Þjóðviljinn - 22.04.1982, Blaðsíða 16

16 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 22. april 1982
fyrir Dreyfus! Nú skrifiö þér,
segir Zola viö hann, allt sem þér
upplifðuð á Djöflaeynni. Ég?
svarar liðsforinginn, ég upplifði
ekki nokkurn skaðaöan hlut. bað
hefði ekki verið gaman ef menn
hefðu í þessu dæmi verið aö
bjarga frelsara heimsins.
Brecht
Seinna þekktir þú svo ýmsa
menn persónulega sem höfðu
fullan hug á að hafa áhrif og
breyta heiminum með skrifum,
sagði ég. Menn eins og Upton
Sinclair, Bertold Brecht.
Já það er oft vitnað til þess að
Sinclair hafi tekist aö breyta til-
högun á slátrun nautpenings i
Cicago. Það er vist það eina sem
eftir hann lifir.
Brecht haföi smiðað sér mikla
kenningu um þessi mál — en svo
koma kollegar hans eins og t.d.
Max Frisch og efast um að hann
hafi snúið nokkrum manni til
sinna skoöana með leikritum
sinum, sagði ég.
Það efast ég lika um. Brecht
smiðaði sér formúlu fyrir leik-
ritun, en hann fékk svo aldrei að
starfa fullkomlega eftir þessari
formúlu. Stjórnmálamenn töfðu
fyrir honum og að iokum gafst
hann upp, varð leiður á afskipta
semi óskyldra afla af list og
skáldskap. Ég hitti Brecht seinast
ári áður en hann dó, við sátum þá
daglangt og mösuðum saman.
Hann var hættur að vera i leik-
húsi sinu og sagöur veikur, en
ekki varð ég var við að svo væri.
Hann var hress i bragði, ákaflega
klár I ályktunum, viðsýnn og
fljótur að átta sig á hvaða fyrir-
bæri sem var. Hann dró einlægt
aðrar ályktanir af hlutum en
ætlast var til og aðrir geröu, sér-
kennilegur persónuleiki og
óhemju gáfaður maður.
Leikhús hans var algert öfug-
mæli, ekki aðeins i borgaralegum
löndum, þar sem menn geta gert
hvað sem, er, heldur einkum og
sérilagi i einstefnulöndum, sem
ekki botnuöu neitt i neinu. Þar
tóku menn það gilt að Brecht
sagðist vera þeirra vinur, en
fundu fyrr en varöi að þeir gátu
ekki átt samleið með honum.
Þegar fyrir strið haföi ég séð i
Þýskalandi Túskildingsóperuna
þar sem glæpamenn, betlarar og
hórur i undarlegustu múnderingu
fara með afar útsmogin tilsvör og
óviðjafnanlega háðsöngva:
margt af þvi var svo snjallt að
fólk hrökk við og varð byltingar-
sinnað i bili, borgarar lika, Þetta
verk sá ég oft siðan og var ævin-
lega jafnhrifinn, þangað til ég sá
það i Moskvu. Rússar gátu meö
engu móti látið svona afkáranlegt
fólk sjást á sviði með furðuskegg,
skákborðsmunstur i fötum eða i
augljósum mellubúningi, syngj-
andi undarlegar hótanir um
uppreisn og valdatöku. Rússar
kiæddu þetta fólk allt i einhver
sveitamannaspariföt, gerðu það
likast lýðháskólafólki utan af
landi og drógu allan uppreisnar-
brag úr kveðskapnum og músik-
inni. Ég varð orölaus og mállaus
yfir þessum ósköpum og svo aðrir
vesturlandamenn f salnum, út-
lendir samúðarmenn Rússa. Það
var að minnsta kosti af og frá að
Brecht heföi áhrifamátt i þessu
landi. Sovétmenn guldu honum
varajátningar, en þeim fannst
hann andstyggilegur maður, eins
og reyndar aðrir sem skrifuðu sig
kommúnista á Vesturlöndum.
Brechthafði ekki áhrif á Rússa,
en hafði hann áhrif á þig?
Já, afar margt I Brecht hafði
áhrif á mig þótt ég væri ekki með
á nótunum i öllum leikritum hans
og ýmsum kenjum. En Túskild-
ingsóperan var áhrifasterkt bylt-
ingarverk, þar var öllu snúiö viö
sem maður þekkti úr borgalegu
leikriti, borgaralegri list snúið i
öfugmæli á æsilegan hátt svo allir
gátu hlegið, og kannski engir
hærra en borgararnir sjálfir.
Yfirlýsingar um
áhrif
En svo ég viki þá aö sjálfum þér
og lesendum þinum. Margir
menn vilja halda þvi fram að ein-
mitt þú hafir gert þá að sósia-
listum — og svo mátti á dögunum
lesa þá kenningu I dagblaðs-
ieiðara að nú hefðir þú með öllu
skrúfaö fyrir marxismann og
freistingar hans. Hvað finnst þér
um svona yfirlýsingar?
Halldór hló.
Ég hefi eiginlega engar
skoðanir á þeim. Það vita allir að
ég var um árabil nákominn sósia-
lisma I hugsunarhætti og þá hefi
ég vafalaust orðiö til þess i ræðu
og riti að breyta skoðunum
ýmissa lesendahópa á ýmsum
málum, ekki sist þjóðfélagsmái-
um sem þá voru I brennidepli. En
ég verð nú að segja að margt er
oftúlkaö I þessum efnum. Hvað
ætli ég hafi til dæmis verið að
hugsa um sósialisma þegar ég
var að skrifa um Bjart i Sumar-
húsum, þennan kotkarl fyrir
norðan sem er að fenna i kaf meö
hyski sinu? Ég gef ekki mikið
fyrir þetta hjal, sist þegar menn
eru að segja að ég hafi frelsaö þá
frá einhverjum andskotanum.
Meiri væri þeirra heiður hefðu
þeir frelsað sig sjálir. Þetta getur
lika veriö andlegur heigulsháttur,
kannski skammast menn sin fyrir
einhverja skoöunog vilja koma á-
byrgö á henni yfir á aðra. Maður
kannast nú viö það.
Semsagt, eins og allir vita var
ég ekki flokksbundinn, en ég var
sósialiskum kenningum hand-
genginn eins og ýmsum kenn-
ingum öðrum.
Syndir lesenda
En nú eru til annarskonar
vandamál i sambúð við lesendur.
Ég á þá við útbreidda áráttu
tslendinga til aö viðurkenna ekki
skáldsagnapersónur, láta þær
ekki njóta réttar, heldur þveitast
um landið I leit aö fyrirmyndum
að þeim.
Já, þetta er viss tegund af
niðurdröbbun islenskra lesenda
frá þvi sem var á timum Islend-
ingasagna, sagði Halldór. Þá
hafa menn hugsað öðruvisi og
ekki gert ráð fyrir þvi að i þeim
væri að finna einskonar ljós-
myndir af fólki þess tima, sem
ritað var á, eins og jafnvel gáf-
uðum mönnum hættir til ef þeir
meta bækur á frumstæðan hátt.
Þá vorum við svo vel sett að við
gátum skapað dramatiskar
figúrur eins og Njál og alla þá
halarófu af stórkostlegum skáld-
sagnapersónum sem bera vott
um háttstandandi andlega reisn i
heimsbókmenntunum. Það var
ekki miðað við einhverja karla og
kerlingar heldur við þá algjöru
kröfu, hið absolúta i skáldskap
sem hefur haldið Islendingum
uppi.
Hér hefur veriö i fornöld há-
menntað públikum sem menn
ekki skilja enn, veraldarvonir ka
þólskir höfðingjar og menn úr ka-
þólskum stofnunum, en varla
mjög andskoti trúaöir, að
minnsta kosti ekki þeir sem skrif-
uðu Njálu eða Laxdælu eöa
Grettis sögu: að ég ekki nefni
Eddurnar. Ráðgátan er sú,
hvernig þessar bækur gátu orðið
til á rammþaþólskum tima? Það
hefur enn ekki verið reynt að út-
skýra sálarlif sem stendur á bak
við mat á bókmenntum á mið-
öldum.
Skilningur
og misskilningur
En finnst þér lesendum hafi
hætt til að misskilja beinlinis til-
tekin verk þin?
Nei, það hefur ekki verið neitt
vandamál. Suma hluti skildu
menn kannski ekki þegar þeir
komu út, en vöndust þeim eftir á.
I viðtali ekki alls fyrir löngu
minntist ég til dæmis á grein sem
ég skrifaöi um Hallgrim Péturs-
son og stóð illilega i mönnum. Þar
með var af stað farin ein af
þessum herferðum sem farnar
voru gegn mér sem rithöfundi.
Menn eins og gátu ekki áttað sig á
þvi að ég væri aö reyna að hugsa
mig áfram á sjálfstæðan og
heiðarlegan hátt og gat þá flækst
inn i margvislegar kenningar og
játningar — og svo út úr þeim
aftur. Og menn brugðu hart við
nýjum útskýringum á hlutum
sem þeim hafði i marga ættliði
verið kennt að skilja á allt öðrum
grundvelli. Það er ekki nema
náttúrlegt. Og ljósið kom i húsið á
endanum. Bakkabræður báru
ljósið inn i trogum — þaö er lika
hægt, en er það ekki full óbein að-
ferð?
Það er eins og mig minni að
menn hafi orðiö nokkuð hissa á
Brekkukotsannál?
Nei, menn voru farnir að
venjast ýmsu þá af minni hálfu.
En menn brugðust hart við meö
og móti Sjálfstæðu fólki.
Og Atómstöðinni?
Og Atómstöðinni. Hér var þá
allt uppiloft út af pólitik og i raun-
inni afskaplega skemmtilegt. Svo
stóð þannig á aö Amerikanar
voru hér i landinu og tóku vist
eitthvað af satirunni i bókinni til
sin. En ég held satt aö segja að
Jónas karlinn frá Hriflu hafi farið
verst út úr þessari bók Þar var
ekki margt sagt um Kana nema
hvaö þeir voru óhjákvæmilega
þarna i miðjum fókus skáldsög-
unnar.
Basinn er þarna á bak viö og
það eru til menn sem vilja hafa
hann heilagt bannorð. En það er
margt hægt um hann að yrkja,
vitaskuld. Og það eru tslendingar
sem fara verst út úr öllu saman.
En I ameriska hernum hér hafa
vist verið uppi hugmyndir um aö
verið væri að sproksetja hann.
Svo mikiö er vist að Kanar voru
svo hræddir við þessa bók og
skildu svo litið I henni, að það
hefur ekki þótt alveg óhætt að
gefa haria út i Bandarikjunum
fyrr en núna rétt i þessu. Hún
hafði áður komið út i öllum
heimshornum en kom út þar
vestra um daginn og þá sér eng-
inn neitt að athuga.
Hefur mönnum af einhverri til-
tekinni þjóð látið betur en hinum
að fjalla um verk þin?
Já, það hafa komið verulega
góðir ritdómar frá Frökkum, þótt
það séu ekki ritdómar af þvi tagi
sem gera bækur að metsölu-
bókum. Bæði um bækurnar sem
Jolivet þýddi og þær sem komiö
hafa út i Frakklandi nýverið i
þýðingu Régis Boyer. Það hefur
borið af hve Frakkar skrifa af
meiri þroska en aðrir, nokkúrs-
konar innborinni snilli i þvi að
meta bókmenntir. En þeir eru
mjög seinir að taka við sér.
I mörgum
listgreinum
Verkum þinum hefur verið
snúið I margvisleg form — Salka
Valka er til dæmis orðin kvik-
mynd og leiksýning og ballett.
Gætirðu hugsað þér Sölku Völku
sem óperu?
Það er hægt að stílfæra hlutina i
hvaða átt sem vera skal. Ég er
ekki vel að mér i ýmsum list-
greinum sem notaðar hafa verið
til aö túlka Sölku Völku. Tvisvar
hefur hún til dæmis verið færö i
dansbúning og finnskur flokkur
hefur hana á dagskrá sinni. Ég
hefi séð þá sýningu og hafði
sérstaka ánægju af henni og sá að
þarna voru frábærir listamenn að
verki.
Þessar stóru kvikmyndir, al-
þjóðlegar eða þýskar, sem gerðar
hafa veriö eftir verkum minum,
hafa verið furðu góðar og hafa
fengið lofsamlega gagnrýni.
Mikið meira getur maður ekki
sagt um þær. Ég læt kvikmynda-
mennina fara sinu fram, þeir
verða að standa sjálfir fyrir þvi
sem þeir gera. Og þótt vel sé
vandað til myndanna og þær vel
leiknar, þá hafa þær ekki mikil
áhrif á mig. Fyrir mér eru þessar
Halldór Laxness