Þjóðviljinn - 01.12.1984, Blaðsíða 8

BÓKMENNTIR
Fall íkarusar
Árni Bergmann:
Með kveðju frá Dublin. Skáldsaga.
Mál og Menning 1984.
Snemma í bókinni stendur
Björn Hermannsson ásamt vini
sínum Einari Páli frammi fyrir
mynd á safni í Amsterdam.,
Myndin sýnir fall fkarusar og er
eftir Breughel. Á henni er frið-
sælt landslag, bóndi að gaufa,
einhver liggur dauður undir
runna, skip er á sjó og „úti við
sjóndeildarhringinn sér í fætur
flugkappans“. Vinirnir tveir eru
gefnir fyrir vitsmunalega sam-
ræðulist og taka umsvifalaust að
túlka myndina hvor fyrir öðrum -
og lesandanum. Björn byrjar:
Enginn lítur upp frá sínu
hvunndagsamstri, enginn tekur
eftirþví að íkarus reyndi að vinna
mikið afrek, stórtíðindin, fyrsta
flugslys sögunnar, er ekki annað
en smágusa langt úti í sjó og yfir
öllu brosirsólin blítt og samvisku-
laust þótt hún hafi brœtt af kapp-
anum vœngina. (47).
Einar Páll er framsóknarlegur
allaballi og sagnfræðingur og trúr
sinni marxísku söguskoðun bend-
ir hann á hve nauðaómerkilegir
afreksmenn sögunnar séu og tel-
ur að bóndinn skipti meira máli:
„íkarus steypist í sjóinn en korn-
ið verður skorið á hverju hausti
meðan heimurinn stendur“, segir
hann.
Þetta er ekki bara upprifið tal í
íslenskum túristum andspænis
heimsmenningunni. Sagan af ást-
um og örlögum Björns Her-
mannssonar er rétt að skríða af
stað en þegar allt er afstaðið
minnir hún á nútímalega útfærslu
á íkarussögninni. Björn Her-
mannsson reynir að vinna mikið
afrek, drýgja stóra dáð í þágu
manna, en Iíkt og hjá Breughel
lætur það sig enginn varða. Máls-
taðurinn er engu bættari, dáð
hans verður ekkert nema klaufa-
legt slys, hlálegt bæði og sorglegt.
Hvernig saga?
Með kveðju frá Dublin er
margt í senn. Þetta er pólitísk ást-
arsaga og í henni er ofbeldi og
spenna og kynlíf. Hún er full af
tilvitnunum í aðrar bækur og í
henni má finna hugleiðingar um
allt milli himins og jarðar. Hún er
heimsósómi, en ástarfar er þarna
>mikið og gott; sagan er í senn bit-
lur og elskuleg. I henní er greint
frá mörgu sem er til þess fallið að
glæða skilning á örvilnan terroris-
mans og jafnvel látin uppi viss
hrifning á einbeittum vilja sem
hefur valið sér braut - engu að
síður er þeirri leið hafnað. Bókin
lofsyngur Lífið og Ástina, en
aldrei með beinum hætti því í sög-
unni er engin persóna sem tekur
sig út úr og talar beint til lesand-
ans sem málpípa höfundar. Þegar
talið berst til dæmis að kær-
leiksboðskap postulans hjá þeim
Birni og Einari Páli virðist vel-
þóknun söguhöfundar jafnt deilt
niður á þann sem vitnar í Pál og
hinn sem snýr hundskur út úr öllu
saman: virðist, þótt auðvitað sé
ekki svo. í bókinni er mikið velt
vöngum yfir hlutskipti smáþjóða
á tímum menningarimperíal-
isma, en smáþjóðin sem byggir
ísland virðist ekki sérlega gæfu-
leg og er ekki einskær þolandr.
Flókin mál fá þannig að vera flók-
in í þessari bók.
Poppað
alþjóðaskrímsli
Björn Hermannsson er
„grannur og höfuðstór rauðhaus“
með hárlubba sem konur fýsir að
renna fingrum um. Hann er
stríðsmannssonur úr sjávarplássi,
faðir hans ódæl öreigahetja sem
GUÐMUNDUR A.
THORSSON
las kommúnistabækur í fangels-
inu eftir að hafa hent einhverju
auðvaldsfífli í sjóinn. Afi hans
talaði ekki við móður sína eftir að
hún rak stúlkuna sem hann elsk-
aði burt í eilífðina: það er þannig
all einsýnt staðfestufólk sem
stendur að Birni. Hann er ófyrir-
leitinn í skóla gagnvart þeim sem
eru sterkir en haukur í horni hin-
um. Bellinn rauðhaus í æsku,
gjörvilegur og gæfusnauður síðar
- þetta minnir á Gretti Ásmund-
arson, nema Björn er ensku-
kennari og enn ekki kominn út í
Drangey þegar sögunni lýkur.
Þegar sagan hefst liggur Björn
Hermannsson á spítala og líður
eins og J. Alfred Prufrock eða
einhverri þvílíkri miðaldra blók
úr kvæðum T.S. Eliot. Þessi af-
komandi stríðsmanna og þver-
hausa hefur gefist upp á
lognmollunni í Alþýðubandalag-
inu - Ungó, Tékkó, ræðan á 20.
flokksþinginu og það allt saman
hefur hrundið honum frá
Hreyfingunni og hann hefur enga
trú á hagvexti og framförum og
samfélagsfræði í skólum með sínu
einkennilega tungutaki. Eftir
spítalavistina fer hann á æsku-
stöðvarnar, til að finna sjálfan sig
væntanlega. Niðurstaðan úr því
ferðalagi:
Hvað svo sem allir belgja sig
með ættrækni og sérstöðu og
æskuslóðum verður Eyrin ekki
annað en undanrenna frá Akur-
eyri, sem fyrir sitt leyti heimtar að
verða önnur Reykjavík, sem er
svo hrákinn úr einhverju popp-
uðu alþjóðaskrímsli sem allt
gleypir en engu skilar aftur. (22).
Mismœli
ruglaðrar aldar?
Heimilislíf Björns er ömurlegt
og veröld hans er „full af mark-
lausum orðum, rykföllnum bók-
um og dauðum hugsjónum.“
(28). Hausinn á honum er fullur
af hálmi sem er menntun hans, en
samt streitist hann á móti þessum
bölmóði Eliots sem leitar á hann
á spítalanum og sá kafli endar á
útúrsnúningi á The hollow men:
„Heimurinn endar ekki með
snökti heldur með miklum gný.“
(9>-
I Baskalandi kynnist Björn
þeirri írsku Deirdre og ástin
„truflar öll rétt og virðuleg
áform.“ Ástin vekur óargadýrið
sem blundar með bangsa, hún er
vindkviða sem feykir burt ryki og
hálmviskum úr kollinum á hon-
um, orkan er leyst úr læðingi, en
hvert beinist hún?
Óþarfi að blaðra of mikið um
það. Þetta er nú einu sinni
spennusaga, en á hitt má benda
að öll er hin æsilega atburðarás
rækilega undirbyggð með kapp-
ræðum og hugleiðingum sem
rjúfa miskunnarlaust hina eigin-
legu fléttu. Björn lendir í selskap
sem er annað tveggja „fingur
frelsisgyðjunnar“ eða „mismæli
ruglaðrar aldar“ (78). Og ís-
lendingurinn á að sjálfsögðu
auðvelt með að finna samhljóm
við baráttu ánnarra smáþjóða -
en þó ekki alveg. Saga okkar er
öðruvísi, hún „rann fram í lygnu
orðaskaici við meinleysisfólk eins
MYNDLIST
og Dani.“ (88). Og eftir það tók
við „glíman við ofurefli hægfara
aðlögunar, mildrar og hljóðlátrar
útþurrkunar alls sem gaf lífi þjóð-
arinnar keim og lögun og lit“
(78). Og þessi barátta hefur verið
okkur Islendingum margfalt erf-
iðari en írum eða Böskum því
okkar óvinur er ekki fasistafól
sem pyntar okkur í fangelsum
heldur góður gæi sem bjargar
okkur þegar við álpumst upp á
fjöll.
Að skipta máli
Það einkennir fléttuna í sög-
unni að Bjöm Hermannsson sem
er að reyna að „skipta máli“,
hann hefur hreint enga yfirsýn
yfir framgang mála. Hann hefur
ekki hugmynd um hvað er að ger-
ast, þó hann standi í þeirri trú að
hann hafi alla þræði á hendi sér.
Hann heldur að hann sé að drýgja
mikla dáð - sú serryhann drýgir er
út í loftið. Hins vegar gerir hann
góðverk nánast óvart og mun
aldrei vita af því - gagnvart sam-
kennaranum Önnu Dóru. „Mað-
urinn er óþolandi, það er ekki.
búið að ákveða hver hann er,
hann veit ekki sjálfur hver hann
verður á næsta augnabliki,“ (10),
segir í byrjun bókarinnar. Og í
lok hennar: „Maðurinn er óend-
anlega heimskur,, það er engu
líkt. Hann er bráðum eitthvað
annað en hann var, hann á sér
alltaf nýja von, nýja blekkingu"
(189).
Maðurinn sem tegund, maður-
inn sem einstaklingur, Islending-
urinn, smáþjóðin - guð, ástin,
lífið og dauðinn: öll veita þessi
stikkorð lykla að hugmynda-
heimi bókarinnar og skyldi því
enginn kvarta yfir skorti á áræði
hjá höfundi eða inntaksleysi. Að-
dragandi fléttunnar er all langur
sem þýðir að staðið er á traustum
stoðum þegar reyfarinn geysist af
stað. Ég er þó ekki frá því að þessi
undirbúningur átaka hefði mátt
vera samþjappaðri og markviss-
ari því fléttan sjálf er mjög snagg-
aralega af hendi leyst. Mér þykir
Bjöm vaða full mikið uppi í sam-
tölum við Einar Pál og aðrar
kennarablækur því samtölin
skortir þá spennu sem skilur
skáldskap frá fróðleik. Hið sama
gildir þegar Björn er í uppfræðslu
í útlöndum - hann maldar
eitthvað í móinn meðan viðræð-
endur hans buna út úr sér fróð-
leik og glæsilegum rökum. Best
finnst mér Árna takast upp í innri
togstreitu persóna - hvort heldur
það er Deirdre eða Bjöm. Síðasti
fundur þeirra er vel skrifaður og
hinn fáránlegi kveðskapur Sím-
onar hárréttur. Forboðatæknin
virðist mér dálítið yfirgengileg,
einkum þó krákan á blaðsíðu
102, en draumarnir em bæði
óræðari og óhugnanlegri.
Ugluútgáfa Máls og menningar
byrjar ágætlega. Einhver nennir
kannski að þusa yfir tveimur
prófarkarvillum og hringli með
eitt orð og tvö, en ekki ég.
-gat
Skapað í tómið
Eggert Pétursson í Nýlistasafninu
í Nýlistasafninu við Vatnsstíg íframmiísýningarsölumReykja-
heldur Eggert Pétursson einka- víkurborgar, en hins vegar hefur
sýningu. Eggert hefur lítt haft sig hann sýnt úti á landi og tekið þátt
í kynningarsýningum á íslenskri
list erlendis. T.a.m. var hann
einn af fulltrúum íslands á sýn-
ingu í Fodor-safninu í Amster-
dam og nýlega sýndi hann ásamt
fleirum verk sín í Basel í Sviss.
Ekki minnist ég einkasýningar
frá hans hendi, siðan Gallerí
Suðurgata 7 var og hét. Síðan þá
er mikið vatn rannið til sjávar og
verk Eggerts hafa breyst, þótt
enn megi kenna vissan granntón
sem ávallt er til staðar.
Eggert er mjög íhugull lista-
maður og verk hans eru yfirlætis-
laus. Þau eru ekki aðgengileg og
krefjast því gaumgæfilegrar at-
hugunar. Eggert fæst ekki ein-
göngu við að mála einstök verk,
heldur skipuleggur hann salar-
kynnin þannig að allt verður að
samhangandi heild sjálfstæðra
eininga. Sýning Eggerts er þann-
ig hvort tveggja í senn, sýning
einstakra verka og uppsetning
(installatioin), sem gefur til
kynna viss áframhaldandi tengsl
verka og vinnubragða.
Einkenni verka Eggerts eru
einfaldleiki sem oft vegur salt
milli einhæfni og margræðni.
Flest málverkanna eru einlita
(monokrom) og þykkt máluð.
Oft er það stefna pensilskriftar-
innar sem ræður því að mynd eða
tákn birtist á fletinum. I öðrum
myndum er um tvo liti að ræða,
en sjaldnast eru þeir fleiri. Eins
er með táknin, þau hvfla á miðj-
um fleti í flestum tilfellum og
raska því sjaldnast kyrrð verk-
anna.
Þar sem Eggert fæst ekki við
nein háspekileg vandamál í verk-
um sínum, en slíkt mætti ætla við
fyrstu sýn, verður að telja hann til
þeirra listamanna sem byggja á
langri hefð abstraksjónar og fást
fyrst og fremst við tæmingu mal-
•erískra möguleika. Allt frá því að
rússneski listamaðurinn Kasimir
Malevitsj kannaði naumræna
(minimalíska) þætti málverksins,
með því að mála einlit verk undir
lok annars áratugarins, hafa
komið (ram listamenn sem tefla á
tæpasta vað í þessum efnum. Má
segja að þessir listamenn, s.s. fra-
nski listamaðurinn Yves Klein og
bandaríski málarinn Ad
Reinhardt, hafi tæmt möguleika
hins skynræna málverks á önd-
verðum 6. áratugnum samkvæmt
þeim forsendum sem þeir gáfu
sér.
Hvort Eggert er að ganga sömu
leið og þeir er erfitt að dæma. Hið
gagnstæða gæti verið reyndin og
raunar er það öllu líklegra. Sam-
kvæmt því, boða verk Eggerts
endurfæðingu málverksins eftir
andlátið á 6. áratugnum. Hitt er
greinilegt, að verk hans verða
ekki meðtekin án hliðsjónar af
hinu naumræna og jaðarkennda
málverki, sem þegar hafði litið
dagsins ljós þegar rússneska bylt-
ingin hófst. HBR
8 SlÐA - ÞJÓÐVIUINN Laugardagur 1. desember 1984