Þjóðviljinn - 23.12.1984, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTILL
okkar eigin sjálfsréttlætingu, ekki síst hinni pólitísku.
Menn hafa fundið til nokkurrar samstöðu með tiiteknum
hröktum manni og kúguðum fyrst og fremst vegna þess, að
þeir töldu að hann ætti sama óvin og þeir töldu sig glíma við
- við allt aðrar aðstæður reyndar. En það er engu líkara en
að meira að segja slík samúð, sem gerir upp á milli þeirra
sem verst eru settir eftir okkar duttlungum - að hún sé líka
á undanhaldi.
Hugurinn siœvist
Það er margt sem slævir samúðina og samstöðukennd-
ina. Eigið ráðleysi ræður miklu. Fjölmiðar eru skæðir,
kannski ekki endilega vegna þess hvað þeir segja, heldur
hvernig og í hvaða magni. Fréttamyndir á skjánum, sem
um stund koma af stað nokkru örlæti til hungursjóða - þær
hafa fyrr en varir orðið að einhverju, sem myndar vegg á
milli þeirra sem eru nær og þeirra sem fjær eru. Þarna,
langt í burtu, í öðrum heimi. Ofgnótt brotakenndra upp-
lýsinga skapar þá hugmynd, að úti í heimi séu alltaf vand-
ræði sem eru óviðráðanleg og verði það. Hvorki hægt að
skilja þau né heldur veita hjálp sem gagn væri að. Það er nú
svo. O jamm og jæja. Við skulum halda áfram að tutla
hrosshárið okkar, það er að segja: snúa vídeósnældunni.
Og um leið og menn ganga fram hjá annarra vanda munu
þeir eiga auðvelt með að blása út sinn eigin, hver og einn
sannfræður um það að hann hafi nóg með sig og sína og
valdi ekki stærri byrði.
Sem er, segja menn, kannski ekki nema eðlilegt.
Hvað er aðlilegt?
Því miður er svo ótrúlega margt í breytni manna sem
hægt er að kalla eðlilegt ef menn vilja. Ef menn meina að
viss breytni sé útbreidd. Sameign meirihlutans. Ef menn
meina það að tiltekin athöfn eða athafnaleysi sé vel út-
skýranleg. Og þar með allt að því réttlætanleg.
Sem betur fer hafa aldrei allir verið samstíga með þeirri
skynsemi sem helgast af meirihluta, hvort sem hann er
þögull eða símalandi. Það hefur alltaf verið mikil þörf fyrir
þá „óeðlilegu“, fyrirþá óraunsæju, þá afbrigðilegu. Þá sem
ekki draga sig inn í skel. Þá sem láta sig aðra varða.
Það veit víst enginn hvernig slíkt fólk verður til, þótt
nefna megi aðstæður sem hjálpa til þess, og aðrar sem
vinna gegn þvt'. Trúarlegt uppeldi getur vissulega hjálpað,
en það er ekki einhlítt eins og menn vita, og getur snúist
upp í skæða tegund af sjálfbirgingi. Og í óvæntum stað hafa
menn einatt fyrr og síðar getað fundið trúlausa göfug-
mennsku manna sem stundum voru kallaðir „kristnar sálir
að eðlisfari“.
Sem gæti bent til þess að samhygðin, þessi sem kannski
fer ekki með stórar yfirlýsingar en ER, að hún sé ekki síður
en sérhyggjan frjálshyggjumannanna og meirihlutans
sprottin af veigamikilli þörf sem blundar í mannfólkinu.
Þörf sem því miður þarf oftast að grafa djúpt eftir en það er
samt unnt að koma niður á hana.
Með augun opin
En ekki er maður fyrr búinn að koma sér upp jákvæðri
staðhæfingu á borð við þessa sem að ofan fór, en minnt er á
að alltaf verður að sýna varnfærni og hafa á fyrirvara.
Samstaða sögðum við, en hvernig samstaða? Sá sem telur
sig elska mannkynið í heild, hann á það á hættu að breytast
í mannhatara, segir Dostoéfskí og skrifar meðal annars um
þetta í Glæp og refsingu. Afstrakt samstaða sem ekki tekur
eftir einstaklingnum í næsta nágrenni, hún mun ekki lengi
endast, hún mun duga skammt. Og svo getum við fikrað
okkur áfram yfir smærri til stærri hringja út frá sjálfinu: sá
sem ekki er sæmilega virkur partur af sinni þjóð, hann er
líka heldur lélegur þegn heimsins. Jaroslav Seifert, tékk-
neskt skáld, hefur verið í fréttum, því hann hlaut bók-
menntaverðlaun Nóbels og valdhafarnir í landi hans eru
með hundshaus því hann er þeim óþægur eins og skáld eiga
helst að vera. Seifert yrkir svo á einum stað:
Égfór um þennan heim með augun opin
með augum opin fór ég um land mitt
mikið er það fagurt, en það vitið þið vel.
Pað varð mér meira virði en allar ástir.
Armar þess hafa umlukt mig mína œvidaga
og þegar ég var hungraður
varð ég á hverjum degi mettur
af orðum úr mörgum söngvum þess.
Birta og endurskin
Seifert yrkir líka um framlag hvers og eins til þessa heims
og þau orð tengjast ef vill eilífðarspurningum samstöðu og
einsemdar: hvað má ég vesalingur minn:
Verið þið sæl, miljónir kvœða í heiminum
ég hefi aðeins
bœtt fáeinum Ijóðum við.
Þau voru ekki viturlegri en
söngvar engisprettunnar.
Ég veit það. Sýnið mér þolinmœði
ég fer senn að hætta.
Þau urðu ekki betri
en fótspor í mánaryki
og þegar það kom samt fyrir
að af þeim lýsti
þá var birta þeirra aðeins endurskin.
Hógværðin stýrir tungu hins aldraða tékkneska skálds
og líklega eins gott að sem flestir fari að hans fordæmi. En
það sem hann segir er ekki einkamál hans. Hver og einn á
þess kost að yrkja sín „kvæði“ í orði og verki og það skiptir
aðra menn mestu að af þeim stafi nokkurri birtu öðru
hvoru. Hitt skiptir svo minna máli hvort sú birta er „endur-
skin“ frá voldugri ljósgjafa eins og í líkingu Seiferts,
skáldsins sem endar eitt ágætt kvæði sitt á orðunum:
Hér gæti söngurinn hafist.
Og þó - nei, ekki enn. ÁB
Bróðum koma
Enn standa jól fyrir dyrum og eins og svo oft áður finnst
mörgum að ekki sé allt með felldu. Og þeir eru sem fyrr
dasaðir og gramir eins og Böðvar Guðlaugsson sem sendi
okkur kvæði á dögunum. Þar eru þessar vísur:
Að fám dögum liðnum fögnum við enn á ný
fæðingu barns sem í retfum var lagt í jötu
og góðir menn hafa gert í tilefni af því
gjörvallt hverfið að samfelldri verslunargötu...
Þar brosa við fólki út í grámóskulegan geim
gjafirnar Ijúfu: reykelsi, gull og myrra
og muni ég rétt hefur markaðsverðið á þeim
meira en tvöfaldast síðan um jól í fyrra.
Og það hefur komið fyrir að skáld væru beinlínis
grimmir þegar þeir hugsa um þetta og annað eins.
með kurteisum svip skaltu kveikja í stofunni þinni
og kauptu svo sóknarprestinn og éttu hann
segir Steinn Steinarr í kvæði um heimskuleg kappátsjól
sem hann nefndi svo.
Munurinn mikli
Á þeirri fæðingarhátíð sem í hönd fer eru menn hvað
eftir annað, beint og óbeint, minntir á það, til hve gríðar-
8 SlÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 23. desember 1984
lega misjafns hlutskiptis mannabörn eru fædd. Og sjálfsagt
ekki nema rétt og gott að menn hugsi til þess djúps sem
staðfest er á milli þeirra sem fæddir eru til sinna fjörutíu
fermetra, tækniundra og matvælafjalla og þeirra sem berj-
ast við hungurdauða um Afríku þvera og reyndar miklu
víðar. Rétt á meðan oddvitar stórveldanna skemmta sér
við að spila póker um það, hvort þeir eigi að leggja í
fírnadýrt kapphlaup um að vígvæða geiminn, rétt eins og
ekki væri nóg komið af eldflaugum skæðum og skyldu dóti
á jörðu niðri.
En hvað ætla menn svo að gera við tilhugsunina um
þennan mun? Varla neitt að ráði, því miður. Kannski
verður hún ekki nema efni í stuttan dapurleika sem sjálfsá-
nægja vissrar tegundar ryður síðan í burtu: ég hefi nú
sloppið tiltölulega vel. Ætli það skásta, sem áminningin
um geigvænlegar andstæður í heiminum getur leitt til, sé
ekki tímabundinn fúsleiki eilítið órólegrar samvisku til að
sýna neyðarhjálp til hungursvæða nokkurt örlæti?
Engin ástæða reyndar til að gera lítið úr slíkum við-
brögðum.
Samstaðan
En þótt á stundum gangi allvel að efna í neyðarhjálp, þá
læðist um mann illur grunur um að samstaðan sé heldur á
undanhaldi ef nokkuð er. Hvort sem væri samstaðan með
þeim sem þjást vegna þurrka eða stríðs eða þeim sem
mannréttindi eru brotin á í ótrúlega mörgum löndum.
Ekki það að þessi samstaða eða samúð hafi nokkru sinni
verið upp á of marga físka. Oftar en ekki var hún tengd
Hér gœti söng-
urinn hafist
ÁRNI
BERGMANN