Þjóðviljinn - 12.05.1985, Síða 8

SUNNUDAGSPISTILL
Þegar heimurinn datt í þrennt
Um nútímasögu í ritröð AB.
Tveir af þeim sem settu svip á tímabilið: Maó í heimsókn hjá Stalín árið 1950. Miklar sveiflur í túlkun á verkum elnmin
þessara tveggja minna rækilega á það hve stutt er einatt í ásakanir um hlutdrægni í garð þeirra sem um nýlega viðburði
fjalla.
Almenna bókafélagið er að
leggja út í mikið fyrirtæki, út-
gáfu mannkynssögu f fimmtán
bindum. Upphaflega er ritið
skrifað fyrir Aschehougfor-
lagið í Noregi. Fyrst kemur út
fjórtánda bindið, en það fjallar
um áratugina 1945-1965. Það
kallast „Þrír heimshlutar" og
Bo Hult hefur skrifað bókina
en Lýður Björnsson þýddi.
Má vera að erfiðara sé að skrifa
um nútímasögu í slíku yfirlitsriti
en fyrri tíma. Atburðir eru mjög
nálægt, mýgrútur til af heimild-
um, mikil hætta á að höfundur og
lesandinn þar með drukkni í
staðreyndaflóði. Það ber líka
nokkuð á því í þessari bók, að
reynt er að koma sem víðast við,
gefa sem flestum nokkurt pláss.
Líklegt að einmitt þetta verði á
kostnað sterkari útlína, þar sem
farið væri betur í saumana á stór-
tíðindum. Til dæmis kafað dýpra
í kalda stríðið eða hrun nýlend-
uskipulags, svo að stærstu fyrir-
bæri tímans séu nefnd.
Vinstri og hœgri
Af sjálfu leiðir að þegar skrifað
er um svo nálæga sögu þá fær
höfundurinn ekki frið fyrir kröf-
um um óhlutdrægni - eða réttara
sagt fyrir ásökunum um hlut-
drægni. Hann reynir bersýnilega
að gera sitt besta í anda sann-
girni. En þegar á heildina er litið
þá hafa „hægrimenn" meiri á-
•stæðu til þess en „vinstrimenn"
að skrifa undir útskýringar hans á
málum sem á sínum tíma voru
efni í miklar deilur. Ég nefni til
dæmis frásögn hans af átökunum
um Kongó sem lauk með morði
Patrice Lumbumba, af hinni
„hvítu byltingu" keisarans í íran,
af ýmsum áföngum Víetnam-
stríðsins og þannig mætti áfram
telja. Saga Bo Huldts er að sönnu
í þeim nútímaanda, að hann er
ekki bundinn við Evrópu (og
kannski Norður-Ameríku) sem
nafla heimsins í þeim mæli sem
menn áður voru. Hann skilur til
dæmis mætavel þýðingu kín-
versku byltingarinnar. En það er
ekki síst í lýsingunni á atburðum í
þriðja heimi, þeim sem hefur ris-
ið úr rústum nýlenduveldis, sem
lesanda finnst skorta á að höfundi
takist í raun að brjótast út úr
þeim arfi sem hann ber á herðum
og hefur öðru fremur mótað hið
„evrópska" sjónarhorn. Allt frá
því hann (bls. 225) talar um að
nýlenduveldin hafi við upphaf 20.
aldar horfið frá „beinu arðráni“ í
átt til „föðurlegrar umhyggju“.
Formúlur af þessu tagi eru ein-
mitt gott dæmi um að viss
sannleikskjarni breytist í mjög
litaðan dóm um flókin fyrirbæri -
vegna óleyfilegrar einföldunar.
Sovéska dœmið
Sá sem þessar línur skrifar er
ekki sagnfræðingur. En bókin er
það stutt frá okkur í tíma, að hæg-
ur leikur er fyrir hvern og einn
áhugamann að bera hana saman
við eigin reynslu. Sjálfum mér er
t.d. freisting að skoða sérstaklega
kaflann um Sovétríkin. Og ein-
mitt á þeim vettvangi sem lesar-
inn telur sig þekkja best, þar
reynist óánægjan með höfundinn
mest. Vitanlega er margt satt og
rétt í kafla þessum, þó nú væri.
En oftar en ekki er sem höfundi
hafi mistekist að koma höndum
yfir það sem máli skiptir t.d. í því
sem varðar einna mestu um sögu
Sovétríkjanna á þessum tíma: hið
hálfvolga uppgjör Krúsjofs við
stalínismann. Ekki bætir það úr
skák, að formúlur eru stundum
einkennilegar, hvort sem það
verður alfarið skrifað á reikning
höfundar eða þýðandans. Til
dæmis er orðalag allt á frásögn af
svonefndu læknasamsæri þannig,
að lesandinn mætti ætla að hópur
lækna (flestra af gyðingaættum)
hafi í raun og veru ætlað að eitra
fyrir nokkra helstu ráðamenn So-
vétríkjanna! Frásögnin af skipu-
lagsbreytingum Krúsjofs (bls.
190) er einnig lítt skiljanleg - en
þar segir m.a. að „skipulag ríkis-
ins var afnumið á 7da áratugn-
um“ - hvorki meira né minna! í
þessum kafla - sem og fleirum -
eru líka vanhugsaðar tilvísanir í
bókmenntir og listir. Mynd af
Pasternak fylgir og er talað þar
um afdrifarfka bók, en það kem-
ur hvergi fram að hér er um dr.
Zjivagó að ræða. Og í frægu
kvæði Mandelstams um Stalín
eru fingur Kremlarbónda orðnir
„feitir sem rýtingsskefti" en eru í
rauninni „feitir sem ormar“ og
einhverra hluta vegna eru
„þykkskinnungarnir" í hirð Stal-
íns orðnir að fyrirmönnum „með
hanafjaðrir".
Skrýtnar formúlur
Það má reyndar nefna allmörg
dæmi um formúlur sem stundum
eru í ætt við vafasama blaða-
mennskusagnfræði og stundum
stafa af því að þýðandinn hefur
valið hæpnar leiðir. Hvað þýðir
það til dæmis að þýska vikuritið
Spiegel sé þekkt fyrir „ósam-
ræmdan málflutning"? Eða að
Salazar í Portúgal (bls. 162) hafi
tekist að „skipuleggja atvinnu-
lífið með samstarfssniði, en þó
laut það eftirliti ríkisins"? Eða að
Evrópumenn hafi litið á Kennedy
„fremur sem spámann en Banda-
ríkjamann"? Það er líka klaufa-
legt að segja að Kúbumenn hafi
verið „meðhöndlaðir á stjúp-
móðurlegan hátt“ hjá Sámi
frænda. Eða að Kínverjar hafi
tekið upp „lýðræðislega einkenn-
isbúninga" árið 1965. Eða að
kalla Sjú Enlæ „höfðingjasinna"
eða þá að kalla Kína, „midtens
rike“ á norsku, „ríkið milli
heimshlutanna“.
En semsagt: hér er af stað farið
mikið ritsafn og vonandi að að-
finnslur við önnur bindi þess
verði færri. Frágangur er allur
vandaður (þó er þess dæmi að
kort sé vitlaust prentað) og
myndakosturinn er mikill og
glæsilegur. Þessi lesandi hér er að
sönnu svo íhaldssamur inn við
beinið, að við liggur að hann finni
til tortryggni í garð of glæsilegs
myndakosts vegna þess, að hann
grunar að menn lesi miklu betur
þær bækur sem treysta meir á
textann sjálfan. Vel getur þó ver-
ið að þetta sé misskilningur.
Kona Treholts skrifar bók
Fjölvi hefur gefið út bókina
Góða ferð til Parísar eftir Kari
Storækre. Kari er norskur
blaðamaður og hún er eigin-
kona Arne Treholts. Þess sem
hefur nú setið í fangelsi í meira
en ár, sakaður um njósnir í
þágu Rússa og íraka. Og
norskir fjölmiðlar hafa verið að
deila um það allar götur síðan,
hvort Arne væri stórnjósnari
eða tiltölulega lítið peð í hættu-
legum leik sem hann hafi álp-
ast út í af ofmetnaði einhvers-
konar. Og allt þar á milli.
Sölumennskan
Kari Storækre lýsir því fyrst og
fremst í þessari bók hvílíkt
reiðarslag handtaka eiginmanns-
ins var fyrir hana og son þeirra
hjóna. Hún er reið slúðurblöðum
sem spinna upp langar frásagnir
um hana og fjölskyldu hennar úr
svosem engu sem hönd er á fest-
andi. Hún talar með fyrirlitningu
um að hún sé gerð að tálbeitu til
að auka sölu vafasamra blaða.
Allt er þetta mjög eðlilegt. Sjálf-
sagt að hafa samúð með konu
sem lendir sárasaklaus í þeim
ósköpum að snyrtilegur vel-
gengnisheimur hennar hrynur.
En hitt er svo ekki Ijóst hvers
vegna hún skrifar þessa bók. Því
miður hlýtur sú grunsemd að
vakna, að hún hafi litið svo á, að
hún ætti miklu fremur en aðrir
skilið að njóta nokkurs ábata af
máli sem aðrir græddu mikið á
þjáningarlaust.
Því satt best að segja hefur Kari
Storækre ekki úr miklu að spila.
Hún veit ekkert um mál Arne
Treholts. Hún hafði, að því er í
bókinni segir, aldrei áttað sig á
því hvað hann var að bralla. Hún
kemur af fjöllum. Hún er sár og
reið, bæði við Arne Treholt og
svo fjölmiðla sem ekki láta hana í
friði og bandarísk hjón sem hún
hélt að væru einkavinir, en
reyndust útsendarar frá banda-
rísku alríkislögreglunni og áttu
að fylgjast með Treholthjónun-
um meðan þau bjuggu í New
York. En þar starfaði Arne Tre-
Kari Storækre: Aumingja ég sem
ekkert vissi eða skildi.
holt í sendinefnd lands síns hjá
Sameinuðu þjóðunum.
Þetta er líka allt og sumt. Kari
Storækre ræður ekki yfir merki-
legum upplýsingum. Og hún
gefst eiginlega upp á því að skilja
hvað fyrir Arne Treholt vakti.
Hún er líka í mikilli óvissu um
það, eins og aðrir, hver sekt hans
er.
Hver er
maðurinn?
Lesandinn getur reynt sjálfur
að ráða í eyðurnar en hann kemst
ekki langt. í bréfum sem Arne
smyglar til konu sinnar úr fang-
elsinu og vitnað er til í bókinni fer
talsvert fyrir þeirri hugmynd hans
sjálfs, að hann sé fórnarlamb
samsæris. Bandaríska leyniþjón-
utan CIA sé að reyna að ná sér
niðri á honum fyrir það að hann
tók þátt í baráttunni gegn herfor-
ingjaklíkunni í Grikklandi og
réðist á CIA fyrir að hafa lagt
henni lið. En hvorki bókarhöf-
undur né lesandi vita, hvað gera
skal við slíka kenningu sakborn-
ingsins.
Einna helst festir lesandinn
huga við glefsur úr þessum
bréfum þar sem fram kemur, að
Arne Treholt er einfari og finnst,
að þrátt fyrir starfsframa í norsku
utanríkisþjónustunni hafi hann
ekki fengið verðug viðfangsefni.
Honum finnst hann hafi verið
„frímerkjasleikjari" hjá Samein-
uðu þjóðunum og í raun starfs-
laus í Osló. Hinsvegar hafi hann
alltaf langað til að „stjórna sjálfu
mínu eigin lífi og vera herra og
meistari yfir umhverfi mínu“.
Þessar glefsur virðast styrkja þá
kenningu að Arne Treholt hafi
ekki ætlað að gerst njósnari í
venjulegum skilningi, heldur
verða með tvísýnum leik meira
en smápeð í heimstaflinu. En um
leið vísar ýmislegt, sem fram
kemur í bókinni, í aðra átt, til
annars skilnings á persónunni en
þessa.
Þorsteinn Thorarensen hefur
þýtt bókina og honum hefur ekki
tekist að forðast ýmsar þýðing-
arsyndir. Látum svo vera. Verst
er að rit þetta er tiltölulega hrá
blaðamennskubók sem gefur
fleiri fyrirheit en við er staðið.
Arni Bergmann.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 12. maí 1985