Þjóðviljinn - 28.03.1984, Blaðsíða 10

10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 28. mars 1984
Að eta af eplinu
Skilningstréð (Knudskabens Træ),
1981
leikstjórn: Nils Malmros
hanrit: Nils Malmros og Fred Cryer
myndataka: Jan Weincke
Skilningstréð er fjórða mynd
Nils Malmros, gerð í samvinnu við
Dönsku kvikmyndastofuna og
Ríkisútvarpið danska. Hún hefur
þegar hlotið þrenn verðlaun, 1.
verðlaun á kvikmyndahátíðum í
Ósló og Lúbeck og verðlaun
danskra gagnrýnenda sem besta
mynd ársins 1982. Að auki var hún
talin í hópi 10 bestu kvikmynda árs-
ins 1982 af International Film Gui-
de.
Af þessu má sjá að þessi mynd ér
í sérflokki meðal danskra kvik-
mynda, en þær hafa átt erfitt upp-
dráttar undanfarin ár, einkum á
hinum alþjóðlega markaði. Það
væri þó öllu réttara að segja að
Malmros væri í sérflokki meðal
danskra kvikmyndaleikstjóra,
vegna þess að fyrri myndir hans
„Lars Ole, 5C“ frá 1973 og „Strák-
ar“ frá 1977, fengu frábærar við-
tökur í Danmörku jafnt sem utan
hennar. Þá hefur nýjasta mynd
hans „Stúlkan og óvætturinn"
(Malmros lauk við hana seint á síð-
asta ári), hlotið mikið lof og var
hún talin athyglisverðasta framlag
Norðurlanda á kvikmyndahátíð-
inni í Berlín.
Það er ekki auðvelt að greina
hvar einstakir kostir Skilningstrés-
ins liggja. í fljótu bragði virðist
hæglát stígandin sjaldan rísa í mikl-
ar hæðir og bein átök eru engin.
Myndin gerist öll á innilega (intim)
planinu, þar sem blæbrigði ráða
framvindu.
Efni myndarinnar er eitt út af
fyrir sig nægilegt til að gera hana
heillandi. Malmros skapar úr
endurminningum frá eigin gelgju-
skeiði fresku þar sem nemendur úr
2. bekk dansks miðskóla (samsvar-
ar væntanlega 1. eða 2. bekk gamla
íslenska gagnfræðaskólans) leika
aðalhlutverkin. Betra heiti en
freska verður vart fundið, því öll
eru börnin í aðalhlutverkum jafnt
sem aukahlutverkum og þ. a. 1.
jafn rétthá gagnvart linsu kvik-
myndatökuvélarinnar.
Auk þess er rangt að tala um
söguþráð í venjulegum skilningi
þess orðs, eins og látið er að liggja í
meðfylgjandi prógrammi. Efnis-
þráðurinn er nefnilega ekki annað
en röð lítilla atvika sem bregða
hvert með sínum hætti ljósi á það
stig í lífi manna, þegar þeir eru að
breytast úr börnum í fullorðna.
Einn kafli eða epísóða tekur við af
annari í beinnni línu, líkt og þegar
menn rifja upp liðin atvik og kalla
þau fram úr hugskoti sínu eitt á
fætur öðru. Malmros dregur hverja
mynd skýrt upp með aðstoð
myndatöku sem oft minnir á
heimildagerð. Án smásmygli af-
markar hann þá þætti þar sem til-
finningaleg upplifun eða togstreita
á sér stað og gefur þeim aukið rými
á kostnað heildarinnar. Þetta er því
natúralismi eftir kokkabókum
Stindbergs, en ekki áherslulaus
skýrslugerð.
Sem dæmi mætti taka atriði úr
borðhaldinu í sumarbúðunum, þar
sem eldabuskan laumar matföng-
um undir borðið til unglinganna og
þau eru síðan látin ganga á milli við
mikil hlátrasköll og spennukennda
útrás. Undir alvörugefnu augna-
ráði kennaranna virkar þessi at-
höfn sem rítúal fullt af tvíræðni og
Halldór B. Runólfsson
skrifar um
kvikmyndir
duldum merkingum. Annað dæmi
og e. t. v. hið næmasta í allri mynd-
inni er þegar einn drengjanna ber
saman ljósmyndir sem teknar hafa
verið í myrkri þar sem bekkjar-
félagarnir eru í miðjum vanga-
dansi. Slíkt brotthætt atvik er nægj-
anlegt til að færa kvikmynd-
leikstjóranum a. m. k. ein verð-
laun.
Það er í slíkum kristaltærum at-
riðum sem Malmros opinberar tök
sín og hæfileika. Til þess er næmur
skilningur ekki nægjanlegur, held-
ur verður hann að miðla honum til
krakkanna sem fara með hlutverk-
in í myndinni. Hvernig honum hef-
ur tekist að fá þá til að leika sjálf sig
á svo eðlilegan og áreynslulausan
hátt, er mér nokkur ráðgáta. Þegar
haft er í huga að undirbúningur
myndarinnar tók heil tvö ár, hlýtur
árangurinn að teljast afrek.
Tveggja ára einbeitni að slíku verk-
efni er langur tími fyrir svo unga
leikara.
Að skilja unglinga á gelgjuskeiði
sem og gamalmenni er einhver
þyngsti prófsteinn á húmanisma
hvers manns. Slíkur maður skilur
sjálfan sig ekki eingöngu í nútíð,
heldur einnig í fortíð og framtíð. þ.
a. I. skilur hann einnig aðra menn.
Þó ekki væri til annars en komast
að raun um að til er fullorðið fólk
sem býr yfir slíkum hæfileikum í
ríkum mæli, hvet ég alla sem tök
hafa á að sjá þessa kvikmynd Nils
Malmros. Það er nefnilega stað-
reynd að hvar á lífsleiðinni sem
menn eru staddir, eru þeir undir
niðri börn sem sífellt standa á
mótum nýs gelgjuskeiðs.
Á vettvangi dagsins:
Spjallaðvið bændur
og aðra íslendinga
Guóríður B. Helgadóttir er húsfreyja aó Austurhlíó, í Bólstaóarhlióarhreppi.
A-Húnavatnssýslu.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að íslenzkir bændur hafa um
aldaraðir hreppt mörg veður og
stór og skæðar plágur, staðið allt af
sér og haldið áttum.
Þó kreppi nú að um kjör og
áróður magnist, búa þeir enn yfir
lífsmættinum. Þetta skyldu papp-
írsbúkar rógskrifanna hafa hug-
fast, og snúa sér alfarið að bjórkoll-
unni, gullkálfinum og öðru
fallvöltu fánýti. Því fé er jafnan
fóstri líkt. Bændur munu enn um
sinn, þrátt fyrir þeirra tilstuðlan -
halda tryggð sinni við landið, hús-
dýrin, fjöll og veiðivötn. -
Eða svo lengi sem misvitrir
menn, selja ekki landið undan fót-
um þeirra. Um langan aldur stóð
tækni og verkkunnátta í stað, og
möguleikar til að nýta þá mörgu og
góðu kosti, sem landið býr yfir, en
nú, þegar tækni og vísindi opna
leiðir til ótal valkosta, getur hvert
misstigið spor, leitt til glötunar.
Svo fljótt er sköpum skipt.
íslenskir bændur höfðu þrosk-
aða dómgreind og aðlögunarhæfni.
Það sást best á því, hversu fljótt og
vel ungmennafélagsandinn og sam-
vinnuhugsjónin uxu hér og döfnu-
ðu, í því bændasamfélagi sem þá
var, og vélvæðingin gekk greið-
lega, þegar sú tæknibylting gekk
okkur á hönd á skömmum tíma.
Verkhyggni, stórhugur og
bjartsýni breytti á skömmum tíma
óræktarmóum í samfellda tún-
breiðu og torfbæjarþústunum í
reisuleg hús.
Versti óvinur bóndans, hey-
leysið, varð nú ekki lengur sú
hungurvofa, sem læðst hafði um
gættir, öld fram af öld.
Bústofninn var kynbættur til
margfaldra afurða, en hagvöxtur
og verðbólga hvöttu óspart til of-
framleiðslu, miðað við markaðs-
horfur.
Þetta sáu forsjálir bændur, en
fengu ekki rönd við reist, því „pól-
itískur vilji“ hafði önnur sjónar-
mið.
Verðlagning landbúnaðarvara
er að mjög takmörkuðu leyti í
höndum bænda. Sex manna nefnd
reiknar út verðlagsgrundvöllinn,
og þar með laun bóndans, eftir við-
miðun við þar til teknar stéttir.
Stjórnvöld ríkisins nota afurða-
verðið sem hagstjórnartæki, á
kaupvísitöluna o.fl.
Bændur fá aldrei þetta svokall-
aða viðmiðunarkaup sitt útborgað,
sem sjálfsagðast væri þó, eins og
lágmarkskauptryggingu, er greidd
væri mánaðarlega eins og til annars
vinnandi fólks. - En svo einfalt er
málið ekki. - Afurðaverðið er
reikningsfært, um það bil að 3/4
hlutum, ca. mánuði eftir að lagt er
inn. 1/4 hluti verðsins velkist í
reikningskerfinu allt upp í 2 ár, eins
og sauðfjárafurðirnar. Og verð-
bólga, skuldavextir og vanskil þá
löngu búin að éta upp þetta lítil-
ræði, sem til bóndans er ætlað. Því
milliliðirnir hirða sitt.
Fastir kostnaðarliðir, s.s. áburð-
ur, fóðurbætir - með skatti -, raf-
magn til súgþurrkunar o.fl. svim-
andi háar upphæðir og aldrei í sam-
ræmi við verðlagningu fram-
leiðslunnar. Fjárfesting í vélum og
verkfærum gífurleg. Sjaldnast nær
bóndinn verðlagsgrundvallarverði
fyrir afurðirnar, gegnum mjólkur-
bú og sölufélög, og þar með ekki
lágmarkskaupi.
Þetta er löngu úrelt og algjörlega
óþolandi kerfi, því auk þess að
skaða fjárhag bóndans, þá elur það
á úlfúð og tortryggni milli þeirra og
annarra vinnandi stétta, sem þeir
eiga samleið með í kjarabaráttu og
lífsafkomu.
Hverri jörð, sem í ábúð er, hefur
þegar verið úthlutað búmarki og
kvótakerfi sett á framleiðsluna, til
samræmis við innanlands þarfir.
Ráðstöfunarréttur og markaðs-
leit til útflutnings er alfarið í ann-
arra höndum en bænda og stjórn-
unaraðgerðir til búsetu og nýtingar
lands mjög ruglingslegar, svo ekki
sé meira sagt.
í raun og sannleika sýnist manni
helst, að markvissast sé unnið að
því að grafa undan hefðbundnum
og rótgrónum atvinnuvegum, s.s.
landbúnaði og sjávarútvegi, og
selja landið með öllum gögnum
þess og gæðum á útsölu, undir
hernaðarbrölt og málmbræðslur.
Víghreiður með kjarnorkukaf-
bátanetum á okkar dýrmætu fiski-
miðum hringinn í kringum landið.
Er ekki mál til komið að skoða
hug sinn og skipuleggja hlutina upp
á nýtt? Of lengi hafa misvitrir
stjórnmálamenn notað blint afl
kjósenda við sitt einkapot í eigin-
hagsmunaskyni, í stað þess að
vera, eins og þeir eru kosnir til,
verkfæri fólksins til að hrinda þjóð-
þrifamálum í framkvæmd. Þurfum
við frekari sannanir en rekstur Ál-
versins í Straumsvík, frá upphafi
hefir almenningur þessa lands
greitt fyrir það raforkuna, hvorki
meira né minna en um og yfir helm-
ing allrar seldrar raforku í landinu
á sama tíma. Ágóða fyrirtækisins
hefir framleiðslan flutt úr landi,
gegnum auðhring sinn. Málmb-
ræðslan á Grundartanga hefir eins
og alþjóð veit, verið rekin með bul-
landi tapi og meðgjöf, útlendingar
hafa tögl og hagldir í framleiðslu
kísilgúrsins, hernaðarsérfræðingar
bandaríkjamanna skikka íslend-
inga til að byggja flugstöð, sniðna
að þeirra þörfum, en ofviða ís-
lensku efnahagslífi, og flotahöfn í
Helgúvík. - Sjálfsmorðsskotmark
suðurnesjamanna og Reykvíkinga.
- Ekki að undra þó flytja skuli alla
þangað. - Og leynimakk um radar-
stöðvar vítt og breitt um landið.
Var einhver að tala um dauða-
svefn?
Og láglaunaland skal ísland
vera, þessum herrum til þénustu
reiðubúið, meðan lýðurinn tórir.
Með því að halda öllum þorra
launafólks í lægstu launaþrepun-
um, sem þó eru löngu komin í kaf
verðbóglu og misréttis.
Eru nú konur ekki orðnar nógu
aðþrengdar til þess að fikra sig svo
sem tveim til þrem rimum ofar og
fylgja eftir jafnrétti að lögum?
Þá þyrfti engar hækkanir í efri
þrepin, þau héldust óbreytt, að
öðru leyti en því, að þar myndi
fjölga að sjálfsögðu nokkuð. EF
konur láta ekki bara hrekja sig út af
vinnumarkaðinum og bola sér burt
frá allri ákvarðanatöku í þjóðmál-
um.
Meindýragröftur þeirrar stjórn-
arstefnu sem nú ræður hér ríkjum,
virðist ætla, á fljótvirkan hátt, að
eyðileggja þau áunnu mannréttindi
í samhjálp og aðstöðujöfnun, sem
áunnist hafa á liðnum áratugum
með miklu harðfylgi og stórum
fórnum verkafólks í langvinnri
kjarabaráttu. En nú skal aftur gera
þá ríku ríkari og hina fátæku fátæk-
ari. Svipa atvinnuleysis og sultar-
launa er reidd yfir höfði verkafólks
og pólitískt sinnuleysi gerir at-
vinnurekendum kleift að knýja
fram samninga á borð við þá, sem
A.S.f. og V.S.Í. gerðu nýlega, með
unglinganiðurlægingu, kvenna-
kúgun og öðru tilheyrandi.
Oll þau félög, sem nenna að gera
athugasemdir, hafa skorið sárustu
agnúana af þessum óláns samning-
um. En þessi félagslega og pólit-
íska deyfð er þeim mun hættulegri,
að fólk gerir sér ekki grein fyrir
henni. Hún er einna líkust eitur-
gufum eldgosanna, litlaus og óá-
þreifanleg slævir hún dóm-
greindina, og firrir fólk ráði og
rænu.
Nú standa fyrir dyrum mótunar-
tímar tölvutækninnar í okkar
atvinnulífi.
Sú tækni, einsog öll önnur, verð-
ur því aðeins mannkyninu til góðs,
að það láti hana ekki lausbeislaða
ráða lífi sínu. Kjarnorkan, það
hamramma afl, sem leyst var úr
læðingi, ógnar nú öllu lífi á þessari
jörð, ef óbrjáluð skynsemi fólks
fær ekki afstýrt voðanum. Friðar-
hreyfingar, umhverfisverndarfólk,
kirkjunnar þjónar o.fl. hafa kveikt
neista skilnings og vonar um stöðu
okkar og framtíð. Ef við mörkum
stefnu til mannbætandi lífs, en
látum ekki fljóta sofandi að
feigðarósi.
Við íslendingar erum fáir og
smáir í mannhafi alheims. En við
erum hamingjusöm forréttinda-
þjóð, sem ennþá er laus við her-
þjónustu, kúgun, ofbeldi, hryðju-
verk og mengun. Við höfum
heimsins bestu skilyrði til að fram-
leiða hér gnótt þeirrar hollustu
fæðu, sem hugsast getur. Við höf-
um í sambandi við hina hefð-
bundnu atvinnuvegi, sjávarútveg
og landbúnað, hráefni til lífefna-
iðnaðar. Ótæmandi gullnámu, ef
rétt er að staðið. Og með heita
vatninu sprettur upp úr þessari
stórkostlegu jörð okkar margs-
lungni orkugjafi og heilsulind.
Rannsóknir á örverum þessarar
uppsprettu til lyfjagerðar sýna,
eins og svo margt annað, hversu
hringrás þessa jarðneska lífs er
ennþá girnilegt tilefni fróðleiks og
framþróunar. -
Viljum við kasta öllum þessum
dásemdum fyrir róða, selja sál okk-
ar fyrir glópagull stríðsmaskínunn-
ar? Ætlum við að láta leiða okkur
blindandi fram af hengifluginu?
Svari nú hver fyrir sig og stingi við
fótum.
Bændum ætti að ætla stórt hlut-
verk í framtíðarsögu þessa lands.
Þeir hafa enn næmari skilning og
nánari tengsl við náttúru þess og
búa yfir þekkingu, sem ekki verður
lærð af bókum. Níðhögg þeirra
áróðursmanna, sem rægja íslensk-
an landbúnað, látum við eins og
vind um eyru þjóta, marklaust og
vanhugsað bull, en stórskaðlegt,
þeim sem trúa, án þess að kynna
sér sannleiksgildið.
Hér hefur verið stiklað á stóru og
nánari umræðu þörf. Ætlunin var
aðeins að vekja til umhugsunar og
umræðu. Láta ekki skammta sér
skoðanir og nota sem x á kjördegi,
og forhlað ef til átaka kemur.
20.3. 1984.
Guðríður B. Helgadóttir,
Austurhlíð.