Þjóðviljinn - 25.11.1979, Side 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 25. nóvember 1979
Árni Bergmann skrifar um lar Lir bél km ien mtir
Þegar dæmdi ígaf til c va lau( ir 5a HHHk«v
Guöm. Danielsson.
Guömundur Danlelsson.
Ddmsdagur.
Setberg 1979.
296 bls.
Guömundur Danielsson fer ekki
i neinn feluleik um þaö hvers eölis
þessi bók er, hann kallar hana
„heim ildaskáldsögu um langafa
sinn Sigurö Guöbrandsson frá
Lækjarbotnum”. Svo er mál meö
vexti, aörithöfundurinnkemst aö
þvi, aö þessi langafi hans haföi
veriö dæmdur til dauöa áriö 1866
— og haföi áöur komiö viö sögu
réttvisinnar meö sérstæöum
hætti. Meira en tveim áratugum
fyrr haföi Siguröur gert vinnu-
konu sinni barn sem fæddist and-
vana aö sögn barnsmóöurinnar,
en meö þvi aö reynt var aö ieyna
þessari þungun og fóstriö var
brennt i felum haföi langafinn
verið dæmdur til hýöingar. Ariö
1866 var hann svo dæmdur til
dauöa ásamt hálfsystur seinni
konu sinnar, sem hann haföi átt
barn með — slikt athæfi var þá
enn sifjaspell aö lögum.
Reyndar er sagan ekki tak-
mörkuö viö langafann og hans
undarlegu kvennamál. Þetta er
aö verulegu leyti ættarsaga
Guömundar og höfuöpaurinn er
alls ekki alltaf I sjónmáli. Sumir
þræöir gera myndina fyllri, aörir
miklusföur. Óneitanlega er mikiö
um aö vera hjá þessu fólki, sem
bjó hér í næstu sveitum fyrir
rúmri (fld eöa svo. Við sjáum
svipmyndir af grimmu lifi meö
miklum barnadauöa, örbirgö,
refsigleöi — og um leiö undarleg-
um þversvæöum I framkvæmd
réttvisi. Bæöi lar.gafinn og einn
frændi hans eru dæmdir tii dauöa
fyrir sifjaspell (hinn átti barn
meö sjúpdóttur sinni) En i bæöi
skiptin eru málin látin ganga
langa leiö gegnum dómakerfi
rikisins til þess eins, aö þvi er
sýnist, aö auka tekjur lögmanna,
þvl I raun og veru dettur engum I
hug, aö taka þessar vesalings
manneskjur af lifi. Þegar komiö
er alla leiö til kóngsa þá náðar
hann fólkiö og viö fáum þessa
undarlegu þverstæöu: þegar
dauðadómi sleppir er valkostur-
inn nokkur vandarhögg! Þeir sem
stela sér til matar fá Iraun miklu
verri Utreiö eins og Jón sá Jóns-
son i' Hæringsstaöahjáleigu, sem
er dæmdur f fimm ára betrunar-
hússvist í Kaupmannahöfn og
verður aö taka hana út meö ábót
Landsyfirréttar.
Skáldsaga og
heimildir
Þaö er þvl ekki aö efa, aö efni
þetta er merkilegt tilefni bókar.
Hitt getur svo vel verið aö
lesandinn veröi ekki sáttur viö
aöferö Guömundar Danlelssonar.
Þa er viö þaö átt hvernig saman
tvinnast heimildir og augljóst
framlag skáldsagnarhöfundar.
Stundum finnst manni eins og
þessir tveir þættir standi hvor
öörum nokkuö fyrir þrifum:
heimildir séu ekki nógu miklar aö
vöxtum til að standa undir bók-
inni einar sér (þær eru Itarleg-
astar um hiö fyrra mál gegn
Siguröi Guöbrandssyni) — A hinn
bóginn hafi skáldsagnahöfundur-
inn þann hemil á sér (m.a. vegna
heimildanna)aö hannkomi okkur
ekki alveg uppaö persónunum.
Samræöur þær sem hann til
dæmis smíöar inn I söguna eru
kannski ekki ólaglega geröar, en
þær segja helst til fátt.
Guömundi Danlelssyni hættir
llka til aö marka sér fullþröngt
sjónarhorn á ,,langa og bugöótta
farvegi blóösins”. Hann ber ekki
fram aðrar Utleggingar á þvl sem
gerist, en sklrskotun til þess
„elds” sem „býr I pungi”
forfööur hans og gengur I arf I
„örlyndi og óforsjálli” ætt, eöa þá
almennar vangaveltur, sem eins
og þurrka Ut allan greinarmun á
góöum verkum og illum:
„Undárlegar keöjur at-
vikanna.sumar stuttar og beinar,
aörar langar og hlykkjóttar, og
kunna þó allar aö mætast I sama
deplinum samtlmis: I hjartagróf
mannsins — aö skapa honum
örlög góö eöa ill, og aö jafnaöi
bæöi góöogill.en stundum alill —
tilviljunin viröist ráöa, ekki
athöfn og eðli mannsins sjálfs”.
Ekki svo aö skilja aö tilvilj-
unarboöskapur Guömundar sé
ekki skárri en sú refsigleöi sem
einkenndi fyrri tlma. En lesanda
finnst einatt sem almennar
athugasemdir hans um örlög og
náttúru manna eins og bsi lang-
afann undan því, að skoöaöur sé
sá harmleikur sem viröist blasa
viö í kvennamálum hans. Harm-
leikur vinnukonunnar, sem
brenndi barnslikiö af þvl hUn átti
engan vilja annan „en gera
húsbónda mlnum til hæfis”.
Harmsaga eiginkvennanna, eöa
þásonarinssem látinn er gangast
viö börnum systur sjúpu sinnar
meöan hann enn er heima. öllu er
þessu sem ýtt.til hliöar I þeirri
sakaruppgjöf af hálfu höfundar,
sem á sér varla aörar forsendur
en þær aö kvensamir menn séu
skemmtilegri og sögulegri en
aörir. En viöþetta hefur frásagan
misst af þeim viddum sem hún
átti annars kost á — m.a. ef aö
skáldsöguhöfundurinn heföi haft
sig meira I frammi, veriö gagn-
rýnni og hugkvæmari — og þar
meö tekiö fram fyrir hendur niöj-
anum og ættartöluskrásetjaran-
um. AB
Nútíma munaðarleysi
Egill Egilsson.
Sveindómur.
Iöunn 1979.
136 bls.
Bernskuár og unglingsár njóta
meiri athygli rithöfunda en oft
áöur. Ekki höfum viö fyrr lagt frá
okkur endurminningarskáldsögu
Siguröar A. Magnússonar, Undir
kalstjörnu, sem bætir drjúgum
viö islenska bernskutúlkun og
samfélagslýsingu I leiöinni, en aö
inn snjóar nýrri skáldsögu ungs
höfundar, sem gerir ár I lífi 12—13
ára drengs aö viöfangsefni sinu.
Þetta er önnur bók Egils Egils-
sonar og honum drjúgur ávinn-
ingur.
Vel má benda á nokkra ókosti
þessa texta. Til aö mynda er hér
og þar fariö mjög hratt yfir,
lesandinn getur saknaö þess aö
ekki fáist svigrúm til aö sýna
ákveönum atvikum og fyrir-
bærum áleitnari forvitni, gefa
þeim Itarlegri útfærslu. En
meginþema sögunnar kemst engu
aö slöur vel til skila: viö
fylgjumst meö þvl hvernig ungur
drengur veröur vandræöabarn
svonefnt,,keis”
Styrkleiki sögunnar er þá ekki
hvaö slst I þvi fólginn, aö höfund-
ur beitir ekki fyrir sig sérstökum
hrellingum. Þjóöfélagsmyndin er
I dekkra lagi aö sönnu, en varla er
I henni aö finna eitthvaö þaö sem
flokka mætti undir sjaldgæfar
undantekningar. Þaö er aö vlsu
ekki ýkja margir drengir sem
lenda I þvl aö á þá fellur grunur
um meiriháttar ikveikju. En höf-
undurinn hagar þvl svo til, aö sú
röö óheppilegra tilviljana sem
festir þann grun viö söguhetjuna,
Svein litla, sker sig ekki verulega
úr þeirri endalausu röö hvers-
dagslegra fyrirbæra, sem öll
reynast drengnum andsnúin. Og
ber þar tvennt hæst: brengluö
samskipti innan fjölskyldu
drengsins, sem eru beint og
óbeint tengd því, aö foreldrar
hans liafa ekki komist þangað I
samfélaginu sem þau ætluöu sér.
Hitt er svo skólinn, sem hefur
meö öllu mistekist aö sannfæra
Svein (og helst félaga hans) um
aö þaö sem fram fer innan veggja
hans skipti máli.
Sterkasti þáttur sögunnar er
vafalaust lýsing fjölskyldunnar.
Þvi er mæta vel til skila haldiö
hvernig hiö óstöðuga andrúmsloft
á heimavlgstöövum gerir dreng-
inn ráövilltan, sviptir hann
trausti og öryggiskennd. Hér
fylgjumst viö meö þvi, hvernig
erfiöleikar I hjónabandi eöa þá
neyslukeppni bitna á börnunum
— og ekki slður þvi, hve lltiö þaö
bætir úr skák þegar slæm sam-
viska foreldra býöur þeim aö
snúa viö blaöinu ööru hvoru og
leita hylli barna sinna. Enn
fjölgar þaö litum I þessu sam-
skiptamunstri, aö foreldrarnir
eru sífellt aö skipta um hlutverk:
„Ef þau gætu þá skammaö
hann greint og beint. í staöinn
fóru þau aö afsaka hann I næstu
andrá, eöa aö annaö réöist á hann
og hitt varöi hann — hitt réöist á
hann og annaö varöi hann.
Hvernig á aö vera aö reiöur ef
maöur veit ekki hvern maöur á aö
vera reiöur viö og fyrir hvaö?”
Heimafólkiö er llka best geröu
persdnur sögunnar og þá ekki slst
móðirin, sú sem telur þaö höfuö-
nauösyn aö lifa Iífinu þannig aö
„enginn skipti sér af manni”. Þaö
fólk sem kemur fram á vettvangi
skólans er yfirleitt papplrslegra.
Yfirhöfuö er skólaþátturinn fá-
tæklegri aö blæbrigöum en fjöl-
skylduþáttursögunnar. Þaö dreg-
ur og þann þátt nokkuö niöur, aö
þar reynir höfundur viö háöhvörf,
sem honum láta ekki vel. Hann
mætti lika taka sig á um málfar.
En semsagt: Þessi bók er sann-
ur ávinningur ungum höfundi.
Hún er helguö minningu ungs
drengs sem var „alinn upp I ástúö
og ró”, „Astúö” er kannski lykil-
orö aö þessari bók — einmitt
vegna þess hve átakanlega fjarri
hún er þvl llfi sem þar er lifaö.
— AB
Kínaferð
Kinaævintýri heitir bók eftir
Björn Þorsteinsson sem Menn-
ingarsjóður hefur geflö út. Rit
þetta er samiö upp I úr dagbókar-
blööum höfundar frá 1956, en þá
fór hann I islenskri sendinefnd
austur til Kina. Lýsir Björn Þor-
steinsson sagnfræöingur á
skemmtiiega persónulegan hátt
hvernig hiö fjariæga og framandi '
riki kom honum fyrir sjónir þegar
þaö var aö rlsa úr rjúkandi
rústum styrjaldar og byltingar á
dögum kaida striösins, en gæöir
frásögnina einnig margvislegum
fróöleik, gömlum og nýjum, svo
aö baksviö bókarinnar er eins-
Björns
konar heimsmynd og veraldar-
saga.
Kinaævintýri skiptist I þrjá
meginhluta sem nefnast: Ferðin I
austur, 1 Klna ’og A heimleiö.
Loks rekur höfundur I eftirmála
þróun atburöa og viöhorfa I Kfna
slöustu áratugi og allt til liöandi
stundar.
Kinaævintýri er 132 blaösiöur
aö stærö, prentaö I Eddu. Bókin
er prýdd ljósmyndum úr Klna-
förinni og litmyndum eftir
Magnús heitinn Jónsson, pró-
fessor, alþingismann og ráö-
herra, en hann var meöal þátt-
takenda I sendinefndinni.
Björn Þorsteinsson
Virkis-
vetur
í endur-
útgáfu
Menningarsjóöur hefur gefiö út
Virkisvetur. — Þetta er önnur út-
gáfa verðlaunaskáldsögu Björns
Th. Björnssonar frá 1959, mynd-
skreytt af Kjartani Guöjónssyni.
Er bókin 278 blaösiöur aö stærö,
prentuö I Odda.
A þrjátlu ára afmæli Mennta-
málaráðs íslands, I april 1958,
efndi ráöiö til verölaunasam-
keppni um nýja islenska skáld-
sögu. Dómnefnd skipuöu þrlr rit-
dómarar dagblaöanna. 10 skáld-
söguhandrit bárust. Eftir lestur
þeirra var þaö einróma álit dóm-
nefndar aö eitt handritanna bæri
af, skáldsagan Virkisvetur.
Höfundur hennar reyndist vera
Björn Th. Björnsson.
Björn Th. Björnsson
Menningarsjóöur gaf söguna út
þegar haustið 1959, eða fyrir
réttum 20 árum. Fyrsta prentun
hennar seldist strax upp, svo og
hin næsta, og hefur bókin nú verið
ófáanleg um nær tuttugu ára
skeiö. Slöastliöiö vor ákvaö
Menntamálaráö aögefa bókina út
á ný en aö þessu sinni mynd-
skreytta, meö teikningum eftir
Kjartan Guöjónsson listmálara.
Eftir Björn Th. Björnsson
liggja nú 17 frumsamdar bækur
og þýddar, einkum um menningar-
og listsöguleg efni, en af skáld-
sögum, auk Virkisvetrar,
heimildaskáldsagan Haustskip
sem kom út 1975 og I annarri út-
gáfu 1976.
Sagnadansar
frá Menn-
ingarsjoði
Sagnadansar er hin fimmta I
flokknum lslensk rit. Hefur Vé-
steinn ólason búiö Sagnadansa tii
prentunar en Hreinn Steingrims-
son bókarauka: Lög viö Islenska
sagnadansa. Eru Sagnadansar
gefnir út af Rannsóknarstofnun I
bókmenntafræöi viö Háskóla
lslands og Menningarsjóöi. Rit-
stjórn bókaflokksins hafa meö
höndum Njöröur P. Njarövik,
óskar ó. Halldórsson og Vésteinn
Ólason.
Sagnadansar hefjast á Itar-
legum inngangi Vésteins
Olasonar. Þá koma dansarnir er
skiptast I fjóra meginflokka:
Kvæöi af riddurum og frúm,
Kvæöi af köppum og helgum
mönnum. Gamankvæöi og Brot.
Ennfremur flytur bókin
skýringar og athugasemdir, svo
og greinargerö um útgáfur og
heimildir. Loks er bókaraukinn:
Lög viö sagnadansa, en hann er
algerlega sjálfstætt verk og hefur
Hreinn Steingrlmsson haft af
honum allan veg og vanda.
Sagnadansareru 435 blaðslöur aö
stærö og bókin sett, prentuö og
bundin I Prentsmiöju Hafnar-
fjaröar.