Þjóðviljinn - 16.11.1982, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 16. nóvember 1982
Strengjabrúður heitir skáld-
sagan, hún segir frá Regínu, frægri
óperusöngkonu, sem er gift þekkt-
um vísindamanna. Sagan er skrif-
uð út frá hennar hugsunum, það er
Regína sem leggur mat á það upp-
gjör á öllum sviðum sem hún ratar í
á þeim fjórum mánuðum sem eru
sögutíminn - uppgjör í list hennar, í
einkalífí. Atburðarásin verður
hraðari og hraðari þar til ekki
verður hraðar komist...
Þaö er Jón Óttar Ragnarsson
sem hefur oröið, nýbakaður skáld-
sagnahöfundur, en annars mat-
vælafræðingur, vísindanna þjónn.
Að finna þræðina
- Auðvitað erum við . öll
strengjabrúður, segir hann,
leiksoppar umhverfisins. Streng-
irnir eru umhverfið, áhrif úr upp-
eldinu. Það er ótrúlega margt fólk
sem er ekkert annað en þver-
skurður af því umhverfi sem það er
sprottið úr. En þetta ástand er mér
Árni Bergmann
skrifar um
ekkert sjálfsagt mál. Mér finnst
miklu skipta, að menn finni þessa
ósýnilegu þræði, sem halda okkur í
fjötrum, og komist að því hver við í
raun erum. Þekki sjálfa sig nógu
vel til að þeir geti breytt sjálfum sér
vísivitandi. Og til þess að menn geti
áttað sig á sjálfum sér þarf lífs-
reynslu. Kannski verður sú lífs-
reynsla sem fellur undir þjáningu
og sálarkreppu eins og ómeðvituð
aðferð okkar til að gera okkur
nægilega gagnrýnin á sjálf okkur.
Og sögupersóna mín, Regína, fær
margt að reyna. Enda er hún önnur
manneskja í sögulok en í byrjun,
þótt hún sé þá ekki nema rétt byrj-
uð á langri vegferð.
Ráðríki persónunnar
En það er eins víst að ég skilji
ekki lengur þessa bók. Ég var bú-
Viðtal við
Jón
Óttar
Ragnarsson
um nýja
skáldsögu
hans
inn að smíða mér persónu, og setja
hana inn í ákveðið umhverfi. Þá
tók hún allt í einu á rás og ég átti
fullt í fangi með að fylgja henni
eftir. Kannski getur ekki öðruvísi
farið. Ef maður býr til persónu,
sem fær eiginleika margra manna
sem maður hefur kynnst, þá segir
það sig sjálft að hún verður að fá að
lifa sínu eigin lífi. Það kemur í ljós,
að sitthvað sem höfundurinn ætl-
aði að láta þessa persónu gera - til
góðs eða ills, það passar henni ekki
lengur. Hún tekur ráðin í sínar
hendur. En auðvitað fer allt í hnút,
auðvitað lendir hún í lffsháska,
auðvitað hleypur hún beint fram af
hengifluginu.
Því ef þessi saga hefur einhvern
boðskap þá er hann helst sá, að á
misjöfnu þrífast börnin best.
Vísindi og list
Vísindi og list? Ég hefi alltaf haft
mikinn hug á að tengja saman þessi
skötuhjú. Vísindamenn og lista-
menn þurfa mjög hver á öðrum að
halda. Vísindamaðurinn þarf helst
að vera rithöfundur til að geta skýrt
fyrir almenningi hvað hann er að
fara, til að vera ekki hrútleiðin-
legur. Rithöfundur þarf helst að
vera inni í því hvað er að gerast í
ýmsum vísindum - til dæmis í sál-
arfræði. Þessir tveir hópar manna
hafa skilist að í sérhæfingarþróun-
Það gengur s vona...
Kurt Vonnegut.
Sláturhús 5.
Sveinbjörn 1. Baldvinsson þýddi
AB 1982
Kurt Vonnegut var bandarískur
herfangi í Dresden þegar sú fallega
borg var afmáð í feiknarlegum loft-
árásum sem kostuðu 135 þúsundir
manna lífið. Allmiklu fleiri en
kjarnorkusprengjan drap í Hiró-
síma. Ekki nema von að sú lífs-
reynsla sæki á rithöfund: til Dres-
den liggur leiðin í þessari kynja-
skáldsögu, sem sífellt er að leggja
tímalykkjur á leið sína fram og
aftur um ævi sögumanns og út í
geiminn þar sem Trafalmadorar
búa.
Kurt Vonnegut hefur ratað í
miðjum hnút þeirra dapurlegu
staðreynda um samtímann sem
sögumaður hans lýsir svo fyrir
geimverum: „Ég hefi sjálfur séð lík
skólastelpna sem höfðu verið soðn-
ar lifandi í vatnsturni af lands-
mönnum (sv( ' mínum, sem stærðu
sig af því að vera að berjast gegn
hinu illa um þær mundir“. Þetta var
satt. Billy sá soðnu líkin í Dresden.
„Og ég hefi haft kerti að lampa fóta
minna í fangelsi og kertin voru gerð
úr fitu mannvera (Gyðinga) sem
var slátrað af bræðrum og feðrum
skólastelpnanna sem voru soðn-
ar“. Hvað á að gera við þessa
Kurt Vonnegut
reynslu? Satt að segja veit Kurt
Vonnagut það ekki, sem varla er
heldur von. Viðkvæði sögumanns-
ins verður „það gengur svona“,
einskonar axlaypping forlaga-
hyggjunnar, það sem gerðist hlaut
að gerastsegja þeir á Trafalmador.
Nítsjevo, segja Rússar, shigata ga
nai segja Japanir, hvað getur
maður gert? „Það er ekki hægt að
segja neitt af viti um fjöldamorð",
segir svo í þessari skáldsögu hér.
Vitanlega er Kurt Vonnegut að
leggja sitt til að minna á ódæði, sem
verið er að fela á bak við undar-
legrar réttlætingar í opinberum
annálum stríðsins - eins og hann
líka sýnir í sögunni. Og það er líka
haft í huga, að Víetnamstríðið
geisar þegar bókin er skrifuð. En
hann hefur bersýnilega ekki mikla
trú á því, að rödd rithöfundar sé
sterk, eða menn vilji hlusta á hana.
Og hann bregður í staðinn á margs-
konar ærsli, hann kann sannarlega
að vera manneskja að leik, sem
grípur fagnandi margar óvæntar
uppákomur úr sálarkirnunni,
hnoðar þeim saman og skýtur þeim
snarlega í áttina að firnalegu
vandamáli. Sláturhús 5 er
skemmtileg bók og líklega í flokki
þeirra sem geta æst unglinga til
lestrar.
Sveinbjörn I. Baldvinsson þýðir
rösklega og oft skemmtilega. Synd-
laus er hann ekki: af hverju eru
landar Billy Pílagríms orðnir
„landsmenn"?; og heldur er það
framandlegt að segja að tilteknir
Þjóðverja hafi „aldrei haft með
Amríkana að gera“ eða byrjar
setningu á þessa leið: „Talandi um
fólk frá Póllandi...“
- ÁB.
inni, en það er mikilvægt að reyna
að koma þeim saman aftur. Ekki til
að ýta undir fúsk, á hvaða sviði sem
það væri, heldur til að efla menn til
þroska sem byggi á gagnkvæmri
virðingu vísinda og lista. Slíkt
samband kemst ekki á milli söng-
konunnar og lífefnafræðingsins,
manns hennar, í skáldsögunni
minni - þau eru hvort um sig ánetj-
uð prímadonnukapphlaupi síns
sviðs.
Til hvers?
Til hvers eina skáldsögu í viðbót?
spyrð þú. Ætli hverjum þeim sem
slík ritstörf prófar finnist ekki að
einhverju lumi hann á sem ekki er í
vörslum hinna? Mér finnst fullt af
sögum í kring, sem gefa freistandi
möguleika á að fjalla um manninn
sem einstakling. Frekar en að fella
mannfólkið undir einhverja af-
strakt hugmynd eða inn í félagslegt
mynstur sem er svo rammlega ofið
að persónurnar hverfa. Ég held að
áhugi sé aftur að aukast á mannin-
um sem slíkum, takmörkunum
hans og möguleikum á að slíta af
sér þá fjötra sem umhverfið vill
færa hann í. Ég hefi þennan áhuga
og það er þessvegna að ég skrifaði
söguna....
Leyfislaus maður
fer í spámennsku
Jón Óttar: Rithöfundur og vísindamaður þurfa hvor á öðrum að halda...
Jón Ormur Halldórsson: Spá-
maður í föðurlandi. Vaka 1982.
Júlíus heitir hetja sögunnar,
minniháttar deildarstjóri í
atvinnuráðuneytinu, hvunndags-
maður sem skuldar of mikið í rað-
húsi, er hvorki sæll né heldur sér-
lega vansæll, hefur ekki mikinn
áhuga á heiminum og heimurinn þá
ekki á honum. Júlíus verður fyrir
þeim ósköpum að fá einskonar vitr-
un um fánýti hans jarðneska amst-
urs með streitu og lífsgæðakapp-
hlaupi svonefndu. Hann tekur þá
að sér að boða nýfundinn sannleika
um innri þroska og frelsi undan því
drasli sem mölur og ryð granda. Og
eins og vænta mátti eru þeir sem
boðskapinn heyra, fjölskyldan,
jafnt sem starfsfélagar og yfir-
boðarar, nokkuð tregir á að með-
taka þessa visku.
Jón Ormur skrifar léttan stíl og
lipran, hann er fundvís á ýmislegt
smálegt sem verður frásögninni til
lyftingar, og Júlíus sjálfur er til
dæmis fram borinn á einkar líf-
legan hátt og nánasta umhverfi
hans, taktar þess og málfar. Einn
hagfræðingur í ráðuneytinu segir til
dæmis svo um afdrifaríka fyrir-
greiðslu tjl togarakaupa: „Ungur
hagfræðingur benti á, að þó hér
væri um jaðarframlag að ræða, sem
í sjálfu sér skekkti ekki jákvæð
gildi umræddra framboðsfalla með
tilliti til markaðssamþjöppunar, þá
yrði engu að síður að gefa gaum að
leitnilögmálum í þessu eins og
öðru, en ýmislegt benti til mis-
vísunar þeirra og kjörstöðu nýting-
arhagkvæmni framleiðslufalla".
Verður semsagt ýmislegt til kátínu
í skopfærslum af þessu tagi.
Jón Ormur er sjálfsagt á
skynsamlegum brautum í ærsla-
kenndri samfélagslýsingu sinni,
þegar hann lætur samferðamenn
Júlíusar spámanns bregðast svo við
sinnaskipum hans, að hann hafi
barasta hrokkið upp af standinum.
Það er ekki gert ráð fyrir svona
frelsunartali nema menn hafi lög-
gildingu til þess eins og til að
mynda prestar: við lifum á tímum
sérhæfingarinnar. En þegar líður á
söguna verður fullmikið um það,
að þessi viðbrögð við boðskap Jú-
líusar breytist í fasta hryggjarliði og
allt að því ofnotaða skrýtlu. Það
verður einnig sögunni til trafala, að
boðskapurinn sjálfur (ósköp elsku-
legur reyndar, klipptur saman úr
kristindómi, guðspeki og sjálfsagt
mörgu fleiru), verður um skeið
helst til dauflegur fyrir ítrekana
sakir.
En áður en sögunni lýkur nær
höfundur sér betur á strik með því
að hafa skemmtilega útfærð enda-
skipti á stöðu Júlíusar: veraldar-
Jón Ormur Halldórsson
gengi hans og vinsældir hrökkva
upp í nýjar hæðir meðan Sann-
leikur hans, boðskapurinn, ein-
hvernveginn glutrast niður í fjöl-
miðlagný og æsifréttamennsku. Jú-
líus ætlaði að birta opinberunar-
pistil í Síðdegisblaðinu, en flæktist
út í áhuga ritstjórans á hneykslan-
legum fyrirgreiðslum til togara-
kaupa og naglaverksmiðju. Og
hann er maður dagsins, hann er sá
sem flettir ofan af spillingu, hann
er frægur og eftir kostulegan sjón-
varpsþátt vilja öll blöð eiga hann.
Adrepa Jóns Orms er meira í ætt
við yfirburðakennd hlæjandi
manns en þá grimmd sem kennd er
við oddhvassa hnífa. En í þeim
málalokum sem.nú voru nefnd hitt-
ir hann best í mark.
ÁB
Lífsháskinn er mjög
hollur strengbrúðum