Þjóðviljinn - 09.01.1982, Side 12

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 9.—10. janúar 1982
Viðtalvið Regis Debray
Allt frá þvi að Regis Debray sat i fangelsi i
Bóliviu á 7. áratugnum hefur hann unnið að ritun
hins mikla heimspekirits, sem hann sendi frá sér
s.l. haust: „Gagnrýni hinnar pólitisku skynsemi”.
í riti þessu afneitar Debray
marxismanum sem lifsskoðun en aðhyllist engu að
siður aðferð hans til rannsóknar á hinum efnahags-
legu forsendum samfélagsins. Sænska blaðakonan
Agneta Bohman átti þetta viðtal við Debray um
afstöðu hans til stjórnmála og hugmyndafræði
fyrir skömmu.
»
ÖLL ÞEKKING ER
FRELSANDI AFL
Regis Debray er í'ranskur rit-
höfundur, sem á aö baki um 15
bækur, ritgerðasöin, dagbækur,
pólitisk barátturit og skáldsögur.
Siöastliöiö haust sendi hann frá
sér heimspekirit upp á tæpar 500
bls., „Critique de la raison
politique” (Gagnrýni á hina póli-
tisku skynsemi).
Sjálfur segir Debray að „Gagn-
rynin” sé sitt fyrsta íullmótaða
ritverk, en hann hefur haft það i
smiðum i nærri 10 ár. Hann hóf
samningu þess er hann dvaldi i
fangelsi i Bóliviu eítir að hafa
tekið þátt i baráttu skæruliða þar
undir forystu Che Guevara. Þaö
hefur ekki sist orðið til aö vekja
athygli manna á þessu torlesna
verki, að þessi gamli byltingar-
sinni situr nú i Élyséehöllinni sem
ráðgjafi Mitterands forseta um
utanrikismál.
Menn hafa spurt þeirrar spurn-
ingar, hvers vegna Debray hafi
gefið út jafn langsótt verk og
„Gagnrýnina” (titillinn visar til
verks Kants „Gagnrýni hreinnar
skynsemi”) þar sem jafn mikið
er lagt undir og þar sem hugsað
ertilhinnarsögulegu framvindu i
öldum en ekki árum. Markmið
bókarinnar virðist vera að miðla
fræðilegri þekkingu á forsendum
stjórnmálanna og takmörkum
þeirra um leið. Lesandinn leitar
án árangurs að leiöbeiningum um
siðferðilega eða pólitiska aðferð i
hinni daglegu baráttu.
Gangvirki stjórnmálanna eru
óbreytanleg og trúarsetningar
hugmyndafræðinnar veita litla
huggun. Eitthvað á þessa leið
mætti túlka niðurstööur verksins,
og einhvers staðar mitt i þeirri
gjá, sem aðskilur hinn glögg-
skyggna fræðimann og hinn bar-
áttuglaöa sósiaiista, sem Debray
hefur að geyma, erum við skilin
eftir i bölsýnistrú sem túlka
mætti á þessa leið: „Taktu af-
stöðu og reyndu að þrauka af!”
Sumir hafa fagnað þvi, —
kannski of snemma — að þessi
fyrrverandi skæruliði skuli hafa
snúið af villu sins vegar. Aðrir,
sem að öllum líkindum hafa ekki
haft það af að komast i gegnum
bókina, hafa verið fljótir að
stimpla hann með heitinu „nýr
heimspekingur” og látið fylgja
með slagorö um „dauöa hug-
myndafræöinnar”. Gagnrýnir
lesendur gætu hins vegar auð-
veldlega spurt sjálfa sig, hvort
þetta verk Debrays sé nýjasta
intelektúella tiskufyrirbærið á
Parisarmarkaðnum þar sem
smjattað sé á þversögnum og mól
sögnum af meðfæddri leikni.
Hin pólitíska
óskynsemi
Jafnvel franskir gagnrýnendur
hafa stungiö undan flókinni og
þvingaðri framsetningu og óhlut-
lægni i bókinni þar sem hin
stranga röksemdafærsla er oft
rofin af snjöllum máltækjum og
háðskum orðaleikjum. Þegar ég
hitti hinn önnum kafna forseta-
ráðgjafa einn sunnudag i desem-
ber til þess að ræða við hann um
þetta heimspekirit varö fyrsta
spurning min þessi:
A.B.: Hver er tilgangur bókar-
innar og hverjar eru mikiivæg-
ustu spurningarnar, sem hún
glimir við?
R.D.: Höfuðviðlangsefnið er
þetta: Er hægt að skýra óskyn-
semina i stjórnmálunum af skyn-
semi? Gengið er út frá gagnrýnni
og orsakabundinni skynsemistrú,
sem ég reyni að nota mér til þess
að sundurgreina hinar nauðsyn-
legu forsendur og jafnframt tak-
markanir stjórnmálanna og þá
um leiö lifssiulyrði samfélagsins
og félagsvitundarinnar án tillits
,Konstantín keisari
skildi aö pólitísk
eining grundvallast
á trúarlegri einingu
og að keisararíkiö
varð aöeins
afmarkaö meö tilvís-
un í trúarsetningar,
i þessu tilfelli
kennisetninguna um
holdtekninguna og
hið guödómlega eðli
Krists ... ”
til hugmyndafræðikerfa, trúar-
setninga eða siðferðilegra kerfa.
A.B.: Þér haldið þvi fram af
svartsýni, að aukin innsýn í gang-
virki stjórninálanna verði ekki tii
þess að betrumbæta möguleika
okkar á að boða skynsamari póli-
tik — „ekki eru til nein mótefni
gegn óskynsemi stjórnmáianna”
—. Aö hvaða notum kemur þá
þessi þekking?
R.D.: Þekkingarleitin er tak-
mark i sjálfu sér, sem ekki þarf
aðréttlæta. í „Gagnrýninni” leit-
ast ég við að gera heiminn
skiljanlegan en reyni ekki að
breyta honum.
Ef við notum okkur orðalag
Kants, þá er það markmið hinnar
gagnrýnu hugsunar að sannprófa
hvað sé mögulegt eða ómögulegt.
Til dæmis getum við ekki losað
okkur undan lögmálum eðlisfræð-
innar, jafnvel þótt við höfum
aflað okkur skilnings á þeim. A
sama hátt veitir þekkingin um
skilyrði og forsendur hins sam-
félagslega lifs enga frelsun frá
þeim. Hins vegar getur þekkingin
hjálpað okkur á verðinum gagn-
vart þeim alræðislegu og kirkju-
föðurslegu þáttum, sem finna má
i öllum samfélögum jafnframt
þvi sem þekkingin getur auð-
veldað okkur að skapa þær
lýðræðislegu málamiðlunar-
lausnir sem mögulegar eru i vit-
undinni um að hið fullkomna lýð-
ræði er tálsýn og blekking.
Ég get fallist á það sjónarmið,
að þetta sé ekki bjartsýn bók, en
égfrábiðmérorðið svartsýnn. öll
þekking er frelsandi.
Óumbreytanlegt
samfélag
A.B.: Þér talið um aö stjórn-
málin (la politique) hafi lengi
hulið hið pólitiska (le politique)
fyrir yður. Hvernig greinið þér
hiðpóiitfska frá stjórnmálunum?
R.I).: „Hið pólitiska” er hlut-
laust hugtak, sem ég get notað til
þess að skilgreina hið óumbreyt-
anlega og stöðuga i samfélags-
þróuninni, t.d. þær almennu for-
sendur sem gilda fyrir þvi að
samfélag geti orðið til. „Stjórn-
málin” eru hins vegar sú aðferð,
sem einstaklingurinn notar til
þess að átta sig i ákveðnu þjóð-
félagi. Ég sé fyrir mér tvo mögu-
lega þróunarmöguleika — annars
vegar þá er snerta afstöðu
mannsins til hiutanna og náttúr-
unnar og þar sem þróun getur átt
sér stað, hins vegar afstöðu
mannanna til hvers annars,
kúgun mannanna á öðrum mönn-
um, en hún er stöðug og endur-
tekur sig i sifellu. Tæknin þróast
áfram en ekki stjórnmálin. Það
er álika meiningarlaust að tala
um framfarir innan stjórnmál-
anna eins og i listinni eða sál ein-
staklingsins.
A.B.: En eigið þér þá við form
stjórnmálanna eða innihiad? Mér
virðist sem þessi röksemdafærsla
gæti oröið torskilin fyrir það fólk
sem á bætt lifskjör stjórnmál-
unum að þakka.
R.D.: Meðul stjórnmálanna,
þ.e.a.s. aðferð valdbeitingarinnar
og tækni kúgunarinnar hefur
vissulega breyst, allt frá návigis-
bardögum fornaldarinnar til
kjarnorkustyrjaldar, frá prent-
listinni til tölvutækninnar, en i
stjórnmálunum finnum við
ekkertnýtt. Viö verðum að sjá hið
óbreytanlega eðli stjórnmálanna
isögulegu ljósi. Hinn stjórnmála-
legiog hinn trúarlegi þáttur þjóö-
félagsuppbyggingarinnar, sem
upprunalega voru órjúfanlega
samfléttaðir, röknuðu sundur á
vissu timaskeiði.
Eftir borgarabyltinguna á
,Hiö stórfuröulega
við þau sósialisku
þjóöfélög sem nú eru
við lýöi er að þar
fær kenning, sem
átti aö vera vísinda-
leg, á sig eðli trúar-
bragöanna um leið
og hún breytist yfir
í samfélagslega
hugmyndafræöi... ”
Vesturlöndum kom fram verald-
legt vald og „borgaralegt” sam-
félag. Það er hins vegar um-
deilanlegt, hvort skilin á milli
hins trúarlega og hins pólitiska
þáttar hafi gerst á Vesturlöndum,
gagnstætt þvi sem varð i Austur-
löndum, þar sem hinir trúarlegu
og pólitisku þættir eru ennþá
samtvinnaðir.
Menn hafa gagnrýnt bók mina á
þessum forsendum: Debray
horfir framhjá þeim mun sem er
á trúarlegum alræðisrikjum og
lýöræðisrikjum okkar. Það er
vissulega rétt, að það eru fleiri
aldir siöan riki og kirkja
(kaþólsk) voru aðskilin og þar
með stjórnmálin og trúmálin, og
trúin hefur hörfað inn á svið
einkalifsins, en þetta eru ólik
form óbreytanlegs lögmáls.
Kenning min ersú, að tilsé sér-
stakt „eðli stjórnmálanna” og
þar með einnig rökrétt eöli sér-
hvers þjóðfélagshóps. Þjóð-
félagshópurinn einkennist af þvi
sem ég kalla „ófullkomleika”
(incomplétude), það er aö vera
sjálfum sér ónógur. Það felur i
sér að ekkert þjóðfélagskerfi
verður byggt eingöngu á sinum
eigin viðmiðunarforsendum.
Kerfið getur þvi'aðeins lifað af að
þaö sé afmarkað á rökrænan eöa
áþreifanlegan hátt, t.d. með
afmörkuðum landamærum þjóö-
rikisins.
Samkenndin verður aö
byggjast á ytri skilyrðum eða á
hinn bóginn lúta trúarlegu (trans-
cendent) yfirvaldi. Það þýöir, að
samkenndin og samfélagið er af
trúarlegum toga, þar sem tilvist
þess byggir á ytri eða utanað-
komandi forsendum (transcend-
ens). Hugtökin „hiö lokaða” og
„hið opna” eins og þau koma
fyrir i' verkum Bergsons gegna
annars lykilhlutverki i bókinni.
Annað lykilhugtak i verkinu er
„miðillinn” (mediateur). Það
felur i sér að sérhver þjóöfélags-
hópur þarf á goðsagnakenndri
personu að halda, sem verður
tákn fyrir ódauöleika hópsins og
gerir honum mögulegt að mynda
sina eigin sjálfsimynd.
Þessi röksemdafærsla skýrist
best með þvi sem ég hef kallað
konstantinusarkomplexinn.
Þegar Konstantin keisari byggöi
upp Rómverska heimsveldið
skildi hann vel að pólitisk eining
grundvallast á trúarlegri einingu
(ortodoxi), og hvernig ákveðið
landssvæði, þ.e. keisararikiö,
varð aðeins afmarkaö meö til-