Þjóðviljinn - 25.11.1984, Qupperneq 16

LEIÐARAOPNA
/
LIFTÆKN
nýr vaxtarbroddur?
Fyrsta verkið
Ensím úr fiski og hveraverum
Fara roðflettivélarnar á Þjóðminjasafnið?
f október kom út bæklingur frá sam-
starfshópi um líftækni þarsem höfundar
gera áætlun um innlent átak: ensímvinnslu
úr íslenskum hráefnum. Ensímin sem á að
beita sér að eru þau sem kljúfa eggjahvítu-
efni og á að fá þau annarsvegar úr fiski,
hinsvegar úr örverum í hverum.
í samstarfsverkefninu er gert ráð fyrir
þremur meginþáttum verksins: vinnu á
rannsóknarstofum við að einangra ensímin
og athuga eiginleika þeirra, frumvinnslu og
ýmsum tilraunum, íhugunum um heppilega
hagnýtingu og könnun á hugsanlegum
markaði. í áætluninni er gert ráð fyrir að
verkefnið taki þrjú ár og að kostnaðurinn
verði alls 65 og hálf milljón, þaraf 16.4
milljónir á fyrsta ári. Þegar hefur verið sótt
um fjárveitingu frá ríki, en á síðari stigum,
þegar framleiðsla er í sjónmáli, er gert ráð
fyrir að aðrir en ríki hjálpi til: fyrirtækin
sem áhuga hafa.
En getum við? Ensímiðnaður er varla
nema tvítugur og matvælaþjóðir fremstar í
flokki, danir eigá helming af heimsfram-
leiðslu, hollendingar fimmtung. Við erum
vel menntuð þjóð og framarlega í matvæ-
laframleiðslu, - gott, en ennþá betra segja
höfundar verkefnis að íslendingar eiga
innhlaup framar öðrum í framleiðslu en-
síma sem þurfa að þola mikinn kulda, og
ensíma sem þurfa að þola mikinn hita. Ens-
ím úr kaldsjávarfiskum og úr hveraörverum
eiga að koma sér vel.
En jafnvel þótt ekkert yrði flutt út gera
verkefnismenn ráð fyrir miklum íslenskum
notum. Þannig sjá þeir fyrir sér í fiskiðnað-
inum einum líftæknilega ensímavinnslu á
ýmsum þeim stöðum í ferlinu þarsem við
burðumst nú með miklar og dýrar vélar eða
látum auðævin fara til ónýtis.
í bækiingnum eru meðal nota af framtíð-
arensímum íslenskum nefnd: gufun og
þurrkun á soðkjarna í fiskimjölsverksmiðj-
um, að hreinsa eggjahvítuefni úr rækjuskel
til að vinna úr skelinni kítín á hreinlegri hátt
en nú er hægt, rotvörn hráefnisins, að losa
hreistur af fiski (til dæmis sfld), roðfletting,
að losa skelfisk úr skelinni, að fjarlægja
himnur ýmsar af lifur, hrognasekkjum,
smokkfiski (sem hingað til hefur verið illt
við að eiga) og svo fram nánast alla vegu.
Fjórar íslenskar rannsóknarstofnanir
koma við sögu, Raunvísindastofnun Há-
skólans, Líffræðistofnun Háskólans,
Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins og Iðn-
tæknistofnun íslands. Auk þess á að starfa
með norðurlandamönnum og ýmsum öðr-
um.
Þeir sem unnu að fyrstu íslensku líftækni-
áætluninni eru lífefnafræðingarnir Ólafur
S. Andrésson, Jón Bragi Jónsson, Jakob K.
Kristjánsson og Sveinn Jónsson, Grímur Þ.
Valdimarsson gerlafræðingur og Hörður
Jónsson efnaverkfræðingur.
Flókið mól
Líftœkni
-m
en engir gadrar
Bjór og ostar eru dæmigerðar
afurðir sem hafa orðið til fyrir til-
verknað líftækni. Líftækni er
nefnilega enginn hvítagaldur,
sem hefur orðið til á síðustu árum
fyrir tilverknað vísindamanna
nútímans, heldur hefur hún verið
til um langan aldur. Allur gerjun-
ariðnaðurinn sem hefur fylgt
mannkyninu um langa hríð (öl,
vín) er ekkert annað en Iíftækni,
þó sjálft orðið sé mun yngra.
f dag má skilgreina líftækni
sem iðnað, þar sem notaðar eru
lífverur eða hlutar úr þeim. í
rauninni er líftækni samtenging
úr mörgum vísindagreinum.
Innan hennar nýtist þekking sem
hefur aflast í efnaverkfræði,
erfðafræði, örverufræði, lífefna-
fræði og jafnvel tölvufræðum,,.
Svið sem einkum verða fyrir
áhrifum að líftækni eru til dæmis
framleiðsla á fóðurvörum, ma-
tvælum, eldsneyti, mengunar-
varnir (bakteríur éta upp olíu-
leifar), landbúnaður og fram-
Ieiðsla ýmissa lífefna sem koma
að góðum notum í læknisfræði.
Auk hins hefðbundna gerjun-
ariðnaðar sem fyrr var nefndur
þá eru þær vonir sem tengjast líf-
tækninni einkum bundnar
tveimur meginuppgötvunum í líf-
fræði:
1. Með því að nota ensím - sem
eru sérstakir efnahvatar- þá opn-
ast möguleikar til að stjórna fjöl-
mörgum efnaskiptum og hagnýta
þar með ýmsa efnaferla í fram-
leiðslu.
2. Nýjar erfðafræðilegar að-
ferðir gera kleift að flytja á milli
fjarskyldra tegunda erfðaefni.
Þetta gerir mönnum kleift til
dæmis að flytja gen úr mönnum
yfir í bakteríur. Þannig hefur nú
tekist að flytja gen sem í mönnum
stýra framleiðslu á vaxtarhorm-
ónum og insúlíni yfir í bakteríur,
og láta þær framleiða þessi efni,
sem síðan eru notuð í læknis-
fræðilegum tilgangi á
mannfólkið.
Talið er að líftækni muni leiða
til nýs iðnaðar, sem ekki mun
þurfa mikla orku, og verða starf-
ræktur í litlum einingum. Þetta er
með öðrum orðum tilvalið fyrir
ísland.
Á alþjóðavettvangi er jafn-
framt talið að líftækni muni þegar
fram líða stundir hafa jafn mikið,
ef ekki meira, efnahagslegt gildi
og hin svokallaða örtölvubylting.
-ÓS
Líftœkni - nýir möguleikar
Líftækni er ein þeirra nýju atvinnugreina sem
íslendingar hafa rennt hýru auga til á síðustu
árum, í kjölfar kreppu í hefðbundnum atvinnu-
greinum.
Þessi nýja grein hefur þann kost, að hana má
í flestum tilvikum starfrækja í litlum einingum við
lágt hitastig og byggja einkum á ódýrum hráefn-
um, sem gnótt er af hérlendis.
Einsog bent er á hér í blaðinu er líftækni ekki
neinn nýr galdur sem aðeins hin erlendu stór-
veldi geta magnað. Og raunar er nýyrðið í eðli
sínu svo saklaust að það ætti að geta náð yfir
hinn gamalkunna gerjunariðnað sem hefur fylgt
mannkyninu um langt skeið og lagt því til osta,
vín og bjór!
En auðvitað er ekki verið að tala um osta og
bjórgerð. Samstarfsverkefni sem í síðasta mán-
uði var kynnt af fjórum vísindastofnunum sam-
eiginlega gerir ráð fyrir að hér verði í framtíðinni
unnin ákveðin ensím úrfiskum og ennfremur úr
örverum, sem byggja hveri. Þessi ensím má
flytja út og þau má nota innanlands; með þeim
mætti fletta himnu af lifur á einfaldan hátt og
gera hana þannig að útflutningsvöru, og jafn-
framt hreinsa af fiski hreistur og roð á fyrirhafn-
arminni máta en nú er. Þá má enn nefna eitt
dæmi: tækist að nota ensím til að breyta vinnslu
á soðkjörnum í mjölverksmiðju mætti spara tíu
miljónir árlega í olíukostnaði.
Sérfræðingar benda á, að líftæknin tengist
undirstöðuatvinnuvegum okkar á náttúrlegan
hátt með því að nýta sér hráefni úr sjávarafla og
búskap, og sérstæð náttúra íslands gefur kost á
samkepnnisaðstöðu á lífefnamarkaði erlendis.
Hér í Þjóðviljanum benda þeir Steingrímur
Sigfússon og Jón Agnar Eggertsson á, að líf-
tækniiðnaður sé vel til þess fallinn að styrkja
byggðir landsins og á því er síst vanþörf nú,
þegar ríkisstjórnarstefnan heldur kverkataki um
lífæðir utan Reykjavíkursvæðisins.
En það er margs að gæta, svo sá mjói vísir að
líftækni sem er til í landinu visni ekki í upphafi.
„Fjársvelti Háskólans hefur komið niður á fram-
vindu í líftækni", segir Ólafur Andrésson, líf-
fræðingur. Þannig hefurniðurskurður Ragnhild-
ar Helgadóttur og Alberts Guðmundssonar á
fjárframlögum til Háskólans þegar haft neikvæð
áhrif á þessa nýju tækni. Það er sjálfsagt að sú
þekking og búnaður sem er fyrir hendi í Háskóla
Islands verði efld eftir þörfum til að koma
greininni á legg.
Jafnframt ber verkalýðshreyfingunni að fylgj-
ast með uppvexti líftækniiðnaðar af áhuga og
með velvilja. Líftækni á eftir að hafa gífurleg
áhrif á vinnuaðferðir og starfshætti í greinum á
borð við fiskiðnað. Þá er Ijóst að verkafólk sem
mun starfa í líftækniiðnaði framtíðarinnar verður
betur menntað en gengur og gerist í dag, það
verður mun sérhæfðara og ætti því að vera
betur launað. Með þessu þarf að fylgjast.
Einmitt vegna þess að vinnuafl í líftækni mun
að öllum líkindum verða sérhæfðara en nú, þá
þarf skólakerfið einnig að undirbúa sig fyrir líf-
tæknibylgjuna, þannig að þegar nægileg þekk-
ing á líftækniferlum hefur verið sköpuð í
rannsóknarstofnunum, þá hefði skortur á sér-
menntuðu starfsfólki ekki framvinduna.
En umfram allt, ríkisvaldið verður að hafa
framsýni til að veita nægilegu fjármagni í undir-
búningsrannsóknir. Ella munum við missa af
sporvagni líftækninnar, þegar hann fer hjá.