Þjóðviljinn - 05.08.1984, Blaðsíða 16

LEBARAOPNA
Bakgrunnur
Bónuskerfi í þeirri mynd sem
við þekkjum það í dag hefur verið
í notkun í rúma tvo áratugi, en
segja má að bónus í einhverri
mynd hafi verið til jafn lengi og
mannkynið. Fjöldamörg dæmi
eru úr gömlum dæmisögum,,
ævintýrum og þjóðsögum um
manninn sem var umbunað af
húsbónda sínum fyrir vel.unnin
störf. Upphaflega má því segja
að hugsunin á bak við þessa
hugmynd sé jákvæð, en byggist
þó á því að til sé bæði húsbóndi
og hjú. Húsbóndi, sem getur
hyglað sínu fólki eftir getu þess
eða eigin geðþótta.
í bónuskerfi nútímans finnst
enginn misvitur húsbóndi, sem
metur eftir persónulegum dynt-
um sínum vinnuframlag starfs-
manna sinna, heldur vinna
dauðar vélar úr afkastaskýrslum,
gæðaútreikningi og nýtingu án
tillits til persónulegra aðstæðna
og skila síðan nákvæmum út-
reikningi á umbun þeirri sem
hver og einn verðskuldar, sam-
kvæmt því kerfi sem vinnu-
veitendur og verkafólk hafa kom-
ið sér saman um. Mælingin á
vinnuframlagi hvers og eins er
svo flókin, að starfsmaðurinn
hefur tæpast möguleika á að
skilja hana, ofaná það kapp sem
hann verður að leggja í vinnuna
sjálfa, eigi hann að fá umbun um-
fram lágmarkskaupið. Og því
spyrja margir: hvað er orðið um
hugsunina á bak við bónusinn?
Er hann orðinn klafi á herðum
verkafólks, ný og kaldranaleg að-
ferð til að mjólka þrek þess fólks
sem hefur ekki í aðra vinnustaði
að venda?
Lítum nánar á bónus-
greiðslurnar eins og þær tíðkast í
dag. í nánast öllum frystihúsum á
landinu er greitt samkvæmt
bónuskerfi og í æ fleiri iðnaðar-
fyrirtækjum einnig. Flest frysti-
húsin hafa samskonar bónus-
kerfi, en önnur fyrirtæki sín eigin
kerfi eftir því hvers eðlis fram-
leiðslan er. í álverinu í Sraumsvík
eru t.d. margs konar bónuskerfi í
notkun og í ráði að fjölga þeim
enn með því að taka upp t.d. þrif-
abónus til viðbótar við fram-
leiðslubónusinn. í ræstingum,
uppskipun og ýmiss konar ann-
arri vinnu sem tiltölulega auðvelt
er að mæla eru ýmiss konar akk-
LEIÐARI
orð eða bónusgreiðslur við lýði
og víða í verslun er mönnum
greitt hlutfall af sölu.
Fjöldamörg störf eru þó enn
þess eðlis að þau verða ekki mæld
hvorki í afköstum né magni. Eða
hvemig ætti t.d. að greiða kenn-
urum, fóstrum eða listamönnum
bónus? Gæðabónusinn, sem víða
er settur á móti framleiðslubónus
til að tryggja að gæði séu í ein-
hverju samræmi við afköstin, er
ekki alltaf auðreiknaður og að-
eins í þeim störfum sem verða
metin á einhvers konar vogar-
skálum. Hópbónus hefur einnig
verið reyndur en með misjöfnum
árangri, því hver vill byrjanda
eða gamalmenni í sinn hóp?
Umfangsmesta bónuskerfið er
í frystihúsunum, en nánast öll
frystihúsin nota sama kerfið ef
Vestmannaeyjar era undan-
skildar. Par er bónuskerfið skyld-
ara akkorði eins og það tíðkaðist
t.d. í sfldarsöltuninni á árum
áður. Það er almennt ekkert þak
á bónusnum í Vestmannaeyja-
frystihúsunum og hann greiðist
einnig á eftirvinnu. Bónus-
greiðslur í öðrum frystihúsum
reiknast ofan á dagvinnutaxta,
sem er lægri en tekjutrygging og
er það skoðun margra að bónus-
greiðslurnar haldi þannig da-
gvinnutaxtanum niðri. Nætur-
vinna hefur nánast lagst af í þess-
um frystihúsum, enda bónus ekki
greiddur ofan á annað en dag-
vinnukaup. Þessi útreikningur,
sem er séríslenskur, var sam-
ræmdur í samningum 1970 og er
reiknað út í sérstökum rekstrar-
stofum úti í bæ, en trúnaðarmenn
eiga að fylgjast með því að bónu-
sinn sé rétt út reiknaður og met-
inn. Það er víst enginn vafi á því
að bónusgreiðslur hafa í lang-
flestum tilvikum hækkað launin
og ef til vill veitt svolitlu lífi og
spennu í annars daufleg störf, en
spurningin er hvað vinnst í bónus
þegar til lengdar lætur. Og hvort
einhvern tíma tekst að finna
raunverulega réttlátt kerfi í
launagreiðslum. þs
Burtu með bónusinn
„Bónusinn á rétt á sér“, segir forstjóri frysti-
hússins og framkvæmdastjóri útgerðarmanna
tekur í sama streng. Ástæðan er að þeirra mati
sú, að fólkið „vilji“ vinna í bónus - og það sé
réttlæti fólgið í því að greiða launafólki eftir af-
köstum.
Nú er það kunnara en frá þurfi að segja að
ástæða þess að fólk neyðist til að „vilja" vinna í
bónus er einfaldlega sú, að launafólk getur ekki
lifað af dagvinnutekjum samkvæmt launatöxtum.
Til þess ertímakaup, daglaunin alltof lág. Að hinu
leytinu til hlýtur matið á arðsemi vinnuaflsins
alltaf að vera afstætt; lífsreynsla, iðni, reglusemi,
vandvirkni. Allt eru þetta atriði sem ekki er hægt
að bregða á málbandi eða mælitæki og greiða
laun eftir.
Á sumum vinnustöðum er auðvelt að mæla
afköst og ágóði atvinnurekandans er í beinu hlut-
falli við afköst. í því Ijósi er ekki óeðlilegt að
atvinnurekendurséu fylgjandi bónus. Hins vegar
er hægt að líta svo á að bónusvelvild atvinnurek-
enda sé enn eitt dæmið um kaldranalegt sjónar-
horn kapítalsins þegar fólk er annars vegar. Það
skeytir ekki um annað en fá sem mestan ágóða
útúr vinnuaflinu, að arðurinn verði sem mestur.
í púlsvinnu er fólk afkastamest undir þessum
formerkjum um tveggja áratuga skeið. Og
reynsla fólks á öllum aldri af bónusnum er sú ein
„jákvæð" að fólk fær hærri tímalaun en taxti segir
til um. En neikvæðu afleiðingar afkastahvetjandi
launakerfis eru alvarlegri: 1) Bónusinn er and-
stæður fullorðnu fólki á vinnustöðum og fólki sem
af öðrum ástæðum hefur skerta starfsgetu; 2)
Afkastahvetjandi launakerfi flýtir fyrir líkamlegu
sliti og veldur streitu; 3) Bónusinn ýtir undir tog-
streitu og samkeppni á vinnustöðum; 4) Bónus-
inn kemur beinlínis og óbeinlínis í veg fyrir að
launafólk geti náð því takmarki að fá laun fyrir
dagvinnu sem nægja til framfærslu í nútíma
þjóðfélagi.
Allar þessar ástæður nægja til að launafólk og
verkalýðsfélög hljóta í meira lagi að þurfa að vera
á varðbergi gagnvart bónusnum. Og flestum okk-
ar þykja þessar ástæður sem hér eru nefndar
nægja til að hafna slíku launakerfi.
„Bónusinn er blekking" segja Valdís Kristins-
dóttir og Sigurlaug Gunnlaugsdóttir sem þekkja
bónusvinnu frá hinni hliðinni. Hún er blekking þar
sem neikvæðar afleiðingar hans eru ekki teknir til
greina í launaumslögunum.
Atvinnurekendur sem eru fylgjandi bónusnum
væru áreiðanlega ekki jafn hressir með að fá sín
laun greidd eftir slíkum grundvallarlínum og
launafólk í fiskvinnslu þarf að búa við. Þeir hafa
enda fimm til tíföld laun verkafólks sjálfir- og þarf
þá bónus ekki að vera talinn með í þeim saman-
burði.
Verkalýðsfélög standa frammi fyrir því að geta
ekki náð fram launatöxtum fyrir almenna dag-
vinnu sem nægja til framfærslu. Þess vegna
'neyðast verkalýðsfélög og starfsfólk á launa-
markaði til að sætta sig við bónuskerfið.
Til að stöðva þetta fjandsamlega launakerfi
þarf því að ná fram launum fyrir dagvinnu sem
nægja til framfærslu. Kjarabaráttan þarf því í
framtíðinni að snúast meira um það að hækka
launin til að stöðva bónusfyrirkomulagið. Þjóðvilj-
inn skorar á launafólk og hina skipulögðu verka-
lýðshreyfingu að hefja baráttu til að koma þessu
hættulega launafyrirkomulagi fyrir kattarnef.
16 SÍÐA - PJÓÐVILJINN Sunnudagur 5. ágúst 1984