Þjóðviljinn - 22.01.1983, Blaðsíða 21

Þorleifur
Einarsson
jarðfræðingur.
Helgin 22.-23. janúar 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 21
Vetur kunungur setti sinn svip á gosið. Hér hafa snjóalög sest í hjólför.
Undir vikurinassanum eru fjölmörg hús.
Gosið á Heimaey hófst fyrirvara-
laust sköntmu fyrir kl. 2 aðfaranótt
23. janúar 1973. Gossprungan var
um 1600 m að lengd og hatði stefn-
una NNA-SSV. Hún lá austan
Helgafells og um 200 m frá austustu
húsum í kaupstaðnum. Fyrstu gos-
nóttina risu tugir 50-150 m síkvikra
glóandi kvikustróka á sprungunni
endilangri. en upp af þeint reis gos-
mökkurinn 8-9 knt upp í lol'tið.
Gosið var kraftmest fyrstu dag-
ana. en síðan dró smáiit santan úr
því og jafnframt stvttist hin virka
gossprunga. Tvo síðustu mánuði
gossins var aðeins einn gígur virk-
ur, þar sent nú er gígurinn í Eld-
felli. Upprunalega gossprungan
sést best þar sem nú er gígaröðin
sunnan Eldfells og austan Helga-
fells.
Eldgosið á Heimaey
lagður niður 1975. Tekjur til hans
voru fengnar nteð ýmsum hætti.
30% viðlagagjald var lagt á
álagðan eignaskatt, 17:% við-
lagagjald var lagt á útsvars-
skyldar tekjur og 107:% viðlaga-
gjald á landsútsvar. Byrðunt
vegna gossins var þannig dreift á
alla landsmenn og var ekki laust
við að sumir tækju útgjöldum
vegna þessa með litlum fögnuði,
en það er önnur saga. Til viðbót-
ar við frantlög landsmanna bárust
Eyjamönnum gjafir víða að.
Einkum voru frændþjóðir okkar
á hinum Norðurlöndunum rausn-
arlegar. Pá var börnum og eldra
fólki úr Eyjum boöið til Noregs
seinni part sumars 1973 og var
það mikið ævintýri. Mikla athygli
vakti framlag Færeyinga sern var
pr. íbúa hið mesta sem barst frá
nokkurri þjóð. Þeirpeningarsem
þarna fengust fóru til margvís-
legra nota og má þar t.a.m. nefna
byggingu glæsilegs íþróttahúss og
sundlaugar, en aðstæður á þessu
sviði voru vægast sagt bágbornar
fyrir gos.
Eftir að Víðlagasjóður var
lagður niður tók til starfa"þing-
kjörin nefnd sem vann aö úttekt á
stöðu Vestmannaeyjakaupstaðar
og fyrirtækja þar í bæ. Þessi
nefnd skilaði áliti seinni part
sumars 1977 og í niöurstöðum
hennar var mælt með lánafyrir-
greiðslu vegna bágrar stöðu fjöl-
margra aðila uppá 400 miljónir
króna á verðlagi þess tíma.
Goslok
Opinberlega var gosinu lýst
lokið þann 3. júlí 1973, en síðasta
goshrinan í gíg Eldfells var 26.
júní. Þann 3. júlí fóru nokkrir
menn niður í gíginn og kontu það-
an aftur.
Tjónið sem Eyjamenn urðu
fyrir var gífurlegt og mörg voru
þau sárin sem gréru seint eða
ekki. íbúar Vestmannaeyja eru í
dag næstum búnir að ná söniu
tölu og var 1973, en margt af því
fólki er aðkomufólk, svo afar
margir sneru aldrei til baka,
nema þá til að tfna saman eigur
sínar og annað, kveðja Eyjarnar.
Það er til marks um dugnað Eyja-
manna að á meðan á gosinu »tóö
var loðnubræðslan á fullu. Ekki
var þaö bara gosið sem hrelldi
menn. því gas tók að berast niður
í bæ og samfara því ntikil hætta,
bæði mönnum og skepnum. Einn
maður lét lífið af völdunt gas-
eitrunar. Talin var hætta á
sprengingum vegna gassins, en
þegar grannt var skoðað var slík
hætta aldrei fyrir hendi, jafnvel
þó svo ábendingar um þetta atriöi
kæmu frá aðilunt sent teljast
máttu ábyrgir. Þó að erf-
iðleikarnir væru miklir í Eyjum á
meðan á gosinu stóð voru þeir
áreiðanlega ekki minni á megin-
landinu og veröur ekki farið útí
þá sálma hér. en á hinn bóginn
höfðu margir þaö á oröi, að í raun
het'ðu þeir leitaö sér hvíldar úti í
Eyjum þar sem stóri slagurinn
stóð. Þar áttu allir einn og sam-
eiginlegan óvin sern rnenn
börðust við af hugviti og dirfsku.
Hreinsun bæjarins
Sumarið 1973 störfuðu mörg
hundruð manns við vikur-
hreinsun í bænum. Gosefnum var
ekið á flugvöllinn og í hraunið úti
á Hamri þar sent nú eru hin nýju
hverfi í Eyjum. Til vinnu voru
fengnir heimamenn að mestum
hluta, auk fjölmargra sjálfboða-
liða. Þeir höfðu flestir aðsetur í
Iðnskólanum, unnu fyrir engu
kaupi, en mat, húsaskjól og ein-
hverjum dagpeningum. Þarna
var unnið á vöktum allan sólar-
hringinn, stemmningin þannig að
erfitt verður að lýsa henni. Menn
spruttu upp til vinnu kl. 4 um
nótt. stóðu vaktir til kl. 12 á há-
degi. Síðan var aftur byrjað kl. 8
að kvöldi og unnið í átta tínta.
Vikurhreinsunin gekk afar vel,
sérstaklega til að byrja nteð, en
síðar um suntarið kom dálítið los
á mannskapinn og ýmislegt fór
úrskeiðis. Kom-það t.a.m. fyrir
að mönnum væri sagt upp störf-
um vegna skemmdarverka.
Þjóðhátíð hafði verið haldin í
Eyjum allar götur síðan 1874, en
nú var Herjólfsdalurösku hulinn,
svo útlit var fyrir aðekki tækist að
halda þessa árvissu santkundu.
Breiðabakki er staður sem snýr
mót Stórhöfða. Þar voru grundir
án öskulags og því kominn tilval-
inn staður til að halda þjóðhátíð.
Eina kvöldstund og eina nótt
héldu menn dýrlega skemmtun,
en að morgni var tekinn upp
þráðurin að nýju. Þó ekki tækist
að hreinsa allan vikur sent þuríti,
þá var bærinn að rriestu
hreinsaður eftir sumarið. I sept-
emberbyrjun var vöktum hætt og
þá og næstu mánuði var riðinn
endahnúturinn á hin margvíslegu
verkefni sem til úrlausnar voru.
Næstu sumur 'voru hreinsaðir
öskuflákar frá ýmsum stöðum í
Heimaey. Aska hafði borist víða;
allt til Finnlands, greindu óljósar
heimildir frá.
Þegar gosinu lauk hafði
Heimaey stækkað um meira en
tvo ferkílómetra. Fyrir gos var
hún 11,3 ferkílómetrar að stærö,
en eftir gos 13,5 ferkílómetrar.
Með gosinu fengu Eyjaskeggjar
umtalsvert magn af gosefnum til
að spila úr um ókomnar aldir.
Flugvöllur var stækkaður mikið,
en áður hafði hann sótt efni í
hlíðar Helgafells og vakti ntalar-
nám þar litla hrifnirigu í Evjum.
Innsiglingin batnaði stórlega. Út
við Skans í vondum veðrum sáu
eiginkonur menn sína hverfa í
hafið á árunt áður. Brimrót var
mikið á þessum slóðum, en nú
líkist innsiglingarleiðin mest
skipaskurði. Út við Hamar risu
upp ný íbúðahverfi, blokkir, sem
mörgunt finnst ekki passa við
byggð í Eyjum. Auk blokka voru
þarna byggð raðhús og einbýl-
ishús.
Eldgosið í Eyjum er atburður
sem aldrei hefur áður gerst í ís-
landssögunni og á vart eftir að
gerast aftur, nema kannski eftir
svo sem 5000 ár. Víst er að þeir
sem voru viðstaddir umbrotin,
upptökin og franthald gossins
gleyma aldrei þessunt atburðum.
-hól.
Mikiö hraunrennsli varð strax í
upphafi gossins á Heimaey, líklega
um 500 ntVsek, en síðan dró mjög
úr gosinu og síðustu vikurnar var
það minna en 10 nvVsek.
I Iraunið rann fvrstu tvær vikurn-
ar til NA og náði um 1100 m út í
sjó. Yst á þessum tanga stendur nú
nýr viti. Að morgni 4. febrúar tók
hraun aö renna í innsiglinguna í átt
til hafnarinnar og náði syðri hafn-
argaröinunt nóttina 6.-7. mars þar
sem það var stöðvað nteð hraun-
kælingu. Þá var fjarlægðin milli
hraunjaðarsins og Heimakletts að-
eins 160 m svo að lá viö lokun hafn-
arinnar.
1 lok febrúar tók hrauntunga að
mjakast niður norð-vestan
eldfjallsins í átt til bæjarins. 22. -
23. mars hljóp 300 m breiður
hraunstrauntur um 150 m yfir
norðaustanverðan bæinn og síðan
hljóp þessi hraunstraumur 25. - 27.
mars áfrant niður yfir bæinn og
stöðvaðist í fiskvinnslustöðvunum
og í fjöruborði í austurhöfninni. í
þcssum hraunhlaupum fóru meir
en 200 hús undir hraun. Eftir þetta
olli hraunrennsli ekki tjótii í bæn-
um, því hraunið rann síöan nær
eingöngu til SA út í sjó austan eld-
fjallsins.
Framan af gosinu kom oft upp
mikill vikur úr eldfjallinu og barst
undan vindi. Mestu vikurhryðjurn-
ar gengu yfir bæinn í suðaustan átt
25., 27. og 29. janúar. Tugir liúsa í
austurbænum kaffærðust í vikri og
rnörg þeirra sliguöust eða brotn-
uðu undan farginu. Auk þess
kviknaði í mörgum húsum af völd-
unt glóandi hraunsletta. Vikur-
lagið í bænum var 5 m þykkt 700 m
frá gígnunt og 1 m í 1500 m fjar-
lægð. Alls féllu 2,5 milljónir rúm-
rnetra af vikri yfir bæinn og hafa
um 1,5 milljónir nv verið
hreinsaðir í burtu.
Umhverfis aðalgíginn hlóðust
upp gígveggir úr hraunflygsum og
gjalli. 1 byrjun febrúar var eldfjall-
iö orðið 180 m að hæð og í apríl 225
m. eða aðeins 2 m lægra en Helga-
fell. Síðan hefur eldfjallið sigið
sarnan og er nú um 200 m hátt.
Hraunið rann úr gossprungunni
til NA svo að þar var alltaf skarð í
gígvegginn og eldfjallið varð því
skeifulaga. Fjallið er nú mun lægra
að vestan en austaiv en ástæðan
fyrir þessu er sú. að 20. febrúar
hrundi vesturveggur eldfjallsins og
féll yfir austasta hluta bæjarins og
lentu um 30 hús undir þessari
skriöu.
Sama dag hrundu tvær stórar
fyllur innan úr austurvegg eldfjalls-
ins. Stærri fyllan „sigldi" síðan
næstu mánuðina með um 30 m
hraða á dag í átt til hafnarmynnis-
ins í bráðnu hrauninu líkt og borg-
arísjaki á sjó. Fjall þetta var nefnt
Flakkari og var það 200 m í þver-
mál og 45 m á hæð yfir hraunbreið-
una. Flakkarinn strandaöi endan-
lega í hraunbrúninni gegnt Heima-
kletti í maí, og eru þar nú 15-20 m
háir gjallhaugar.
Um miðjan febrúar varð vart
gasmengunar í neðri hlnta bæjar-
ins. Eldfjallagasið var ættað úr
Eldfelli og lá oft sem bláleit ntóða í
bænum. Gasiö varstórhættulegt og
banvænt þegar mikið var um það,
jafnt í húsúm inni sem á götum úti.
Gasið var einkum kolsýra.
I Irauniö, sem kom upp í gosinu,
storknaði sem apalhraun, en meg-
inhluti þess er þó hulinn vikur- og
örskubreiðu. Bergfræðilega er
bergið basalt (alkali-basalt). Ilita-
stii’ glóandi hraunsins var 1030-
I080°C.
Gosinu í Eldfelli lauk 26. júní og
hafði þá staðið í rúma 5 mánuði og
hraunrennsli sást síðast i
hraunjaðrinum austan Eldfells 28.
júní. Gosið hafði þá staöiö í 155
daga en hraun runnið í 157 daga.
Um goslokin gætir sums staöar á
prenti nokkurs misskilnings og því
ttiliö Ijúka 3. júlí, en þann dag var
því lýst yfir opinberlega að gosinu
væri lokið.
I Iraunið og nýja eldfjallið er um
3,2 knv’ (320 ha.) að stærð, þar af er
nýtt land 2,2 km’. Fyrir gosið var
líeimaey 11,3 knv, nú er hún 13,5
knv. í gosinu koniu upp um 250
milljónir m' af gosefnum, þar af um
20 milljónir m' af vikr'i og ösku.
Veðrunaröflin eru þegar farin að
rjúfa eldfjallið og hraunið. Brim
hefur t.d. brotiö háa stalla í
hraunið á móti austri og í víkum
hafa myndast sand- og malar-
strendur með ávalaðri möl og
hnullungum. Hraunið sjálft hefur
einnig lækkaö töluvert vegna sam-
dráttar viö kólnun kvikunnar.
Þegar gosið hófst bjuggu 5300
manns í I leimaey. Nær allir íbútirn-
ir voru fluttir til lands fyrstu gos-
nóttina. Björgtin verðmæta hófst
strax og var fyrst bjargaö húsmun-
um og bílum, en síðan vélum úr
fiskvinnslustöðvum. Vikri var rutt
af húsaþökum, svo að þau hryndu
ekki.
Snemma í gosinu var rutt upp
görðum austarlega í bænum með
jaröýtum, og í febrúar var byrjað
að dæla sjó á hraunið til að hindra
hraunrennsli yfir bæinn. Strax varð
Ijóst að unnt var að stýra liraun-
rennsli eða hægja á því með vatns-
kælingu. I Iniunkælingin jókst því
injög er ;í gosið leið og var dælt alls
um 6 milljónum tonna af sjó á
hraunið, og hefur slíkt aklrei verið
gert í svo miklum mæli áður. Víst
má telja að mun stærri hluti bæjar-
ins hefði fariö undir hraun, ef
hraunkæling hefði ekki verið
reynd. Einna best et aösjá árangur
hraunkælingarinnar á syðri hafnar-
garðinum, þarsem hrauni var bægt
frá hafnarmynninu nóttina 6. - 7.
mars.
Tjón af völdum gossins var gífur-
legt, en þó minna en búast liefði
mátt við. Kemur þar einkum
tvennt til, annars vegar hagstætt
veður framan af gosi meöan gos-
krafturinn var mestur, t.d. var
vindátt sjaldan austanstæð, svo og
árangursríkt björgunarstarf. Alls
hurfu 30% íbúða og vinnustaða al-
gerlega undir hraun og vikur, en
um 20% skemmdust meira eða
minna. Lífæð Vcstmannaeyja,
hölnin, er nú betri en fyrir gosið.
Eyjabúar tóku að flytjti heim til
búsetu á ný áður en gosi lauk og eru
íbúar nú um 4600.