Þjóðviljinn - 16.07.1983, Side 13

Helgin 16.-17. júlí 1983 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13
Kartaflan skal fyrst talin.
Heimkynni hennar eru Suður-
Ameríka - nánar tiltekið Perú - og
nú eru 95% af kartöfluuppskeru
heimsins ræktuð í öðrum
heimsálfum.
"Hveiti er upprunnið í Asíu, en
90% þess er ræktað annars staðar.
Maís er frá Suður-Ameríku, en
88% þess er ræktað í öðrum
heimsálfum.
Hrísgrjón eru frá Asíu, 52%
þeirra eru ræktuð 'ánnars staðar.
Bananar eru frá Asíu, 67% eru
nú ræktuð annars staðar.
Reyrsykur er frá Asíu, 78%
ræktuð annars staðar.
Kaffl er frá Afríku, 77% ræktuð
annars staðar.
Te er frá Asíu, 51% ræktuð ann-
ars staðar.
Baðmull er frá Suður-Ameríku,
88% ræktuð í öðrum heimsálfum.
Sú þróun, sem er að baki þessara
merkilegu talna, er löng. Hún hefir
tekið meira en þúsund ár. Þau af-
brigði af þessum nytjajurtum sem
nú eru ræktuð, eru árangur af úr-
vali á mörg hundruð árum við ólík-
ar aðstæður í löndum, sem voru
tegundinni framandi, og árangur
markvissrar kynbótastarfsemi -
einkum á þessari öld.
Ég taldi upp nokkrar þær nytja-
jurtir, sem fæða mannkynið á okk-
ar dögum beint og óbeint.
Afleiðing þess, að menn hafa
smám saman breitt þær út til hinna
fjarlægustu staða frá heimkynnum
sínum, er hin gífurlega mannfjölg-
un, sem nú er staðreynd.
Mannfjöldi á jörðinni á nú rætur
sínar að rekja til þess, að plöntu-
tegundir voru fluttar úr heimkynn-
um sínum út um allar jarðir.
Stundum urðu slys fyrir það, að
heilar þjóðir áttu orðið líf sitt undir
innfluttum nytjajurtum. Ég nefni
eitt dæmi:
Á öldinni sem leið lifðu nokkrar
þjóðir Evrópu á kartöflunni, sem
var aðalfæða þeirra, þessari jurt,
sem runnin var upp frá Perú. Árið
1845 kom upp í Belgíu sýki í kar-
töflunni, sem kallaði hungursneyð
yfir nokkrar Evrópuþjóðir. Þetta
slys varð upphaf þjóðlíutninganna
miklu til Norður-Ámeríku á sama
hátt og kuldaskeið níunda áratug-
arins hrakti fólk frá norðan- og
austanverðu fslandi til þessa sama
fyrirheitna lands.
Flutningur á trjátegundum milli
meginlanda hefir að vísu ekki öðl-
ast aðra eins reginþýðingu í rækt-
unarsögu jarðarinnar eins og á
þeim fæðujurtum, sem áður voru
taldar. En hann verður þó æ meiri
þáttur í skógrækt heimsins með
hverjum áratug sem líður.
Áður en ég nefni dæmi um það,
vil ég geta þess, að söfnun trjáteg-
unda víðs vegar úr heiminum -
einkanlega þó frá Norður-
Ameríku - fyrir trjágarða Evrópu
varð upphafið að markvissum
flutningi þeirra fyrir skógrækt.
Þessi innflutningur hófst á sext-
ándu öld og náði hámarki á
seytjándu, átjándu og nítjándu öld-
inni. Á hinni tuttugustu hafa menn
svo verið að notfæra sér mögu-
leikana í risavöxnum mæli í skóg-
rækt.
Sitkagrenið frá Norður-
Ameríku, sem er fjórða hávaxn-
asta tré á jörðinni, var fyrst gróður-
sett á Englandi árið 1931. Nú er
fimmtungur bresku ríkisskóganna
sitkagreni og engin ein trjátegund
er gróður í sama mæli á Bretlands-
eyjum.
Aðaltréð í skógrækt Danmerkur
er rauðgreni, sem ekki á þar nátt-
úruleg heimkynni.
Furutegund ein, Pinus radiata,
sem vex á um 7000 ha svæði í
strandhéraðinu Monterey í Kalif-
orníu og er þar miðlungsstórt tré,
er nú ein þýðingarmesta tegundin í
skógrækt á Nýja-Sjálandi, Ástral-
íu, ýmsum Miðjarðarhafslöndum,
Suður-Afríku, Chile, og vex þar
mun betur en í heimkynnum
sínum.
Gróðrastöðin á Tumastöðum.
Skjólbeltið er til hægri á myndinni.
30 ára gamalt skjólbelti af birki á
Tumastöðum íFljótshlíð. Ljósm.:
Sigurður Blöndal í sept. 1971.
''k-mm * ^ & J" m > < j ' # - - ii
Wjr'i 4

15 ára gamalt skjólbelti af kanadískri balsam-ösp á Altaí-sléttunni í V-
Asíu. Ljósm.: Sig. Blöndal í okt. 1979.
Dögglingsviðurinn frá vestur-
strönd Norður-Ameríku, sem er
annað hávaxnasta tré í heimi - og
hér er þekkt undir nafninu Oregon
pine - er orðið eitt af aðalskógar-
trjám í Vestur-Þýskalandi og á að
þekja þar frá 5 til 20% af skóg-
lendum, jafnvel 40% í einstaka
héruðum.
Eukalyptustré, sem á heima í
Ástralíu og er meðal þriggja hæstu
trjátegunda og hraðvaxnara en
flest, ef ekki öll, er að verða meiri
háttar skógartré í ýmsum Afríku-
löndum, Brasilíu, Portúgal og suð-
vesturhluta Bandaríkjanna
Nýjasta dæmið um flutning trjá-
tegundar milli heimsálfa í stórum
stíl er stafafuran frá Norður-
Ameríku, sem nú er orðið eitt
helsta tré í íslenskri skógrækt. Hún
er önnur aðaltrjátegundin í skóg-
rækt í Skotlandi, írlandi og
Norður-Svíþjóð. Svíar gróðursetja
af henni um 40-50 milljónir árlega.
Loks get ég ekki stillt mig um að
nefna eitt dæmi um svona tegund-
arflutning, sem hefir komið mér
mest á óvart af því, sem ég hefi séð
með eigin augum.
Fyrir nokkrum árum vorum við
tveir íslendingar á ferð í Vestur-
Síberíu, þar sem aðalmarkmiðið
var að skoða lerkiskóga í Altai-
fjöllunum. Við fórum ofan úr fjöll-
unum niður á hina endalausu síber-
ísku sléttu þar sem Ob-fljótið tekur
að þræða sig eftir henni. Við ókum
eftir sléttunni í hálfan dag til höfuð-
borgar Altai-héraðs, Barnaul, sem
stendur á vesturbakka Ob. Til-
gangur með þessari ökuferó var
m.a. að skoða skjólbeltarækt á
steppunni, sem síberíski vindurinn
hefir strokið óhindrað frá ómuna-
tíð. Skógræktarstjórinn í Altai-
héraði var búinn að segja okkur, að
þeir hefðu gert mikið átak í skjól-
beltagerð á steppunni síðustu 20
árin. Lengd skjólbeltanna væri
orðin 110 þúsund km. Hvorki
meira né minna. Ég neita því ekki,
að okkur þótti talan ótrúleg.
En nú gafst tækifæri til að sann-
reyna, hvort nokkuð gæti verið
hæft í þessari staðhæfingu.
Er ekki að orðlengja það, að á
þessum hálfa degi ókum við í gegn-
um net af skjólbeltum, sem riðið
hafði verið um steppuna með
möskvastærðinni 4-500 m. Flest
voru þessi belti 3ja-5 raða gróður-
sett fyrir 15 árum og voru um 10 m
á hæð.
Aðaltrjátegundin í skjólbeltun-
um þarna á Altai-steppunni var
kanadísk balsamösp, náskyld al-
askaöspinni okkar. Þá varð ég nú
heldur betur hissa.
En þetta er bara enn eitt dæmið í
líkingu við það, sem ég hefi verið
að segja ykkur hér á undan,
áheyrendur góðir.
Þeir Altajar lýstu fyrir okkur
með fjálgleik, hverja breytingu
skjólbeltanetið hefði haft í för með
sér fyrir allt líf og mannvist á hinni
endalausu steppu: Þau höfðu
ómæld áhrif á akuryrkju á stepp-
unni, sem er aðalbúgreinin, með
tilkomu skjólsins. Þau stöðva snjó-
inn á ökrunum og hann leysir hæg-
ar á vorin en áður og bætir þannig
vatnsbúskap í jarðveginum. Dýra-
líf hefst í beltunum, sem áður var
ekki til og líðan manna og málleys-
ingja önnur og betri en áður var.
Já, góðir áheyrendur, ég datt í
rauninni óvart niður á efni, sem ég
á margt vantalað við ykkur um:
Ræktun skjólbelta á íslandi. Það er
best ég noti þessar mínútur, sem
eftir eru til að minnast á það.
Skjólbelti hafa ekki verið neinn
þáttur í ræktunarmenningu íslend-
inga fram að þessu, þ.e.a.s.
þeirrar, sem tengist landbúnaði.
Hins vegar hafa þau lengi verið
sjálfsagður þáttur heimilismenn-
ingar víða í þéttbýli og á allmörgum
sveitabæjum. Ég á þá við það, sem
nú fer ört í vöxt um allt land, að
fólk vill hafa skjólbelti af trjám eða
runnum kringum hús sín og sumar-
bústaði. Þarna hafa menn fundið,
að trjágróðurinn skapar þeim aðra
veröld en þeir áttu annars kost á í
nöktu landi. Heimilistrjágarðurinn
er skjóllundur eða skjólbelti. Það
þarf ekki að lýsa þessu frekar. Þús-
undir íslendinga hafa kynnst á-
hrifum af eigin raun.
Skjólbeltarækt í tengslum við
jarðrækt og kvikfjárrækt er í raun
réttri sama eðlis og heimilistrjá-
garðurinn. í skjólinu eykst
mönnurn og málleysingjum vel-
líðan og þar dafnar ýmislegur
gróður, sem ekki fær þrifist, þar
sem er „eilífur stormbeljandi“, auk
þess sem allt líf vex meira í skjóli en
skjólleysi.
Á stöku stað í landinu eru til
skjólbelti af þessu tagi. Einkenn-
andi er þó, að það eru einstök belti,
en hvergi net á stærri svæðum í lík-
ingu við það, sem ég lýsti frá síbir-
ísku sléttunni, eða sjá má víða um
lönd, t.d. á Jótlandi, svo að nær-
liggjandi dæmi sé nefnt.
Samt er þegar komin sú reynsla í
ýmsum landshlutum á íslandi, að
tæknilega er hægt að rækta skjól-
belti, ef vel er að því staðið. Um
það gæti ég nefnt ótal dæmi, en nóg
mun nú komið af upptalningum í
þessu spjalli. Það er meira segja
svo víðast, þar sem þessi belti eru,
að þau vaxa beint upp í loftið eins
og ekkert sé, ef þau komast á ann-
að borð á legg, en eru ekki vindbar-
in og hallandi undan einni átt, eins
og sjá má t.d. á Norð-vestur-
Jótlandi, þar sem skjólbeltin hall-
ast meira og minna undan útsynn-
ingnum, eða „sydvesten", eins og
hann heitir þar.
Ég fullyrði, að við höfum þegar
reynslu af nokkrum trjátegundum,
sem gætu myndað skjólbelti víða á
Islandi. Þannig sýnist mér t.d.
augljóst, að um stóran hiuta
Suðurlandssléttunnar, mætti ríða
skjólbeltanet ekki ólíkt því, sem ég
lýsti frá Altaisléttunni. Til þess
þyrfti hins vegar í fyrsta lagi al-
mennan skilning og í öðru lagi pól-
itískan vilja, sem væri nauðsynleg
forsenda fyrir fjárhagslegu átaki.
í landbúnaði á íslandi hafa verið
gerð átök áður: Túnræktin var slíkt
átak, framræsla mýranna annað. í
þetta setti þjóðin verulegt fjár-
magn. Á þessu tvennu byggir ís-
lenskur landbúnaður nú. Þriðja
átakið í ræktuninni er eftir: Skjól-
beltaræktin, sem vantar tii þess að
hin tvö nýtist til fullnustu. Það
verður vafalaust gert, það hefir alls
staðar gerst, þar sem ræktunar-
menning er á háu stigi. Skjólbelta-
ræktunin er lokastig fullkominnar
ræktunar og kvikfjárræktar í
löndum, þar sem vindar blása. í
flestum byggðum löndum blása
vindar minna en á fslandi, en samt
hafa menn talið þörf á að skapa þar ,
skjól og lagt í mikið fé og fyrirhöfn.
Fyrir því, góðir áheyrendur, skulu
lokaorð mín vera um þetta efni:
Þar var þörf, en hér er nauðsyn.
Ég þakka þeim, sem hlýddu.
Verið þið sæl.