Þjóðviljinn - 23.04.1983, Síða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 23. - 24. apríl 1983
Júlíana
Gottskálksdóttir
skrifar frá
Kaupmannahöfn
Kyrralífsmynd með dauðri dúfu frá 1929 eftir Emil Filla
Lóðréttir fletir og skáfletir frá 1913-23 eftir Frantisek Kupka
Kúbistar frá Prag
Undanfarinárhefur
miöevrópskurandi öðru hverju
fengið að leika um sali
listaskála Málmeyjar við
Eyrarsund austanvert. Fyrir
þrem árum var þar stór sýning
frá listasafninu í Dusseldorf og
á eftir fylgdu sýningar frá
Búdapest og Prag. Á þessum
sýningum hefur
vesturlandabúinn verið minntur
á að Evrópa nær frá Atlantshaf i
alla leið austurtil Úralfjalla, en
nemurekki staðará
meginlandinu einhvers staðar
vestan við miðju.
Frá Prag hafa sýningarnar verið
tvær. Sú fyrri var á júgendlist (eða
art nouveau) og sú síðari, sem nú
stendur yfir, er á verkum tékk-
neskra kúbista. Þessar sýningar hafa
báðar veitt mönnum nokkra innsýn
inn í það sem var að gerast í listalífi
Tékkóslóvakíu og jafnvel víðar í
álfunni áratugina fyrir og eftir síð-
ustu aldamót. Petta voru tímar
mikilla þjóðfélagsbreytinga. Nýtt
stjórnarfar, nýir atvinnuhættir og
ný tækni höfðu áhrif á verund
manna og vitund. Menn hrifust
með eða brugðust við þróuninni.
Aukin iðnvæðing hafði haft í för
með sér breikkun bils á milli magns
og gæða og slíkt kallað á viðbrögð.
Júgend á rætur að rekja til slíkra
viðbragða og var upphaflega til-
raun til að brúa bilið, sem myndast
hafði á milli listar og iðnaðar, án
þess þó að afneita tækninni, þ.e.
verksmiðjuframleiðslunni. Reynt
var að forðast þá stílstælingu sem
ríkt hafði í listiðnaði og byggingar-
list undangengna áratugi. Er fram í
sótti urðu þó bugðótt form og línur
júgendstílsins að eintómu skrauti
og ofhlæði tók við. Slíkt kallaði á
ný viðbrögð.
Helstu júgendlistamenn tékka
voru Alfons Mucha og Frantisek
Kupka. Á meðan Mucha stóð og
féll með júgend var það skeið
aðeins upphafið að listamannsferli
Kupka. Hann tengir því júgend-
sýninguna kúbistasýningunni, en
gengur mun lengra. Það var París
en ekki Prag sem þeir Mucha og
Kupka helguðu krafta sína. Svipað
er að segja um marga tékknesku
kúbistanna. Þeir störfuðu ýmist
heima eða heiman. Emil Filla
dvaldist t.d. um árabil í Frakklandi
og Hollandi og margir arkitekt-
anna voru lengri eða skemmri tíma
í Vín. Það er því sem einhver sam-
evrópskur andi svífi þar yfir vötn-
um.
Það var um 1910 sem tékk-
neskir listamenn komust í kynni
við verk Braques og Picassos. Þeir
voru vel undir slíka formbyltingu
búnir. Listamannasambandið tékk- 1
neska hafði um nokkurt skeið
haldið sýningar og séð um útgáfu á
verkum erlendra samtíðarlista-
manna. Það var því hópur tékk-
neskra listamanna sem var tilbúinn
að taka við og tileinka sér hina nýju
róttæku stefnu. Innan hópsins gátu
skoðanir þó verið skiptar. Sumir
voru heittrúaðir kúbistar, en aðrir
vildu aðlaga hann bæheimskri
hetð. Sum verkanna á sýningunni
eru því af expressiónískum toga,
eiga frekar skylt við landslags-
myndir Kandinskys en uppstill-
ingar Braques og önnur minna á
kúbó-fútúriskar myndir Maljevitj.
Nær latneskum kúbistum stend-
ur Emil Filla. Hann vann framan af
í anda analýtisks kúbisma, þar sem
mótífið var leyst upp, forgrunnur
og bakgrunnur runnu saman í eitt
og maðurinn varð ekki greindur frá
umhverfi stnu í myndinni. Filla hélt
sig ætíð við kúbismann. í verkum
hans verður myndbyggingin fá-
brotnari en áður og fietirnir stærri.
Þar má finna álímt rifrildi af blaði
og liturinn lifnar við. 1914-19 bjó
Filla í Hollandi þar sem hann
kynnti sér m.a. kyrralífcmyndir hol-
lenskra 17. aldar málara og hreifst
af einfaldleika myndefnisins og
umfjöllun þess. Má eflaust sjá þró-
unina í list hans í ljósi þess.
Þekktastur þessara tékknesku
listamanna er Frantisek Kupka,
enda starfaði hann að mestu leyti í
París. Réttara væri að kalla Kupka
orfista en kúbista. Verk hans
tengjast verkum Roberts og Sonju
Delauney sem með tilraunum sín-
um með ljós og liti sögðu skilið við
hlutveruleikann sem kúbistarnir
héldu ævinlega tryggð við. Þegar
árið 1911 málaði Kupka óhlut-
bundnar myndir. Hann gengur út
frá litkenningum Seurats, en hér
renna litadeplarnir ekki saman í
fleti á nethimnunni, heldur leika
litstrendingarnir hverjir við aðra
líkt og tónar. Maður skynjar hér
vissa hrynjandi í samleik lita og forma.
Það er sem skáfletirnir gangi út
oginn á myndfletinum. Þar ntá líka
sjá form í tvívídd og þrívídd í senn.
Að baki slíkrar abstraksjónar þyk-
ist maður þó geta greint hlutveru-
leikann. Lóðréttu fletirnir minna á
. háhýsi, skáfletirnir á ys og þys göt-
ulífs stórborgar og skífurnar á
tannhjól í vél. Hreyfiafl vélarinnar
og vélrænar hreyfingar var mörg-
um listamönnum hugleikið efni á
fyrstu áratugum aldarinnar.
Ábendingu um slíkt er stundum að
finna í þeim heitum sem Kupka
hefur gefið verkum sínum, en oft
ekki. Það útilokar þó ekki slíkan
myndlestur, enda góð listaverk
margræð. Kúbistarnir tékknesku
voru ekki aðeins myndlistarmenn.
Til þeirra töldust einnig arkitektar
og hönnuðir ýmiss konar.
Draumurinn um eitt alhliða lista-
verk var hér á sveimi. Hér virðast
tengsl kúbistanna við þær hug-
myndir sem lágu að baki júgend
augljós. Áþekkar hugmyndir voru
uppi í Rússlandi um svipað leyti, en
við önnur skilyrði. Prag mun þó
vera eina borgin þar sem kúbískar
byggingar er að finna. Arkitekt-
arnir tóku kúbismann mjög alvar-
lega og sökktu sér niður í fræðin.
Þeir voru andsnúnir pólitískri efn-
ishyggju 19. aldar og fengu fræði-
legan stuðning í kenningum þýska
listafræðingsins Wilhelms Worrin-
gers urn þörf mannsins fyrir abst-
raksjón þar sem fegurð væri að
finna í ólífrænum formum. í form-
um kúbismans eygðu þeir mögu-
leika þa að færa hugmyndir sínar í á-
þreifanlegt efni. í arkitektúr tóku
tékknesku kúbistamir baráttuna á
milli abstraksjónar og efnis í arf frá
barokklist, sem Prag er svo auðug
af, og gotneskri list. í arkitektúr
sem í skúlptúr eru menn að kljást
við rúmið. Rúm og þrívíð form
skynja menn á hreyfingu. Geó-
metrísk form á máluðum fleti
nægðu ekki í slíkri glímu. I þessum
kúbísku byggingum voru skálínur
látnar ganga hver á aðra, fletir voru
fjölstrendir og helst engin horn
rétt. Á þann hátt var reynt að
leggja áherslu á hreyfingu efnisins.
Á sýningunni í Málmey eru nokkr-
ar ljósmyndir af kúbískum bygg-
ingum, en oftast aðeins af fram-
hliðinni og því ekki auðséð að hve
miklu leyti þessir brotnu fletir hafa
einkennt grunnmyndina og sjálft
rúmið. í byggingum þessum virðist
gæta sömu leikgleði og í júgendhús-
um, þótt formið sé hér allt annað.
Flöturinn er gæddur lífi og ljósið
brotnar á strendum formum hans.
Hér virðist vera meira um hreyf-
ingu eins og í barokk- og júgend-
byggingum, en minna um upplausn
Framhald á bls. 2