ‘*ÍÍBs
j *, í $ í ©SS ff 1
g m
;-|É W
Hjónin dr. Matthias Jónasson og Gabriela, fædd Graubner, á heimili
sinu aö Þinghólsbraut 3 i Kópavogi. Skápurinn er frá Þýskalandsárum
þeirra,en á borðinu er bókin Lokuö sund eftir dr. Matthias sem hann
skrifaði eftir aö striöinu var lokiö um hörmungar fólksins þar og
tslendinga sem voru á heimleiö.
Mvndir• Já/ Það er rétt. Ég var
f ‘ búsettur í Þýskalandi öll 12
Leifur árin sem þúsund ára ríki
TpYti" Hitlers stóð, sagðí dr.
‘ Matthías Jónasson eftir að
GFr hafa boðið blaðamanni og
Ijósmyndara Þjóðviljans
til stofu að Þinghóisbraut 3
í Kópavogi. Þar tóku þau
Gabriela, kona hans, á
móti okkur af mikilli gest-
risni og féllust fúslega á að
veita viðtal um dvöl sína í
Þýskalandi á stríðsárun-
um. Tilefnið var að í gær,
1. september, voru 40 ár
liðin frá upphafi seinni
heimsstyrjaldarinnar. Dr.
Matthías stundaði nám við
háskólann í Leipzig 1930 —
1935 og var síðan kennari
við sama skóla til stríðs-
loka. Gabriela er hins
vegar þýsk að uppruna og
giftust þau árið 1937.
„Við erum fyrir nákvæm-
ar dagsetningar"
— Muniö þiö daginn sem striöiö
hófst?
Dr. Matthlas: Þaöstóö nú svo á
aö ég var staddur á Islandi þá. Ég
haföi veriö á þingi fyrir
Islenska menntamálaráöuneytiö I
Genf og fór beint frá Sviss til
lslands þetta sumar til aö gefa
skýrslu um þingiö. Þegar strlöiö
braust út hraöaöi ég mér aftur
heim til Þýskalands þar sem kona
min var meö lltiö barn og annaö á
leiöinni. Fór ég þá I gegnum
Skandinavlu.
Gabriela: Ég dvaldi hjá frænd-
fólki mlnu á stórum búgaröi I
Damgarten skammtfrá Rostock I
N-Þýskalandi. Þegar ég kom
niöur þennan morgun var ákaf-
lega fagurt veöur og fólk sat I
friösæld undir stóru tré úti I garöi
og var aö drekka morgunkaffi.
En ég tók strax eftir þvi aö allir
voru mjög þögulir og þegar ég
kom sagöi frændi minn: „Stríö
hefur brotist út I morgun”. Ég
spuröi hvaöa dagur væri og þá
sagöi hann: „Þaö er 1. septem-
ber. Viö Þjóöverjar erum fyrir
nákvæmar dagsetningar”. Þetta
siöasta var meint sem háö. Þaö
var engin hrifning rikjandi I
þessum hóp. Fólk mundi of vel
fyrri heimsstyrjöldina. Mér varö
strax ljóst aö þetta var sögulegur
dagur en haföi auövitaö ekki hug-
mynd um allar þær hörmungar
sem áttu eftir aö fylgja I kjölfar-
iö.
Dr. Matthlas: Ég er nú ekki
sammála þvi aö ekki hafi rlkt
stemmning fyrir striöinu. Hitler
fylkti ungu kynslóöinni alveg á
bak viö sig. Unga fólkiö hugsaöi
sem svo: Viö höfum fengiö sterk-
an mann. Hvaö getur staöiö á
móti honum? Eldri kynslóöin
kann aö hafa veriö efagjarnari
vegna reynslunnar úr fyrra striöi.
öilum gert að heilsa með
Heil Hitler-kveðjunni
— En segöu mér dr. Matthlas.
Var ekki erfitt aö vera prófessor
viö þýskan háskólaánþess aö taka
beina afstööu meö nasismanum?,
— Bæöi kennarar og stúdentar
skiptust í tvær andstæöar fylk-
ingar og I háskólanum I Leipzig
uröu margir prófessorar aö sætta
sig viö ýmsar takmarkanir. Ég
man t.d. eftir pófessor Hans
Driesch. Hann varö uppvls aö þvl
aö hafa mælt meö gyöingi I
prófessorsstööu. Honum var gef-
inn kostur á aö draga meömælin
til baka eöa segja upp. Hann
svaraöi: „Þaö er um ekkert val
aö ræöa hjá mér. Ég biö einfald-
lega um lausn.” Annar kennari
minn, prófessor Theodor Litt,
stóö allan tlmann eins og blá-
grýtisklettur gegn öllu sem
nefndist nasismi og gagnrýndi
opinskátt I ritum sinum hug-
myndafræöi nasismans. Litt varö
mörgum mönnum og þ.á m. mér
stoö og stytta og viö tókum mikiö
miö af baráttu hans. Annars haföi
ég dálitla sérstööu sem útlend-
„Ég reyndi að halda
alltaf réttu fram og
láta ekki undan í
neinu.Þannig varði
ég einstaklingsfrelsi
mitt sem er mér
ákafiega dýrmætt”
segir Matthías
ingur. öllum var t.d. gert aö
heilsa meö Heil Hitler-kveöjunni.
Ég vék mér undan þvl og sagöi:
Ég er útlendingur. A ég aö heilsa
meö nafni foringja ykkar? Þetta
komst ég upp meö og varö aldrei
fyrir miklu aökasti.
— Varstu ekki kvaddur I herinn?
— Jú, mikil ósköp. En ég fram-
vísaöi minu islenska vegabréfi og
var þaö tekiö gilt og ég beöinn af-
sökunar. Ég held aö enginn
tslendingur, sem var I Þýska-
landi á þessum árum hafi þurft aö
ganga i herinn.
„Hefur guð yfirgefið okk-
ur?"
— Hafði ekki striöiö strax mikil
áhrif á llf Þjóðverja?
— Þaö var strax tekin upp
skömmtun en fólki leiö sæmilega
vel fyrsta veturinn. Menn höföu
enn von um aö samiö yrði um friö
og voru bjartsýnir vegna hinna
miklu yfirburða sem þýski herinn
haföi sýnt. Ég man aö einn sam-
kennari minn sagði: „Foringinn
er alveg hættur aö skip^a sér af
stjórn strlösins. Nú er hánn
bara að hugsa um uppbygg-
ingu háskólanna.” Þessi bjart-
sýni entist ekki lengi. Einn morg-
un var ég á leiö til vinnu og þá
sagði einhver I strætisvagnin-
um að Þjóöverjar heföu ráöist
á Rússland. Þaö varö þögn i vagn-
inum og svo heyröi ég aö gam-
all maöur sagöi: „Nú erum viö-
búnir aö fá þaö sem allir vitrir
herforingjar hafa varaö viö.
Styrjöld á báöum vlgstööv-
um.” Þá held ég aö Þjóöverjum
hafi fyrst blöskraö og þeir séö aö
komiö var aö þvi sama og I fyrri
heimsstyrjöldinni. Herförin inn I
Rússland gekk vel fyrst i stað en
svo fór rússneski herinn aö veita
viönám og rússneski veturinn aö
salla niöur þýska herinn. Þá fór
bölsýnin aö ná taki á fólki.
Gabriela: Eitt sinn var ég aö
koma heim I kolniðamyrkri þvi aö
þá var allt myrkvaö á kvöldin og
næturnar. Þá vék sér aö mér ó-
kunnur maöur og ég hélt að hann
ætlaöi aö spyrja til vegar en hann
spuröi aðeins: „Hefur guö yfir-
gefiö okkur?”
— örvænting hefur fariö aö
grípa um sig?
Gabriela: Já, og þá fóru menn
aö halda I þá von aö undravopniö
kæmi sem leysa mundi allan
vanda. Flestir vissu náttúrulega
aö þetta undravopn var tálvon en
samt var fólk alltaf aö tala um
það.
Að halda heimili
— Hvernig gekk aö halda heim-
ili þegar liöa fór á s’tfiöiö, Gabri-
ela?
— Fyrst I staö var kjötskammt-
urinn 500 grömm á mann á viku
en400gr. ef kjötiö var beinlaust.
Slðustu 3 árin var þessi skammt-
ur kominn niöur I 300 grömm. Þá
voru skömmtuð 900 grömm af
sykri á mann á mánuöi, jafnt á
börn sem fullorðna, en 125 grömm
af smjöri á hvern fullorðinn og 250
grömm á barn. Börn fengu hálfan
pott af mjólk á dag en fullorönir
enga. Kaffi og te fékkst ekki
nema kannski pinulitill skammt-
ur einu sinni eöa tvisvar á ári en
eftir loftárásir var stundum út-
hlutaö dálitlu meiru. Eftir loftá-
rásirnar miklu á Leipzig 4. des-
ember 1943 var ég I heilt ár hjá
frænku minni upp i sveit I Pomm-
ern og það var mun betra. Alltaf
var hægt aö lauma einhverju und-
an. Einnig var ástandiö betra t.d.
I Berlin en Leipzig þvi aö höfuö-
borgin átti aö vera einhvers
konar sýningargluggi fyrir heim-
inn.
— Þú hefur ekki fylgt fjölskyld-
unni i sveitina, dr. Matthias?
— Ég veiktist um svipað leyti, .
fór til Kaupmannahafnar og lá
þar i nokkra mánuöi og fékk góöa
aöhlynningu. ‘
— Af hverju veiktistu?
— Ég held aö veikindi min hafi
fyrst og fremst stafað af
næringarskorti. Ahugamál okkar
var framar öllu aö halda llfi I
börnunum og þaö var ekki auö-
velt. Þau gengu fyrir meö allan
mat en ég vann mikiö svo aö ég
haföi ekki nægilega mikla nær-
ingu til aö halda þrótti.
— Hörgulsjúkdómar hafa farið
aö segja til sin?
— Já, matarskammtarnir miö-
uöust líka viö þá vinnu sem menn
unnu. Verkamenn I erfiöisvinnu
fengu t.d. eitthvaö stærri
skammta en ýmis gamalmenni
fóru afskaplega illa út úr þessu.
Þau dóu mörg úr hungri. Mér er
minnisstæður aldraður málara-
meistari sem viö fengum til aö
mála hjá okkur stofu. Um kvöldið
þegar ég var aö koma úr vinnu sá
ég einhvern mann liggja á göt-
unni og þegar ég fór að gæta aö
var þaö þessi maður. Hann lá
þarna meövitundarlaus. Ég tók
hann upp og bar hann I fanginu til
baka upp á 2. hæö. Þetta var stór
maöur en samt var hann fisléttur.
Hann var ekkert orðinn nema
beinin. Tveimur dögum seinna dó
hann.
Leynirit og útrýmingar-
búðir
— Uröuö þiö ekki vör viö út-
rýmingu gyöinga?
— Eftir þvl sem leiö á styrjöld-
ina fóru aö siast út þeir ógnarat-
buröir. Skammt frá okkur var
hæli fyrir vangefiö og geöbrengl-
aö fólk. Þegar fór aö þrengja aö á
öllum sviöum og nauösyn þótti aö
bjarga lifi særðra hermanna fóru
aðstandendur þessa vanheila
fólks aö fá tilkynningar um lát
þess þó að allt heföi bent til þess
aö þaö gæti lifaö áfram. Þá var
fariö aö útrýma þvl þúsundum
saman. Þetta mæltist afskaplega
illa fyrir og ýmsir fóru aö efast
um aö allt væri eins hreint i pott-
inn búiö og látiö haföi veriö I veöri
vaka. Leynirit meö ýmsum upp-
lýsingum fóru aö ganga sem
trúnaöarmál milli manna og viss
hópur menntamanna vissi betur
„Þegar fór að halla
undan fæti fyrir
Þjóðverjum og við
vissum að þeir
lugu til um
vígstöðuna fórum
við að hlusta á
BBC sem útvarpaði
á þýsku. Svo einn
góðan veðurdag
komu
leynilögreglumenn
heim... ”
hvaö var aö gerast heldur en illa
upplýstur almenningur.
Gabriela: Þaö kom hingað I
Kópavoginn I heimsókn til okkar
fyrir skömmu þýsk kona af
gyöingaættum og hún var aö tala
um aö þaö væri lygi aö viö ÞjóÖ-
verjar heföum ekki vitað hvaö
var aö gerast. En viö fengum ekki
vitneskju um þaö fyrr en um sein-
an. Viö gátum ekkert gert nema
þá upp á þaö aö veröa sjálf send I
útrýmingarbúðir.
Dr. Matthias: Það var helst
kaþólska kirkjan sem tók af skar-
ið. Faulhaber kardináli flutti einu
sinni þrumandi ræöu af stólnum
og mótmælti þessum atburöum
og sagöi aö þeir stríddu bæöi gegn
mannlegu og kristilegu siögæöi.
Hann tók eftir þvi aö tveir græn-
klæddir menn sátu I kirkjunni og
kepptust viö aö skrifa upp þaö
sem hann sagði. Þá sagöi
kardlnálinn: „Þiö þurfiö ekki að
hafa fyrir þvi aö skrifa þetta upp.
Ég skal afhenda ykkur ræðu mlna
aö lokinni messu”. Margir
kaþólskir prestar hættu llfi slnu
með andófi slnu gegn nasistum.
Hver njósnaði um annan
— Var mikið um njósnara?
— Þeir voru á hverju strái og
hver njósnaöi um annan. Enginn
þoröi aö segja skoöun sina þvi aö
alltaf var einhver sem njósnaöi.
Viö uröum aö vera mjög varkár.
Þegar fór aö halla undan fæti
fyrir Þjóðverjum og viö vissum
aö þeir lugu til um vigstöðuna fór-
um viö aö hlusta á BBC sem út-
varpaöi á þýsku. Viö geröum þaö
aö visu ekki oft þvl aö við bjugg-
um I fjölbýlishúsi. Svo einn góöan
veöurdag komu leynilögreglu-
menn heim og sögðust ætla aö
taka útvarpstæki okkar. Ég sagöi
þeim aö ég ætlaöi aö kref jast þess
aö fá þaö aftur og þeir voru nú
ekki mjög trúaöir á aö þaö gengi
en skrifuöu samt niöur númeriö
á tækinu. Svo fór ég á stööina og
sagöi aö mér þætti ósamræmi I
þvi aö vera faliö aö kenna ungri
kynslóð en ekki treyst til aö hafa
útvarp. Haföi ég þann háttinn á
aö biöja alltaf ,um háttsettari og
háttsettari yfirmenn þvl aö Þjóö-
verjar eru allir hræddir um að
hafa gengiö lengra en reglugeröin
segir til um. Þetta haföist aö lok-
um og viö fengum tækiö aftur.
Leipzig jöfnuð við jörðu á
einni nóttu
— Segöu mér frá þvi þegar
Leipzig var lögö I rúst, Gabriela.
— Aö kvöldi 3. des. 1943 var
ég á leiksýningu I frægu og gömlu
leikhúsi I miðborginni þar sem
m.a. ýmis af verkum Schillers
höfðu veriö frumsýnd á slnum
tima. Þetta var siöasta leik-
sýningin I þessu húsi þvi aö dag-
inn eftir var þaö rjúkandi rúst. A-
rásin hófst kl. 4 um nóttina og var
öll miöborgin jöfnuö viö jöröu
þ.á m. flestar háskólabygg-
ingarnar, óperan, pósthúsið
o.s.frv. Viö bjuggum i úthverfi og
voru flugvélarnar búnar meö all-
ar þungu sprengjurnar þegar
kom aö húsi okkar og slapp það
viö skemmdir. Litlar sprengjur
eöa skot féllu þó umhverfis húsiö.
Um morguninn fór ég meö tvær
fötur aö búgaröi sem var um 20
minútna gang frá og pumpaði upp
vatni þvl aö borgin var algjörlega
vatnslaus og gaslaus. Aöaljárn-
brautarstööin i borginni var eyði-
lögö en innanborgarlestir gengu
áfram frá stöövum I úthverfum.
Þangaö fór ég meö börnin min tvö
og komst meö miklum töfum
noröur I Pommern á búgarö
frænku minnar, kom börnunum
þar fyrir og fór aftur til baka til
aö sækja föt og , fleira þess
háttar. Þá var borgin oröin eitt
logandi eldhaf svo aö við ekkert
varö ráöið. Eldurinn greip hverja
húsarööina af annarri.
— Þú varst ekki i Leipzig þegar
þetta geröist, dr. Matthlas?
— Nei, ég lá þá á sjúkrahúsi I
Kaupmannahöfn eins og fyrr
sagði en þegar kona mln lagöi af
staö áleiöis til Danmerkur meö
börn okkar tvö fylgdi ég þeim til
Berlinar og kom þeim I járn-
brautarlest sem átti aö fara til
Warnemiinde sem er ferjuhöfn
yfir sundiö til Danmerkur. Ég
vonaöi aö þau yröu komin til
Kaupmannahafnar daginn eftir.
Þaö fór á annan veg. Þessi ferö
Gabrielu meö tvö ungbörn tók
hálfan mánuö. Tvær loftárásir
voru geröar á Berlln nóttina sem
viö vorum þar. Þegar ég kom
aftur til Leipzig var mikilli loftá-
rás á þá borg nýlokið. M.a. eyöi-
lagðist járnbrautarstööin. Allar
samgöngur I borginni voru lam-
aöar. Þegar ég var , á leiö heim
fótgangandi rakst ég á yfirmann
minn og vin, prófessor Theodor
Frings, hinn fræga germanista,
þar sem hann var aö reyna aö
verja hús sitt fyrir eldinum. Allar
rúöur voru sprungnar I löngum
húsarööum vegna sprengju-
þrýstingsins. Eldurinn greip
hvert húsiö af ööru og viö sáum
inn i logandi ibúöirnar þar sem
báliö lék um stofur og húsbúnaö.
Meö þessum hætti varö borgin
eldinum að bráö.
Flótti og helfrosin lík með
teinunum
— Hvaö varö slöan um ykkur?
— Veturinn 1944 — 1945 sett-
umst viö aftur aö i Ibúö okkar i
Leipzig, bæöi af þvi að ég haföi
skyldum aö gegna viö kennslu og
Gabrielu leiddist aö vera upp á
aöra komin.
Gabriela: Eitt kvöld kom ég
heim úr heimsókn til blindrar
konu sem ég heimsótti reglulega
og þá sagöi Matthlas: „Nú hafa
Rússar fariö yfir Oderfljótiö” og
þá sagöi ég: „Þá skulum viö fara
frá Þýskalandi” Þetta var I janú-
ar 1945. Næsta dag sótti hann um
leyfi til aö fara úr landi.
Dr. Matthias: Ég spuröi kon-
una mina hvaö ég ætti aö segja og
hún svaraði: „Segöu bara sann-
leikann. Þaö er þaö eina sem dug-
ir eins og nú er ástatt.” Þaö tók
siöan 4 vikur aö fá leyfið og þegar
viö loks fórum i mars sóttu Rúss-
ar ákaft fram og fólk flýöi I skelf-
ingu og ráðlaust frá vígllnunni.
Lestirnar voru yfirfullar og hel-
frosin llk lágu meöfram teinun-
um. Þó voru járnbrautarstarfs-
mennirnir duglegir aö halda uppi
reglu. Við fórum ekki samtimis
þvi aö ég vildi ljúka kennslunni I
Leipzig. Þaö tók Gabrielu 14 daga
aö komast til Kaupmannahafnar,
leiö sem venjulega tekur einn dag
aö komast.
Boðið að hlusta á foringj-
ann á 126. bekk
—■ Komust þiö einhvern tima i
persónulegt tæri viö Hitler?
Dr. Matthías: Mér var einu
sinni boðið aö hlusta á hann á
kaupstefnu I Leipzig. Ég fékk boö
um aö mér væri sýndur sá sómi
aö hlusta á foringjann á 126. bekk
i tiltekinni höll. Ég sagði nei þvi
aö ég væri ópólitlskur útlend-
ingur. Ég sáriðraöist seinna þess-
arar ákvöröunar minnar þvi aö
þetta var eina tækifæriö sem mér
bauöst til aö sjá þennan ógæfu-
mann.
Gabriela: Égsá hann einu sinni
þar sem hann ók um götur ILeipz-
ig. Mér fannst hann vélrænn aö
sjá eins og sýningargluggabrúöa.
Hann staröi beint fram fyrir sig
og veifaði hvorki né brosti til
fólksins. Hann var meö kaskeiti á
höfðinu, sem hann tók aldrei ofan.
Ætli hann hafi ekki verið meö
stálhjálm undir.
— Nú varst þú andvigur nasist-
um, dr. Matthias. Hvernig gastu
þraukaö öll þessi ár?
— Ég reyndi aö halda alltaf
réttu fram og láta ekki undan I
neinu. Þannig varöi ég ein-
staklingsfrelsi mitt sem er mér á-
kaflega dýrmætt. Mér fannst þeir
lika komast best i gegnum þetta
sem þannig fóru að.
—GFr
Rætt við hjónin GABRIELU og dr. MATIHÍAS JÓNASSON sem voru búsett í Þýskalandi öll striðsárin