Þjóðviljinn - 18.01.1986, Page 8

Ádrepan
einsemdin
og skáldið
Elías Mar. Ljósm. Einar Ól.
Elías Mar.
Það var nú þá.
Smásögur. Letur 1985.
Áriö 1959 kom út seinna bindi
af Sóleyjarsögu. Elías Mar
haföi með þeirri bók sem og
Vögguvísu unnið gott land-
námsverk, hann átti mjög
drjúgan þáttíþvíaö
lífsmynstur og tungutak
Reykjavíkureignuöustfullan
þegnrétt í íslenskri skáld-
sagnagerð. En leið og beiö og
ekki gaf Elías út fleiri bækur
þartil lítið Ijóöakver, Speglun,
kom út áriö 1977. Og nú ber
vel í veiði - út er komið safn
fimmtán smásagna og ber
nafnið „Það var nú þá“.
Pá og nú
Elías hafði gefið út smásagna-
safn árið 1950 og sögurnar í þess-
ari bók hér eru alveg frá þeim
tíma og til þessa dags. Sagan sem
gefur bókinni nafn er meira að
segja til orðin með þeim sérstæða
hætti, að fyrri hlutinn er skrifaður
um það bil sem amríski herinn
kemur aftur 1951 - og segir þar
frá samtali tveggja vina sem vona
að þeir muni búa í friðlýstu landi,
en heyra tveim dögum síðar að
herinn er kominn. Seinni hlutinn
er svo skrifaður á nýliðnu ári og
hittast vinirnir þá aftur, rosknir
menn, og eru saman á hæli til að
reyna að losna útúr alkóhólnum.
Og þá er annar þeirra orðinn á-
netjaður aronskunni, já og þeirri
tegund lífsleiða sem efast um að
það gerði mikið til, þótt mennsk
kind útrýmdi sjálfri sér í atóm-
stríði.
í skugga hersins
Ádrepurnar í bókinni eru ein-
mitt frá sjötta áratugnum óg bera
mjög svip af þeím ugg sem herset-
ubröltið olli meðan tregðulög-
málin voru ekki búin að koma
Kananum fyrir sem föstum
hryggjarlið í samfélagsskrokkn-
um. Sagan „Úraníumstífla í þjóð-
arhjarta“ er fantasía um hermál-
ið - út frá þeim dæmum sem þeg-
ar höfðu gerst með Keflavíkur-
flugvöll eru útreiknuð viðbrögð
og framvinda atburða eftir að
Amríkanar hefðu komist að því,
að undir Þingvöllum væri mikil-
vægt og arðgefandi úran. Sá
reikningur er saman slunginn í-
smeygilega og sennilega - og
skjátlast höfundi þó í einu efni:
hann gat ekki séð það fyrir á því
herrans ári 1955, að það mundi
aldrei þurfa að senda her til að
fylgjast með því að alþingi
greiddi atkvæði „rétt“ um úran-
vinnslu á Þingvöllum - slíkt gróð-
abrall myndu menn nú sam-
þykkja að góðum meirihluta al-
veg án þvingunar.
„Það var nú þá“, „Úraníum-
stíflan" og „Sumarauki“ (sem er
skrýtla um góðborgarann sem
ætlar að stinga sér í klámpyttinn
um leið og hann kemst til útlanda
frá siðafjasi eiginkonunnar) - all-
ar þessar ádrepur eiga það sam-
eiginlegt, að þar er mjög skýrt að
orði kveðið. Kannski er full
hreint gengið til verks fyrir seinni
tíma smekk. En gáum að öðru:
við erum orðin svo vön því, að
höfundar tali hulduhrútslega og
snúi smáum málum sem stórum
út í hött, að það er góð tilbreyting
að rifja það upp, að það er vel
hægt að segja það sem menn
meina og standa við það.
Maðurinn
er einn
Einsemdin er líka á stjákli í
þessum sögum og þá í misjöfnum
búningi. Sagan af piparkerling-
unni Petrúnellu, sem hætti að
tauta þegar Eros lagði hana ófor-
varandis að velli í mynd óráðsíu-
manns að sunnan, er nokkuð svo
hefðbundin skrýtla með hálf-
kveðnum vísum og er allt í góðu
sagt. „Volaðs vera“, sem er miklu
eldri saga, segir frá listamanni
sem er að krókna úr kulda á eyði-
býli að vetrarlagi, hrakinn á milli
píslarvættisþrár og sóttheitra óra
um hina miklu köllun. Og fer höf-
undur nokkuð langt með að
skapa seiðsterkt andrúmsloft um
þetta efni.
f einni af yngstu sögum bókar-
innar, „Hinztu vitjun“, er stefi
einsemdarinnar skipt milli
tveggj a persóna - stúlka er komin
í sjúkravitjun til deyjandi manns,
þau þekkjast ekki og hún skilur
ekki hvers vegna hann vildi að
hún kæmi til að létta dauðastríð
ungs manns og altént er hún of
seint komin - allt er of seint,
manneskjurnar sjá ekki hver
aðra, sérhver er einn. Yfirlætis-
laus saga en stendur fyrir sínu.
Dimmt yfir
í sögum eins og „Þegar ég skar
mig“ og „Inni, sem eigi er með
höndum gjört“ og „Dæmisögu
um dauðann“ er sagt skilið við
persónur með þeirra aðild og
rétti, vettvangurinn er hugur
manns og þá óttinn, angistin - og
stutt í martröð. Um leið og skorið
er á slagæðina er skorið á „sam-
vizkuna, fegurðina, skynsemina,
allt.“ Þögnin er það sem „sögu-
vitundin" forðast, því hún er í ætt
við Sannleikann, og „sannleikur-
inn“ gerir mann hræddan.
Þessar sögur þrjár eru frá árun-
um 1956-58 og þær hlaða undir
sterkan grun um einskonar
kreppu, um eitthvert dapurlegt
uppgjör, ekki síst sagan sem
nefnist „Dæmisaga um
dauðann“. Þar er orðið gefið
skáldi sem er að semja „sjö binda
skáldsögu um baráttu verkalýðs-
ins gegn auðvaldinu“ og hyggur
gott til starfans. En er flæktur í
einhverja undarlega gildru, út-
hrópaður sem „guðsspottari allra
alda“ sem á að vinum „úrkynjaða
og siðspillta menn“. Það tekst að
fá einnig „vini hans og samherja"
til að snúa við honum baki og
verkamennirnir eru í hópi þeirra
sem „kórsungu syndir mínar við
þjóðfélagið, alvöruleysi mitt,
heimsku mína og skilningsleysi
gagnvart öldinni". Að lokum er
skáldinu stillt upp við vegg, hann
stendur þar aleinn - eins og menn
alltaf eru - og ungir vöðvar hans
„svelgja í sig“ skot aftökusveitar-
innar.
Það verður ekki hjá því komist
að líta á þessa sögu sem mjög per-
sónulega skírskotun til margs
þess sem höfundi stendur stuggur
af í menningarlífi og bók-
menntaumræðu sögutímans, um
þá dapurlegu einsemd rithöfund-
arins sem ekki getur treyst á
skilning eða samstöðu, ekki held-
ur þeirra, sem hann helst ber fyrir
brjósti.
Spott
og speki
Nú er eftir að segja frá afar
sérstæðri sögu, „Saman lagt spott
og speki“ sem er skrifuð árið 1960
og kom þá út sérprentuð í
heiðursskyni við þann mann, sem
um er fjallað. Ungur maður í
upplestrarfríi hittir gamlan mann
í kirkj ugarði, sem er þar að vökva
leiði, og hlustar eina dagsstund á
yndislega ósvífna og afdráttar-
lausa sleggjudóma hans um guð
og menn, um íslenska
menntamannafábjána, um eymd
og vesöld trúarbragðanna, um
fagnaðarerindi kynlífsins og
margt fleira. Nú vill svo vel til, að
sá sem þetta skrifar getur staðfest
það með góðri samvisku, að Elías
Mar nær hér prýðilega tökum á
því að gefa í samþjöppuðu formi
mynd af einhverjum sérstæðasta
persónuleika sem sögur fara af,
Þórði Sigtryggssyni organista. Og
hann gerir meira - honum tekst
mjög skemmtilega að fleyga ræðu
gamla mannsins undrun og for-
vitnihrolli unga mannsins, sem
hefur aldrei heyrt annað eins og
mun ekki heyra. Eða hvað?
Það er nokkuð erfitt að spyrða
saman heildaráhrif fimmtán smá-
sagna sem skrifaðar eru á jafn
löngum tíma. Lesandinn getur
vitanlega séð vissa þróun frá byrj-
andaeinkennum í fyrstu sögunni,
og til mjög haganlegrar skráning-
ar á núinu sem er sífellt að koma
út úr óráðinni framtíð, sem við
kynnumst í síðustu sögunni, Bið,
sem gerist einmitt á einni af þess-
um óskiljanlegu biðstofum, sem
menn hafa setið á allt síðan Kafka
leið. En í stuttu máli sagt: leiðin
liggur frá þeirri hefð sem smá-
sagan lifði í um 1950 og til örugg-
ari og persónulegri efnistaka.
Það er gott til þess að vita að
sagnamaðurinn Elías Mar skuli
heilsa upp á okkur á nýjan leik
eftir þetta hlé sem á varð.
Hirðirinn mœlski í Betel
Einar í Betel.
Æviminningar Einars J. Gíslasonar.
Fíladelfía 1985.
Forvitni, sem við skulum vona
að sé ekki af lakara tagi, freistaði
mín til þess að lesa endurminn-
ingar Einars Gíslasonar. Eins og
allir vita er hann höfðingi Fíla-
delfíumanna og fræknasti predik-
ari heittrúnaðar með okkar kald-
lyndu þjóð. Og hver sem mál
hans hefur heyrt, þótt ekki sé
nema í útvarpi, hefur eðlilega
löngun til að vita fleira um líf þess
safnaðar sem hann stjórnar.
Satt best að segja: þessi lesari
hér varð fyrir nokkrum vonbrigð-
um. Ekki svo að skilja: Einar í
Betel segir ofur eðlilega frá ætt og
uppvexti, frá sjósókn og gúm-
björgunarbátum og meira að
segja kindastússi í Vestmanna-
eyjum. Allt er það á sínum stað -
en bætir því miður ekki við það
sem við áður höfðum spurnir af
úr íslenskum sjávarplássum. Það
er hinsvegar að því er varðar líf
hinna freisuðu, þeirra sem hafa
gefið Jesú hjarta sitt, sem bókin
bregst. Þau sinnaskipti, sem bera
yfirsögnina „Ég frelsast" eru til
að mynda undarlega hvunndags-
leg hjá Einari - rétt eins og sá
kafli sem löngu sfðar segir frá
þeim raunum hins góða prédík-
ara, að hann missir konu sína úr
barnsförum. Ég gef Einar orðið:
„Mikilhæf kona og móðir var
nú gengin á Drottins fund. Eng-
inn sá sem lendir í því að missa
svo sviplega ástvin og maka verð-
ur samur maður á eftir.
Þennan dag, sunnudaginn 6.
október 1963, upphófst ömurleg-
asti kafli ævi minnar. Aðeins eitt
veitti mér hald og traust á þessum
dimmu dögum, það var nafnið
Jesús.
Mér og börnum mínum, Guð-
rúnu tæplega fjórtán ára, Guðna
tíu ára og Sigurmundi nýorðnum
sex ára, var sýnd mikil samúð.
Margir komu í heimili mitt og
sinntu um okkur þessa erfiðu
sorgardaga. Margrét og Sigur-
mundur, tengdaforeldrar mínir,
komu til Eyja og hélt Margrét
utan um heimilið fyrst um sinn.
Útför Guðnýjar var gerð frá
Betel 15. október. Ásmundur
Eiríksson jarðsöng hana og söng-
kór, ásamt Hönnu Bjarnadóttur
söngkonu, kom úr Reykjavík.
Mikið fjölmenni var við jarðar-
förina.
Dagarnir eftir útförina voru
daprir. Fórum við tvær veiðiferð-
ir á „Gæfu“, en nú var orðin
breyting á. í stað þess að vera
helmingseigandi á móti Óskari,
átti ég nú orðið fjórðung á móti
börnunum mínum og honum.
Fyrir lágu kostnaðarsöm vélar-
skipti, sem hefðu orðið að gerast
á kostnað okkar Óskars. Það
varð úr að við ákváðum að selja
bátinn og gera upp hreint borð.
Allar skuldir voru greiddar og
þar með lauk útgerð okkar Ósk-
ars.“
Mér sýnist að frásagnarkafli
eins og þessi hér hljóti að tala
sínu máli sjálfur. Og þar með
fylgir, að miklu nær komumst við
ekki í lestrinum hinu sérstæða og
vafalaust erfiða lífi sértrúarsafn-
aðar og forystu hans. Erflða segi
ég vegna þess, að heittrúarsöfn-
uður á sér tilvistarforsendu í því
einmitt, að hann er „öðruvísi“ en
hinir og getur ekki lifað nema
með róttækum grun um eigin
yfirburði. Og því miður - ekkert
er erfiðara en samstaðan um slíka
yfirburði í hugsjón og trú.
Og þó - það væri ranglátt að
minnast ekki á það, að einstaka
sinnum opnar Einar upp á hálfa
gátt sýn til þeirra vandamála sem
upp koma í slíkum söfnuði - og -
og getur stundum ekki stillt sig
um að brosa út í annað
munnvikið. Eins og þegar hann
hefur blessað samband konu og
karls, sem „hatar kyrtilinn sem er
flekkaður af holdinu“ og veit
ekkert skelfilegra en þurfa að
stíga í eina sæng með konunni!
ÁB
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 18. janúar 1986