Þjóðviljinn - 04.07.1981, Qupperneq 4

4 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN
Á örskömmum tíma hef-
ur hugmyndin um kjarn-
orkuvopnalaust svæði á
Norðurlöndum breyst úr
//óraunhæfri" draumsýn í
alvarlegt dagskrármál í
flestum norrænum stjórn-
málaflokkum. Haldi svo
fram sem horfir gæti orðið
stutt í það að hún tæki að
nálgast framkvæmdastig-
ið.
Þróunin í Noregi er sér-
staklega umhugsunarverð.
Áform Bandaríkjastjórnar
og NATó um að tengja
Noreg enn frekar kjarn-
orkuvopnakerfinu á Norð-
ur-Atlantshafi með birgða-
stöðvum fyrir bandarískar
stjórnmál á sunnudegi
Einar Karl Haraldsson
skrifar
Frá Norræna friöarfundinum i Sjálfstjórnarhúsinu á Alandseyjum. Jens Evensen, lengst til vinstri, svarar fyrirspurnum, og þaö er Göran
von Bondsdorf stjórnmálafræöiprófessor í Finnlandi sem er i pontu. Ljósm. þjv.
Kj arnorkuvopnalaus s væði
íhlutunarsveitir og endur-
gerð flugvalla fyrir atóm-
sprengjuvélar vakti mik-
inn ugg í Noregi og erfið-
leika innan Norska verka-
mannaf lokksins.
Evensen hópurinn
Evensen-hópurinn svokallaði,
en það er hópur visindaembættis-
manna og verkalýðsleiðtoga und-
ir óformlegri forystu Jens Even-
sens þjóðréttarfræðings og sendi-
herra, Iyfti umræðunni um kjarn-
orkuvopnalaust svæði á Norður-
löndum yfir pólitíska lágmarks
hæð i Noregi. Jens Evensen flutti
magnaða ræðu á ársfundi Járn-
og Málmiðnaðarsambandsins
norska i fyrrahaust og i kjölfarið
fylgdi ritgerðarsafn undir heit-
inu: „Atómvopn og óöryggis-
stefna”.
Formenn sex stórra verkalýðs-
sambanda i Noregi skrifa for-
mála bókarinnar og lýsa þar ótta
sinum við nýjar kenningar
bandariskra stjórnmálamanna
og herforingja um að hægt sé að
vinna atómstyrjöld, heyja hana á
takmörkuðu svæði, með þvi að
annað stórveldanna tveggja hefði
slika yfirburði aö geta grandað
öllum atómeldflaugum hins i svo-
kölluðu „fyrsta höggi”. Fram að
þvi að slikar kenningar tóku að
láta kræla á sér var það haid
flestra aö sæmilega skynsamir
menn austan hafs og vestan i for-
ystu stórveldanna gætu hamið
herforingja, iðnjöfra og visinda-
menn með þeim einföldu rökum
að notkun kjarnorkuvopna væri
óðs manns æði, glæpur gegn
mannkyni öllu, og fyrir utan öll
þau siðferðilögmál sem mann,-
skepnan hefði stuðst við frá örófi
alda.
Verkalýösleiðtogarnir norsku
lýsa þeirri skoðun sinni að barátt-
an gegn kjarnorkuvopnunum og
fyrir afvopnun sé mikilvægasta
málefni eftirstríðsáranna, þvi þar
sé um lif og menningu alls mann-
kynnsins að tefla.
Straumhvörf
i Noregi
I bókina Atómvopn og óörygg-
isstefna skrifa auk Evensens
Alva Myrdal, Einar Gerhardsen
og fjöldi háttskrifaðra sósial-
demókrata á Norðurlöndum. Hún
hefurásamt ákafri '-mræðu á öll-
um pólitiskum stij. tm gjörbreytt
afstöðu Norðmanna i ! hugmynd-
arinnar um kja ncrkuvopnalaust
svæði á Noröurlöi ^ ,m. Skýrasta
dæmiö um það er ef til vill sú
staðreynd aö ágreiningurinn i
Verkamannaflokknum snyst ekki
lengur um hvort þessi krafa skuli
vera á stefnuskrá, heldur að hve
miklu leyti Norðmenn eigi að
vera frumkvæöisaðilar og hvort
tengja eigi hana „viðara evr-
ópsku samhengi” (það er að
segja NATO-leyfi) eða hvort
Eina
vörnin
gegn
atóm-
vopna-
ógninni
Norðurlöndin eigi einhliða og ut-
an NATÓ-rammans að leita
samninga við atómveldin fimm.
Formaður flokksins Gro Hartlem
Bruntland er meðmælt „evr
ópsku samhengi”, en Reiulf Steen
framkvæmdastjori flokksins ræð-
ir opinskátt um „norrænt frum-
kvæði”.
Það er staöreynd sem flestum
Norömönnum er nú orðin Ijós að
geymsla kjarnorkuvopna á eigin
landsvæði, eða náin tengsl við
kjarnorkuvopnakerfi stórveld-
anna, kallar á kjarnorkusprengju
og gjöreyðingu. Ef hægter að tala
um varnir gegn kjarnorkuvopn-
um felast þær eingöngu i að hafa
ekki kjarnorkuvopn og tengjast
ekki notkun þeirra.
Ekki kjarnorku-
vopnalaust svæði
Jens Evensen hefur lagt
áherslu á það að Norðurlöndin
geti ekki talist kjarnorkuvopna-
laust svæði i þjóðréttarlegum
skilningi. Svo kann að vera að
þær fullyrðingar standist að ekki
séu geymd kjarnorkuvopn á nor-
rænu landsvæði, og eru þær þó að-
eins komnar frá norrænum
mönnum en ekki bandariskum,
sem stunda þann leik aö játa
hvorki né neita tilvist kjarnorku-
vopna, eins og viö tslendingar
könnumst einkar vel við. Hins-
vegar er sú staðreynd óhrekjandi
að i NATÓ-rikjum Norðurlanda
er öll aðstaða fyrir hendi til þess
að taka á móti kjarnorkuvopnum
með örstuttum fyrirvara. Þess
utan er verulegur hluti af stjórn-
og sambandstækjum kjarnorku-
vopnakerfis Bandarikjamanna á
svokölluðum norðurvæng NATÓ
niðurkominn i Noregi, Dan-
mörku, Færeyjum, Grænlandi og
á tslandi.
m
Samþykkt
Sameinuðu
þjóðanna
Sá grundvöllur sem baráttan
fyrir kjarnorkuvopnalausu svæöi
á Norðurlöndum hvilir fyrst og
fremst á er lokasamþykkt 10.
aukafundar allsherjarþings Sam-
einuðu þjóðanna um afvopnunar-
mál, en hann var haldinn 23. mai
til 30. júni 1978. Lokasamþykktin
var gerö samhljóða og tók is-
lenska rikiö þar með að sér að
kynna sérstaklega niðurstöðurn-
ar fyrir almenningi á tslandi. Fá-
ir munu þeir þó vera sem það vita
hérlendis að i 33. grein þessarar
samþykktarstendur eftirfarandi:
„Stofnun kjarnorkuvopna-
lausra svæða með samningum
eða reglum sem af frjálsum vilja
takast með ríkjum á viðkomandi
svæði, og eftirlit með þessum
samningum... til þess að tryggja
aö svæðin séu i raun án kjarn-
orkuvopna, og viröing fyrir þess-
um svæðum, er mikilvægt fram-
tak i afvopnunarmálum.”
t 58. til 64. grein er nánar fjallað
um kjarnorkuvopnalaus svæði. I
61. grein er þvi slegið föstu að
„hvetja beri til þess að unnið sé
að þvi að stofna slik svæði með
það lokamarkmiö fyrir augum að
heimurinn verði án kjarnorku-
vopna...” Þá kemur fram nauð-
syn þess að jafnt atómvopnalausu
rikin sem atómveldin undirgang-
ist formlegar skuldbindingar um
aö vírða svæðin og „tryggja að
þau verði raunverulega án kjarn-
orkuvopna.”
Stórveldin eru hvött til þess að
virða stöðu kjarnorkuvopna-
lausra svæða og beita þau hvorki
atómvopnum né ógna þeim með
notkun þeirra. 1 63. grein eru sér-
staklega tilgreind svæði sem
æskileg eru talin sem kjarnorku-
vopnalaus, en það eru fyrst og
fremst Suður-Amerika, Afrika,
Mið-Austurlönd og Suður-Afrika.
I þessum heimshlutum eru þegar
fyrir hendi samningar um atóm-
vopnalaus svæði, eða ákvarðanir
og samþykktir er lúta að óskum i
þá veru. En i 63. grein er einnig
skýrt kveðið á um það að upptaln-
ing þessi sé ekkiætluð til þess að
„koma í veg fyrir”að aðgerðir af
þessu tagi „séu ihugaðar annars-
staðar”.
f
Ut úr gislingu
stórvelda
Lokasamþykkt afvopnunarráð-
stefnunnar mælir sérstaklega svo
fyrir að niðurstöður hennar verði
að kynna i aðildarlöndum Sam-
einuðu þjóðanna þvi að „10. auka-
þingið sé ekki lokaáfangi heldur
nýtt upphaf á viöleitni Sameinuðu
þjóöanna til þess að koma til leið-
ar afvopnunV t samræmi við
þetta hafa Sameinuðu þjóðirnar
lýst þvi yfir að annar afvopnunar-
áratugurinn sé hafinn, en á þeim
fyrri og nýliðna magnaðist vig-
búnaðaræðið um allan helming.
35 ára saga kennir okkar að af-
vopnun verður ekki komið til leið-
ar undir forystu stórveldanna.
Þvi ber smárikjum og rikjaheild-
um að nota annan afvopnunar-
áratug Sameinuðu þjóöanna til
eigin frumkvæðis, og þá sérstak
lega Evrópurikjum sem eru
„gislar i leik stórveldanna” eins
og Alva Myrdal hefur orðað það.
Sérstaklega þar sem nýjar hern
aðarkenningar gera ráð fyrir að
stórveldin geti háð kjarnorku-
vopnastyrjöld utan sinna eigin
landsvæða, og aö Evrópubúum
verði fórnað hundruðum miljóna
saman.
Hugmyndin um kjarnorku-
vopnalaust svæði i Evrópu eða á
Noröurlöndum einum er ekki ný
af nálinni. Rapacki áætlunin,
kennd við pólska utanrikisráð-
herran Osten Undén, og Kekkon-
en áætlunin, kennd viö Uhro
Kekkonen Finnlandsforseta eru
allt vegvisar á langri leið. Jens
Evensen byggir á þessum grunni
og á samþykkt Sameinuðu þjóð-
anna er hann leggur til að Norð-
urlöndin, sér eða saman, lögfesti
atómvopnalaust svæði á Norður
löndum og geri formlega samn-
inga við atómveldin um trygg-
ingar eins og Sameinuðu
þjóða-samþykktin gerir ráð fyrir.
Tlatelolco-
samningurinn
Tlatelolco-samningurinnfrá 14.
febrúar 1967 lýsir Suöur-Ameriku
kjarnorkuvopnalaust svæöi.
Hann gerir ráð fyrir að Alþjóða
kjarnorkuvisindastofnunin i Vin
skuli hafa eftirlit með þvi að
ákvæði samningsins sé haldin.
Evensen telur eðlilegt að hiö
sama gildi um Norðurlönd. Enn-
fremur aö mynduð veröi sérstök
eftirlitsstofnun, likt og gert er i
S-Ameriku. Allsherjarþing
rikjanna á svæðinu komi saman
einu sinni á ári, en siðan verði
starfandi árið um kring fasta-
nefnd og skrifstofa hennar með
sérstökum framkvæmdastjóra. t
5 - 7 manna fastanefnd telur Ev-
ensen að eigi að vera fulltrúar frá
atómveldunum, atómvopna-
alausu rikjunum, Sameinuðu
þjóðunum og Alþjóða kjarnorku-
málastofnuninni, með sjálfstæð-
um oddamanni er hefði alþjóð-
lega stöðu.
Það sem ef til vill hefur gert
það að verkum að hugmyndin um
atómvopnalaust svæði á Norður
löndum er tekin i fullri alvöru eru
hugleiðingar um að af vopna-
tæknilegum ástæðum muni reyn-
ast nauðsynlegt að skjóta hinum
nýju Evrópuatómvopnum, stýri-
flaugum, yfir Norðurlöndin, þar
eð þau komi ekki að tilætluðum
notum á láglendi Mið-Evrópu.
Hinsvegar er ijóst að i sam-
ræmi við samþykkt Sameinuðu
þjóðanna eru Norðurlöndin
ekkert endanlegt markmið
baráttunnar. Atómvopnalaus
Evrópa er það sem koma skal.
Það verður hvorki einföld né
krókalaus leið en inn á hana
verður að feta ef Evrópubúar
vilja losna úr gislingu stórvelda
og tortimingarhættu.
Atómvopnaleysi
í hafinu?
Jens Evensen sér þessa þróun
þannig fyrir sér að hvert svæði,
eöa rikjahópurinn, af öðru lýsi sig
kjarnorkuvopnalaus þar til öll
Evrópa utan núverandi atóm-
velda verði samhangandi kjarn-
orkuvopnalaust svæði. En hann
ereins og margir aðrir hikandi er
kemur að hafinu, þar sem vig-
búnaöur er hvað trylltastur um
þessar mundir. Þó hugsar hann
sér að náist árangur i baráttunni
geti einnig komið til mála að
„þynna út” atómvopnaforða at-
ómveldanna — Sovétrikjanna,
Frakklands, Bretlands og Banda-
rikjanna — á landi og jafnvel i sjó
i Atlantshafinu. Það sé til að
mynda áleitinn þanki hvort ekki
megi á siðari stigum tryggja full-
kominn eða að hluta atómvopna-
leysi á hafsvæði 100 til 200 milur
út frá ströndum Norður-Evrópu
og /eða Eystrasalts. „En það
getur ekki að minu áliti verið
raunhæft skilyrði að slik útþynn-
ingarsvæði séu forsenda fyrir
kjarnorkuvopnalausum svæðum
undir norrænni eða evrópskri
stjórn”, sagði Evensen orðrétt i
ræðu sinni á Norrænum friðar-
fundi á Alandseyjum.
íslendingar
hyggi að sér
Hér er Evénsen m.a. að viðra
þá almennu skoðun meðal stjórn-
málaafla á Noröurlöndum að ekki
sé hægt að taka Norður-Atlants-
Framhald af bls. 2 6.