Þjóðviljinn - 24.02.1980, Blaðsíða 23

Sunnudagur 24. febrúar 1980 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 23
Frá mannúð-
arstefnu til '
vísinda
From Humanism to
Science 1480-1700.
Robert Mandrou.
Translated
by Brian Pearce.
Pelican History of
European Thought.
Vol III.
Pcnguin Books 1978.
Bókin kom fyrst út i Parfs 1973
og þótti meö betri bókum um
efnið, sem hún spannar. Höf-
undur setti einnig saman ágæta
bók um galdramál á Frakklandi á
17. öld, sú.kom út 1968.
•I þessari bók er fjallað um arf-
leifð miðalda og þær breytingar
sem urðu i andlegu lifi og smekk
manna vitt um Evrópu meö
uppkomu endurreisnarstefn-
unnar, við landafundina og nýjar
rannsóknir á fornum höfundum
og bibliuþýöingar. Höfundur
rekur þetta allt af miklum lær-
dómi og sýnir fram á hversu upp-
koma prentlistarinnar átti
mikinn þátt i þvi að breiða út
hinar nýju kenningar og veita
fleirum tækifæri til að sinna and-
legum málefnum.
Trúardeilurnar urðu þess vald-
andi að umræður um trúarefni
urðu mál málanna og við þær
hræringar, sem upp úr þeim
spruttu, komu fram nýjar
viðmiðanir og nýtt mat.
Lærdómsiðkanir urðu fjölbreyti-
legri. I listum komu fram nýjar
kenningar, sem rufu hina hefð-
bundnu þjónustu listanna við
kirkjuna,og rannsóknir á fyrir-
bærum náttúrunnar hefjast. Bók
þessi er ágætt inngangsrit að
timabilinu. Höfundurinn leggur
mikla áherslu á þátt intellectúala
i þeim breytingum sem verða,
hinir nýju „klerkar” Erasmus,
Budé, Bodin, Leibniz ofl.ofl. koma
hér mjög við sögu. Jesúita-
reglan átti mikinn þátt að bættu
skólakerfi vitt um lönd og þaðan
komu margir ágætir fræðimenn
og höfundar. Höfundinum tekst
að gera frásögn sina læsilega og
mynd hans af timabilinu eykur
skilning á ástæðunum að þeirri
grósku i andlegum efnum sem
einkenndi 17. öld öðrum i öldum
fremur, en þá komu fram þeir
höfundar sem hæst ber i
evrópskri menningarsögu.
Mandrou sýnir fram á hin öru
andlegu samskipti sem fræði-
menn i Evrópu áttu sin i milli,
þrátt fyrir erfiöar samgöngur og
ýmiskonar ytri hamlanir.
Og hér á landi var sama
gróskan, einkum i ljóöa*og sálma-
gerð, sjaldan hefur betur verið
ort hér á landi en á 17. öld. Tengsl
lærðramannaviðumheiminn hér-
lendis hafa sjaldan verið meiri og
og islensk samtimakennd jafn ná-
in evrópskri. Provisialisminn tók
ekki að móta islenska menningu
fyrr en siðar og þá einkum eftir
að samgöngur tóku að glæöast, og
þá dofnaði jafnframt yfir sam-
timakennd islenskra fyrir
evrópskri menningu, einkenni
samfélagsins sem jaðarssam-
félags ágerðust og verstu
einkenni provinsialismans
jukust, sem birtist i þvi aö það
lakasta frá öðrum samfélögum er
lapið upp og þykir ágætt, en raun-
veruleg menningarverömæti eru
litt eftirsótt. Þetta einkenni er
orðiö sérlega áberandi i þvi þétt-
býli, sem ætti að vera gluggi að
umheiminum og helst sem
opnastur fyrir hræringum
samtimans, en þar virðist þess
vera vendilega gætt að hleypa
aöeins i gegn þvi auðkeyptasta og
þá helst útsöluvarningi. Hólar og
Skálholt voru á 17. öld merkir
miðlar heimsmenningarinnar en
á þeirri 20. er arftaki þeirra staða
mesta próvins-borg á Norður-
löndum.
af gördum
gróðri og
Lesendur eru hvattir að hafa
samband við síðuna varðandi
hinar grænu hliðar lífsins!
Umsjón: Hafsteinn Hafliðason.
HNÝÐI og LAUKAR
í dag er konudagurinn
og allir karlar hlaupatilog
kaupa blóm handa konum
sínum og mæðrum. Og úr
því að þið eruð í blóma-
búðinni á annað borð, þá
vil ég benda ykkur á tæki-
færið að spyrja blómasal-
ann hvort hann hafi ekki
á boðstólum amaryllis-
lauka eða gloxiniu- og be-
góníuhnýði. Allar þessar
plöntur er auðvelt að
rækta og þær launa svo
sannarlega eldið sitt með
blómunum.
Amaryllis
eða riddarastjarnan —Hippe-
astrum hortorum (af hippos =
hross, astrum = stjarna, hort-
us = garður) er státin laukjurt
frá Perú ættuð. Reyndar er hún
ekki hrein tegund grasafræði-
lega séð eins og svo margar aðr-
ar skrautjurtir, heldur tilbún-
ingur garðyrkjumanna sem
kominn er fram við markvissa
erfðablöndun margra skyldra
tegunda.
Gróðursetjið laukinn i 15 sm
leirpott þannig að um það bil
þriðjungur standi upp úr mold-
inni. Sé plastpottur notaður þarf
að setja nokkuð þykkt lag (2
sm) af smásteinum i botninn á
honum þvi að blómklukkurnar
eru nokkuð þungar og hætta er á
að allt velti annars þegar hæst
ber leikinn.
Vökvið vel eftir pottunina og
siðan ekki fyrr en blómahnapp-
urinn er kominn vel upp úr
lauknum. En þá er potturinn
tekinn fram I dagsljósið, litiö
vökvað en nóg. Ofvökvun getur
valdið þvi að blómgun stoppi og
blaövöxturinn taki yfirhönd-
ina.
Blómin standa lengijr ef tekið
sem
launa
eldi
sitt
er framan af frævunni, það
kemur i veg fyrir sjálfsfrjóvg-
un.
Að blómgun lokinni skerum
við blómstöngulinn burt og auk-
um vökvunina. Áburöarvatn
a.m.k. hálfsmánaðarlega og
Amaryllis
Gloxinía
gjarna finmulið eggjaskurn
einu sinni yfir vaxtartimann.
Um mánaöamót ágústs og sept-
ember skal vökvun hætt, planta
pottur og allt saman sett niður I
svalan kjallara og látið standa
skraufþurrt fram i febrúar -
mars en þá tökum viö allt upp
aftur og endurtökum allan pró-
sedúrinn.
Um það bil fimm-sex vikur
liða frá þvi að við pottum lauk-
inn þar til hann stendur I blóma.
Gloxínan og
hnúðbegónian
þurfa hérumbil sömu meðferð
og riddarastjarnan. Við hyljum
hnýðin lauslega moldu, vökvum
og setjum pottana hálfrokkið
uns spirurnar koma vel i ljós.
Við verðum að gæta þess vel að
rétt hlið á hnýðinu snúi upp,
venjulega er það ekki erfitt en
biöjiö samt blómasalann til von-
ar og vara að sýna ykkur hvað
snýr upp og hvað niöur.
Begóniuhnýðin eru venjulega
aðeins ibjúg og grópin skal visa
upp. Gloxiniuhnýðin geta veriö
svolitið erfiðari, oftast má þó
merkja ör ofan á þeim eftir
fyrra ársins vöxt.
Þegarspirurnarfara að vaxa,
setjum við pottana á bjartan
stað. Gloxinian þolir illa sterkt
sólskin og ofvökvun. Begónian
er aftur á móti harðari af sér og
getur vel staðið úti i garði eftir
að frostnáttum lýkur. Gefiö á-
burð eins og amaryllis og þegar
við höfum þurrkað upp hnýðin i
september er best aö hrista af
þeim alla mold og geyma þau i
staðinn i sagi. Tveggja litra
mjólkurferna rúmar vel fjögur
til fimm hnýöi sem sett eru meö
góöu millibili i sagið. Þjappið
saginu vel að á milli hnýðanna
og i fernuna og sagiö verður að
vera þurrt. Þannig geymist
þetta fram i mars.
Klippt og skorið
Af ýmsum ástæðum
þurfum við oftast að
klippa meira eða minna
af pottaplöntunum okkar,
hvortsem okkur líkar það
betur eða verr. Sumar
riflega á hverju ári til að
fá fram nýja sprota með
ríkulegri blómgun.
Aðrar þarf aö klippa til aö fá
þéttari og jafnari vöxt. Einnig
þarf að tukta til blaðplöntur sem
orðið hafa alltof stórar og eins
er hægt aö endurnýja rytjulegar
plöntur með þvi að taka ræki-
lega af þeim.
Besti tíminn
til aö klippa er um leið og plönt-
urnar fara að taka við sér á vor-
in.
Skoðanir fagmanna eru nokk-
uð á reiki um það, hvort klippa
skuli fyrir eða eftir umpottun.
Flestir munu þó vera sammála
um að ekki skuli klippt um leið
og umpottað er. t flestum tilvik-
um eru það of snögg viöbrigði
fyrir plöntuna.
Ef grisja þarf stórar blaö-
miklar plöntur er best að gera
það viku til hálfum mánuði
áöur. Þá fá þær tima til að
jafna sig og taka 'betur við
sér i nýrri mold. En flestar
blaðplöntur missa jafnan
mikiö af blöðum yfir vetr-
armánuðina og þær er betra
að klippa u.þ.b. tveim vikum
eftir umpottun. Þá sjást betur
þau brum sem við viljum að sé
upphaf hins nýja vaxtar.
Áhöld
sem við þurfum að nota við
klippinguna eru góðar kvista-
klippur (oröið limskæri er svo-
litið hryllilegt!) og/eða beittur
vasahnifur.
Notið aldrei venjuleg skæri —
þótt sarga megi af með þeim
stórar greinar þá merja þau og
skilja eftir sig treglæknuð
sár. Hinsvegar getur rakblað
dugaö ef taka þarf burt ungar,
litt trénaðar greinar.
Klippið þvert af rétt ofan við
útvisandi grein eða brum. Sé
klippt á ská fáum við stærri sár
sem gróa verr og innvisandi
brum leiða af sér leiðinlegt og
eölilegt vaxtarlag og krosslæg-
ar greinar.
Oll sár eftir klippinguna skulu
vera svo hrein og litil sem hægt
er. Stærri sár gróa fyrr og betur
sé boriö á þau ríbóflavin (B-2
vitamin) — ein tafla B-combi
vltaminum er leyst upp i mat-
skeiöaf volgu vatni, bómull vaf-
ið um enda á eldspýtu, bleytt i
og borið á. Þið getiö óhrædd
vökvaö með afgangnum- B-1 er
nefnilega gott fyrir ræturnar og
eykur mótstööuafl plöntunnar;
lifrænn áburður er auöugur af
B-1 vitamini.
Allar plöntur sem blómstra
best á nýjum greinum s.s. þri-
burablóm, havairósir, fúksiur,
pelargóniur o.fl. þarf að klippa
allmikið inn árlega. Postulins-
blóm blómstrar við gömlu
blómstæðin ár eftir ár og verður
tilkomumeira meö aldrinum,
best er að grisja það bara stór-
um og sjaldan. A likan hátt
meöhöndlum við neriur, þær
blómstra á ársgamlar greinar
— og þurfa reyndar svala vetr-
arhvild til þess — viö reynum aö
fá þær þéttar frá byrjun og vilj-
um viðhalda þeim lágum klipp-
um við þær niður annaö til
þriðja hvert ár strax eftir
blómgun.
Jurtkenndar blómplöntur má
klippa eftir þörfum en hafa ber I
huga aö klippingin tefur blómg-
unina i þrjár til fjórar vikur.
Plöntur sem hafa bara blaö-
hvirfingu niður við rót þarf að
sjálfsögöu ekkiaö klippa, held-
ur eru skemmd blöð tekin burt
og þeim skipt séu þær of um-
fangsmiklar.
Gúmmitré, benjaminfikus,
appelsinutré og aðrar þesháttar
plöntur sem viö ölum grænkun-
ar vegna, klippum við sjaldan
og einungis tilneydd.
Diffenbakkiu, monsteru og
skyldar tegundir er dálitið sér-
stakt með. Heilsiðuþáttur um þá
ættkvisl alla er i undirbúningi
og kemur bráðum.
En i næsta þætti tökum við
saman sitthvað um birtu og
rakastig. Kaktusar eru lika á
dagskrá og reynt verður að
svara spurningum.
Þið megið annars vera dug-
legri að skrifa mér, gaman væri
að geta birt lista (með tilhlýö-
anlegu lesmáli) yfir tiu vinsæl-
ustu pottaplönturnar I lok mars
cða byrjun april.