Þjóðviljinn - 09.01.1982, Qupperneq 4

4 SiÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 9.—10. janúar 1982
stjórnmál á sunnudegí
Þegar ég nú hefi tekiö mér
stöðu nokkuð til hliðar við þau
störf, sem unnin eru á Alþingi og i
rikisstjórn, en þó þannig, að ég
get fylgst meö þvi sem er að ger-
ast, kemur mér i hug, aö augljós-
lega færist mjög i vöxt áhrifavald
allskonar sérfræðinga og fræði-
legra ráöunauta, varöandi flestar
stjórnvalda- ák varöanir.
Að visu er þaö rétt, að áhrifa-
vald sérfræðinga fór vaxandi á
þeim árum, sem ég sat á Alþingi.
Mest varð vald slikra „sérfræö-
inga” á sviði gengismála og i
glimunni við veröbólguna marg-
umtöluðu. Það var sérfræðinga-
valdið, sem innleiddi gengislækk-
unarstefnuna, sem upp var tekin
um 1950 með tilkomu Benjamins
Eirikssonar. Frá þeim tima hefir
hver gengislækkunin dunið yfir á
eftir annarri s.l. 30 ár, meö til-
heyrandi afleiöingum i veröþró-
unarmálum.
En sérfræöingavaldiö var
lengst af ekki eins áhrifam ikið og
það er nU, þegar um var að ræða
stefnumörkun i atvinnumálum,
félagsmálum, kaupgjaldsmálum,
eða rekstri þjóöarbUsins almennt
séð.
Akvarðanir voru þá teknar Ut
frá póiitiskum stefnumiöum. Um
þau stefnumið deildu flokkar og
menn, enda markmiöiö, sem að
var stefnt mismunandi.
Þegar ég hugleiði ofurvald
„sérfræðinganna” sem nU er orð-
ið, kemur mér i hug, hvernig farið
hefði meö ýmsar þær ákvarðanir,
sem teknar voru og sem siðan
hafa haft hvað mest áhrif á þróun
okkar þjóöfélags.
Hvernig hefði t.d. farið um
ákvarðanir nýsköpunarstjórnar-
innar 1944 um ráöstöfun á gjald-
eyrissjóði þjóðarinnar til kaupa á
nýjum fiskiskipaflota og til stór-
framkvæmda i fiskiönaöi og á
ýmsum öðrum sviöum?
Hvaöskyldu „sérfræðingarnir”
hafa sagt um þá ákvörðun? Ætli
þeir hefðu ekki sagt, svipaö og nU,
aö ekki megi „ganga á gjaldeyr-
isvarasjóð þjóðarinnar”? Senni-
lega heföu þeir tekið undir þá til-
lögu sem fram kom, að rétt væri
að eiga peningana og ávaxta þá á
erlendum markaði.
Og hvað hefðu „sérfræöingar”
sagt um þá ofdirfsku aö ákveöa
Utfærslu fiskveiöilandhelginnar I
12 milur 1958, þegar flestar
áhrifamestu þjóðir i heiminum
böröust hatrammlega gegn 12
milna landhelgi?
Og hvað hefði „sérfræðin” sagt
um þá ákvörðun aö færa land-
helgina Ut i 50 milur 1972, þegar
allar voldugustu þjóðir heimsins
töldu slikt ólöglegt?
í þessum málum var spurning-
in ekki um „sérfræðilegt álit” á
gildandi reglum, heldur um það
að stefna með festu að settu
marki, sem talið var póiitiskt
réttmætt og nauösynlegt.
Og hver heföi þróun kaup-
gjaldsmála oröið á liönum 20—30
árum, ef „sérfræöingar” hefðu
átt að reikna Ut getu atvinnu-
rekstursins og almenna stöðu
þjóðarbúsins?
Akvarðanir um kaupgjaldsmál,
tryggingamál og ýmiskonar
réttindamál voru teknar til þess
að breyta þjóðfélaginu. Aðrir
þættir þjóðfélagskerfisins urðu að
breytast til aðlögunar hinum nýju
aðstæðum. Engin tölva og engin
sérfræði gat sagt fyrirfram um
það aö hvaða marki rétt væri að
stefna i þessum málum.
Mennt er máttur
Við íslendingar höfum lengi
þráð góða menntun og trUaö þvi
að mennt væri máttur.
Við höfum fyrir löngu kastað
þeirri kenningu „að bókvitið yrði
ekki i askana látiö”. Við höfum
litið með lotrángu til þeirra sem
voru hámenntaöir.
Og vissulega hefir menntunin
fært okkur framfarir og undur-
samlega tækni á mörgum sviö-
um. Tölvan er táknræn um þessa
undratækni, hUn sem getur leyst
af hendi Utreikninga á örskömm-
um tlma, sem áöur tók hundruð
manna vikur eða mánuði að fást
við.
Við Islendingar höfum tileinkað
okkur hina nýju tækni. Við höfum
eignast okkar visindamenn og
okkar visindastofnanir og býsna
-«3*
w

„Um útkomu tölvunnar má þvl segja svipað og um hið prentaða orð, hún þarf ekki óhjákvæmilega að
vera rétt”.
Trú eða vísindi
fjölmennan hóp sérfræðinga á
hinum ýmsu syiðum.
Auðvitað dáumst við aö mikilli
menntun, að töfrabrögðum tækn-
innar, að visindaafrekum og að
mætti menntunarinnar. Forfeður
okkar dáðu lika á sinum tima
prentlistina og undra framfarir á
þvi sviöi. Þá þótti við hæfi aö
spyrja þann sem deilt var við,
hvort hann efaöist um þaö sem
stæði á prenti.
A sama hátt þykir nU mega
sanna hvað sem er meö þvi aö
segja, að þetta sé samkvæmt Ut-
reikningum „tölvu Háskólans”,
eða með þvi að visindin haldi
þessu fram, eöa með áliti „sér-
fræðinga”.
Að þekkja
sín takmörk
Til hámenntaðra manna, — vis-
indamanna og sérfræðinga, — eru
gerðar miklar kröfur.
Þeir eiga aö vita nánast allt um
það sem flokkast undir þeirra
sérgrein.
Til þeirra er borið traust og orö
þeirra eru vissulega mikils met-
in.
Þetta vita fulltrUar hinna nýju
fjölmiðla — nýja fréttamanna-
stéttin.
Fréttamaðurinn spyr fiskifræð-
inginn hiklaust að þvi, hvað fisk-
afli landsmanna veröi mikill á
næsta ári. Hann spyr jarðfræð-
inginn að þvi, hvort Krafla muni
gjósa i þessari, eða næstu viku, og
hann spyr efnahagssérfræðinginn
að þvi hve mikil verðbólga veröi á
komandi ári.
Vist er „sérfræöingunum”
nokkur vandi á höndum þegar
þannig er spurt, og þaö þvi frem-
ur sem hart er gengiö eftir svör-
um og engin hálfyrði eru talin
duga. Og auk þess veit svo „sér-
fræðingurinn”, að öll þjóðin
hlustar á hann, eða starir á hann,
og að heiður hans sem fræði-
manns er að nokkru leyti i veði.
Viö þessar aðstæöur er einmitt
komiö að einu athyglisveröasta
sérkenni þessa tima sem viö nU
stöndum á við áramótín 1981 til
1982. Sérfræðingurinn — ungur og
hámenntaöur — svarar á þann
hátt, sem ætlast er til af gáfuðum,
langskólagengnum og sérmennt-
uðum manni, manni sem gerir
sér vel grein fyrir, að hann veit
mikið og jafnvel miklu meira en
ýmsir af gamla skólanum; hann
svarar:
JU, Krafla gýs væntanlega á
laugardaginn i næstu viku fremur
en á föstudaginn; og fiskifræðing-
urinn segir, að fiskaflinn á næsta
ári verði um 705 þUsund tonn og
efnahagssérfræðingurinn spáir 55
1/2% verðbólgu á komandi ári. Að
visu bæta allir sérfræðingarnir
þvi viö, að spár þeirra séu byggö-
ar á ýmsum þar til greindum for-
sendum, en um slikt hirðir eng-
inn, sem á hlýðir og fulltrúar fjöl-
miölanna sjá siðan um I frásögn-
um sinum, með áherslum eða i
fyrirsögnum, að forsendnanna er
i engu getið, enda veröur frásögn-
in þannig skýrust og best að
þeirra dómi.
Þegar vísindin
verða að trú og
spásögn
Þvi miöur hafa margir góöir
visindamenn falliö i þá gryfju að
gerast spámenn og þykjast allt
vita, jafnvel um þaö sem liggur
utan þeirra sérsviös. Þeir verða
gjarnan vinsælir hjá fréttamönn-
um og um þá verður talað.
Sú var tið, aö góöir visinda-
menn þóttu tregir til svara, og
höfðu uppi mörg efog óvissuatriði
og langar athugasemdir og skil-
greiningar. Nú hefir þetta breyst
hjá mörgum, eins og flest annaö.
Fyrir rúmum 6 árum sendu
nokkrir „sérfræðingar” frá sér
„visindarit” um þróun fiskveiða
við Island á næstu árum. Þeir
slógu þvi föstu aö eftir 4 ár, eöa á
árinu 1979, yrði þorskstofninn við
Island nálega gjöreyddur, hrygn-
ingarstofninn yröi þá 70—90 þUs-
und tonn, ef sóknarþunginn yrði
áfram óbreyttur frá þvi sem hann
var.
Sóknarþunginn hélst, ekki að-
eins jafn mikill, heldur jókst til
muna, en samt óx þorskstofninn
og nU er hann stærri og meiri en
oftast áöur.
Fyrir nokkrum mánuðum kom
einn af okkar ágætustu fiskifræð-
ingum Ur „visindaleiöangri” frá
þvi að mæla loönustofninn i sjón-
um. Hann sagði ljótar fréttir, þvi
samkvæmt mælingum hans væru
aðeins eftir um 142 þUs. tonn af
loðnu á fiskimiðunum við landið.
Lúðvík Jósepsson
skrifar:
Hann lagði til, að veiðarnar yrðu
stöðvaðar þegar i stað, og
„ábyrgur” þingmaður brást viö á
þann hátt sem nU er oröiö algeng-
ast: hann taldi algjört ábyrgöar-
leysi að trUa ekki þvi sem „birtist
á prenti”, eða „visindamaður”
sagði, án frekari umhugsunar eöa
athugunar.
Veiðin hélt þó áfram og eftir
stuttan tima höfðu sjómenn veitt
150 þúsund tonn af þessum 142
þúsundum sem eftir voru í sjón-
um.Sem betur fór var farinn ann-
ar „visindaleiðangur” og þá
fundust enn 300 þúsund tonn,
þrátt fyrir það sem á undan var
gengiö.
Hér skal annað dæmi nefnt um
athyglisverð „visindi”. 1 október-
lok á nýliðnu ári (1981) hafði sjálf
Þjóöhagsstofnun reiknað Ut meö
sinni fullkomnu tölvuaö rekstrar-
afkoma hins algenga fiskibáts, án
loðnubáta, væri um 5% halli af
brUttóumsetningu. Rétt rUraum
mánuðisiðar sagði sama stofnun
og sama tölvan, aö rekstrarhall-
inn væri 16.6% af umsetningu og
þó var i báðum tilvikum miöað
við sama fiskverð og afla. Þannig
geta „visindin” birst þeim, sem
ekki eru „sérfróðir”.
Þeir sem veljast tii stjórnmála-
forystu — verða alþingismenn
eða ráöherrar — hljóta að hafa
mikil samskipti við sérfræðinga á
ýmsum sviðum, jafnflókið og
þjóöfélagiö er orðið.
Slikum mönnum er nauðsynlegt
að hafa Þjóðhagsstofnun og geta
leitaö til hennar um margvislegar
upplýsingar. Hiö sama er að
segja um Hafrannsóknastofnun.
Til hennar ber að leita, þvi fiski-
fræðingarnir, sem þar starfa bUa
yfir miklum fróðleik. A sama
hátt er eðlilegt, að stjórnvöld leiti
umsagna um mál hjá stéttarsam-
tökum, sem lika hafa sina sér-
fræðinga og til margvislegra
hagsmunasamtaka. En þrátt fyr-
ir gott samstarf við alla slika að-
ila, og þrátt fyrir góð sérfræð-
ingaálit og þrátt fyrir ágætar
ábendingar reynslurikra embætt-
ismanna, verða alþingismenn og
ráöherrar að beita eigin dóm-
greind og vega og meta það sem
fyrir liggur — og taka siðan sinar
pólitisku ákvarðanir.
Útkoman úr tölvunni, svo ágætt
tæki sem hún er, þarf ekki aö vera
rétt eða nákvæm, þar veltur fyrst
og fremst á þvi hvernig tölvan
var mötuð, eða hvaða ákvaröanir
um forsendur sá tók, sem reikn-
aöi dæmið með tölvunni. Um Ut-
komu tölvunnar má þvi segja
svipað og um hið prentaöa orö,
hún þarf ekki óhjákvæmilega að
vera rétt eða sönn.
Vandi stjórnmálamanna er aö
meta álitsgerðir og umsagnir,
grandskoöa forsendur og allan
málatilbúnað.Síðan er það þeirra
aö taka ákvarðanir, að stjórna, en
ekki „sérfræðinga” og ekki em-
bættismanna.
Ég veit full-vel, aö á siðari ár-
um hefir mjög verið reynt, aö tor-
tryggja allt sem snýr að pólitik og
pólitiskum ákvörðunum. Slikar
ákvaröanir eru sagðar af hinu
illa. 1 staðinn er hampað „hiut-
lausri sérfræði”, visindalegum
niðurstöðum o.s.frv..Hér er réttri
merkingu snúið öfugt.
Pólitiskar ákvarðanir eiga aö
vera um stefnumörkun, um vilja
til að ná tilteknu markmiði.
Það er pólitisk stefnumörkun
að efla réttindi þeirra, sem af-
skiptir eru i þjóðfélaginu.
Engin tölva reiknar Ut slika
stefnumörkun.
Þaö er pólitisk ákvörðun aö
ákveða, að landsmenn skulu einir
og sjálfir eiga og ráða yfir sinum
atvinnutækjum. Það þarf póli-
tiska ákvöröun til að velja á milli
þess, að taka á sig mikiö atvinnu-
leysi en ná ef til vill verðbólgunni
niður i staðinn að minnsta kosti
nokkurn tima.
Visindin ber að efla. Visinda-
menn okkar hljótum við að viröa.
Og sérfræðinga þurfum við að
eiga og þeir eiga að aðstoða viö
stjórnun.
En í þá gryfju megum viö ekki
falla að trúa öllu, sem að okkur er
rétt i nafni sérfræði eða vísinda.
Og þá fyrst kastar tólfunum
þegar forystumenn og stjórnvöld,
falia i slika gryfju.