Þjóðviljinn - 27.03.1986, Side 10

Kannski sungin barnagæla um köttinn sem beit geitina, hundinn
sem beit köttinn, stafinn sem lamdi hundinn, eldinn sem brenndi
stafinn....
Um
gyðinglega
páskahefð
En hátíð
ósýrðu
brauðanna
nálgaðist
- sú er nefnist páskar
Sá yngsti spyr: hvers vegna er þessi nótt ólík öðrum nóttum.
Keypt inn fyrir páska (New York í aldarbyrjun)
Þeir strangtrúuðu ganga í svörtum síðum frökkum með
hatta á höfði. Myndin er frá Póllandi - en slika menn er
nú helst að finna í New York, Antwerpen og Jerúsalem.
Páskamáltíð - stjórnandinn les úr Hagödu.
Óþarft er aö fjölyrða hér um
þýðingu páskahátíðarinnar í
kristinum dómi - þótt kannski
sé ástæða til að minna á það,
að áherslur á hinar einstöku
hátíðir kirkjuársins eru
misjafnlega miklar eftir
kirkjudeildum. Til dæmis
skipa jól miklu veglegri sess
hjá lútherskri íslenskri
þjóðkirkju en í rússnesku
rétttrúnaðarkirkjunni-sem
að sínu leyti gerir páskana að
hátíð hátíða.
Forn hótíð
Menn vita það náttúrlega að
páskarnir eru miklu eldri hátíð en
kristindómurinn. Þegar Kristur
kemur til Jerúsalem þar sem til
úrslita dregur í hinu kristna
drama nálgast „hátíð hinna ó-
sýrðu rauða" og síðasta kvöld-
máltíðin er bersýnilega gyðingleg
páskamáltíð, seder. Almanak
Gyðinga er reyndar fullt með hát-
íðir fyrir nú utan það, að shahhes,
hvíldardagurinn, er vikuleg hátíð
hjá öllum þeim sem vilja halda
tryggð við siði feðranna. Stund-
um finnst þeim, sem kynnir ser
allt það helgihald, sem það sé í
rauninni fullt starf að vera réttt-
rúaður gyðingur og alveg
óskiljanlegt hvernig þetta fólk
hefur komið öðrum verkum í
kring. En pesakh, eða páskar,
eru mest hátíða hjá gyðingum, sú
hátíð sem flestir þeirra sýna ein-
hvern sóma, eins þótt þeir séu
litlir eðaengir trúmenn. Rétt eins
og menn halda jól þótt þeir komi
annars aldrei í kirkju.
Orðið Pesakh er ævafornt og
enginn veit með neinni vissu hvað
það hefur þýtt upphaflega. Há-
tíðin hefur lengst af verið haldin
til minningar um þau tíðindi sem
frá segir í annarri Mósebók, að
Jahve leiddi ísraelslýð út úr Eg-
yptalandi. í því samhengi er orð-
ið látið þýða „framhjáganga" -
Drottinn gekk fram hjá húsum
Hebrea, þegar hann drap frum-
burði Egypta í síðustu plágunni
sem hann leiddi yfir land þeirra.
Lamb og brauð
En orðið sjálft og hátíðin eru
enn eldri. Talið er að upphaflega
hafi páskar verið vorhátíð he-
breskra hirðingja, sem fórnuðu
kind eða geit úr hjörðinni um það
leyti sem lömb og kið fæðast.
Fórnardýrið var steikt í heilu lagi
undir fullu tungli og étið og mátti
hvorki brjóta bein þess til mergj-
ar né leifa af því. Þegar Hebrear
voru sestir að í Palestínu og farnir
að stunda akuryrkju kom önnur
hátíð ofan í hirðingjapáskana.
Hátíð hinna ósýrðu brauða,
uppskeruhátíð byggsins, sem þeir
munu hafa fengið að láni hjá sem-
itískum nágrönnum sínum. Enn í
dag vilja rétttrúaðir gyðingar
ýmsir ekki brúka hveiti í páska-
brauð heldur aðeins byggmjöl.
Síðar meir breytist svo innihald
þessarar vorhátíðar, hún var höfð
til að minna á brottförina úr Eg-
yptalandi og hjálpa til við þá
breytingu hliðstæður í lífi náttúr-
unnarog sagnanna: fjötrar vetrar
og ánauðar hrynja, nýtt líf er í
vændum.
Þjóðhátíð
Konungabók Gamla testam-
entisins segir frá því að með sið-
bót Jósía konungs voru páskar
gerðir að sameinandi þjóðhátíð
Gyðinga og er hún haldin í sjálfri
Jerúsalem. Þangað komu menn
hvaðanæva að úr landinu og
borgarbúar voru skyldugir til að
veita þeim ókeypis gistingu.
Páskalömbunum var slátrað í
musterisgarðinum, síðan hélt
hver fjölskylda eða hver sá hópur
sem hafði slegið sér saman um
eitt lamb, til síns dvalarstaðar, og
þar fór páskamáltíðin fram. Þetta
var á fjórtánda degi Nissanmán-
aðar, sem á þessu ári er 24. apríl.
Sem fyrr segir var síðasta kvöld-
máltíðin páskamáltíð: Jesús frá
Nasaret og lærisveinar hans voru
einmitt hæfilega stór hópur
manna til að sameinast um eitt
lamb, sem ekki mátti leifa neinu
af.
Fyrr og síðar voru páskar
minningarhátíð um ævintýrið eg-
ypska. En eftir að Jerúsalem var
lögð í rúst og gyðingar hröktust í
útlegð vel flestir, urðu páskarnir í
vaxandi mæli vonarhátíð. Hugs-
unin er þá sú, að fyrst Drottinn
frelsaði sitt fólk undan Faró hin-
um egypska, þá muni hann einnig
losa það undan oki Rómverja,
undan rannsóknarréttinum á
Spáni, undan Hundtyrkjanum,
Rússakeisara eða þá Adolf Hitl-
er. Páskar verða í senn trúarhátíð
og hátíð þeirrar vonar að þjóðin
lifi af hörmungar.
Tóknrœn
matvœli
Gyðingapáskar eru haldnir
hátíðlegir með nokkuð mismun-
andi hætti eftir löndum og eftir
því, hve strangtrúaðir eða trúlitlir
menn eru. En þeir eru alltaf fjöl-
skylduhátíð og undirbúningurinn
hefst með feiknalega samvisku-
samlegri vorhreingerningu í hús-
inu. Þess er þá gætt sérstaklega,
að safna saman öllu brauði og
brauðmylsnu og brenna, því þeg-
ar páskar ganga í garð má aðeins
ósýrt brauð, matzah, vera í hús-
inu. En matzah er hvítar, stökkar
og bragðlitlar flögur. Öll ílát eru
þvegin vandlega og helst þurfa
menn að eiga sérstakan borðbún-
að, sem aðeins er notaður á pásk-
um.
Þegar seder, páskamáltíðin,
hefst, er búið að bera á borð, og
allt sem þar er hefur táknræna
merkingu. Matzah á að minna á
það, að þegar Hebrear yfirgáfu
egypskar borgir urðu þeir að hafa
hraðann á og tóku með sér brauð
sem enn hafði ekki lyft sér. Það er
rautt vín í glösum og minnir á
blóð hebreskra barna sem drepin
voru í Egyptalandi (Kristnir
menn misskildu svo ýmsa páska-
siði á sinn hátt - og enn um síð-
ustu aldamót voru Gyðingar í
Rússlandi ofsóttir í anda þeirra
miðaldafordóma, að Gyðingar
stælu kristnum börnum og hefðu
blóð þeirra til páskamatseldar).
Nú - hver sá sem til borðs situr
mun drekka fjóra bikara víns
þetta kvöld - einn fyrir hvert
þeirra fyrirheita guðs sem um
getur í annarri Mósebók:
„Ég er Drottinn. Ég vil leysa
yður undan ánauð Egypta og
hrífa yður úr þrældómi þeirra og
frelsa yður með útréttum hand-
legg og miklum refsidómum. Ég
vil útvelja yður til að verða mitt
fólk. Og ég vil leiða yður inn íþað
land sem ég sór að gefa Abra-
ham, ísak og Jakob og ég vil gefa
yður það til eignar“.
Ahrifarík orð reyndar og koma
enn mikið við sögu í heimspóli-
tíkinni; því hvað varðar þann um
þjóðarétt sem trúir því að Drott-
inn hafi gefið honum tiltekið
land?
Harðsoðið egg, sem liggur
vinstra megin á sérstökum hátíð-
adiski húsbóndans eða stjórn-
anda máltíðarinnar, á að minna á
fórnarhátíðina í Musterinu í Jerú-
salem forðum daga, en brennt
kjötbein til hægri á sama diski
táknar páskalambið sjálft.
Grœn grös
og beisk
Hátíðin hefst á því að farið er
með bæn þar sem minnt er á til-
gang hátíðarinnar. Síðan er
kveikt á hátíðakertum, farið með
helga texta og það eru sungnar
eða tónaðar bænir. Bænirnar eru
á hebresku en ýmsir textar aðrir
geta verið á því máli sem talað er í
hverjulandi. Þegardrukkinn hef-
ur verið fyrsti bikar víns hefst
karpas, fæðing og endurnýjun -
og þá er sungið eitthvað snoturt
úr Ljóðaljóðunum:
Stattu upp vina mín
því sjá, veturinn er liðinn
blómin eru farin að sjást á jörð-
unni
ilminn leggur af blómstrandi
vínviðnum
og kurr turtildúfunnar heyrst í
landi voru.
Allir taka einhver græn grös, til
dæmis graslauk, og dýfa í salt
vatn, blessa þann sem skapaði
ávöxt jarðar og éta síðan af
lauknum. Húsráðandi brýtur
matzah og felur eitt brotið, það
heitir afikoman og kemur við
sögu seinna um kvöldið. Hópur-
inn syngur um matzah, páska-
brauðið:
„Þetta er brauð hinna snauðu,
sem feður vorir neyttu í landi Eg-
ypta. Megi allir þeir sem hungr-
aðir eru koma og eta, látum alla
sem búa við neyð deila með oss
von páskanna."
Næst er komið að því að bragða
á „bitrum grösurn" - til dæmis
skafinni hreðku, sem er sett ofan
á mola af ósýrðu brauði. Þessi
biti, maror á hebresku, á að
minna á það hve beiskt lífið var í
þrældómshúsi Egypta og eins og í
texta kvöldsins segir:
„Saman skulu þau vera matzah
frelsisins og maror þrældómsins,
því í frelsi skulu menn vita af á-
nauð og á dögum ófrelsis er von
um lausn“.
Hinu ósýrða brauði er líka dýft
í kharoset, sem er mauk úr epl-
um, hnetum og víni, þótt undar-
legt megi virðast á þessi sæta
blanda að minna á steinlímið sem
Hebrear hnoðuðu í byggingar-
vinnu í Egyptó.
Segðu syni þínum
Sem fyrr segir: allt sem gerist á
seder hefur táknræna merkingu.
Og allt er útskýrt jafnóðum.
Meðal annars vegna þess, að
börnin, sem einnig sitja til borðs,
eiga að taka við minningum og
hefð þjóðarinnar. Eða eins og
skrifað stendur: „Ve- higgadta le-
vinkha: „Á þessum degi skaltu
gjöra syni þínum grein fyrir þessu
og segja: Það er sökum þess sem
Drottinn gjörði fyrir mig, þá er ég
fór út af Egyptalandi".
Það er í þessum anda, að nú
stendur yngsti meðlimur fjöl-
skyldunnar upp og fer með
spurninguna Ma nishtana halajah
hazeh mikol haleilot - „Hvers
vegna er þessi nótt ólík öðrum
nóttum?“ Og hann gefur sjálfum
sér fjögur svör - hún er öðrum
nóttum ólík vegna þess, að nú
borðum við aðeins ósýrt brauð,
við borðum beisk grös, við dýfum
grösum tvisvar í vatn og önnur
kvöld snæðum við á venjulegan
hátt en í kvöld með sérstakri við-
höfn.
Þegar sá yngsti hefur sýnt fram
á það, að hann er með á nótunum
hefst maggíd, frásögnin af þeim
atburðum sem borðhaldið sjálft
táknar. Það er þá mjög misjafnt
hve formfastir og nákvæmir
menn eru í ritúalinu. Spurningar
og svör eru lesin um það hvernig
skuli á málum haldið. Hvernig
skuli til dæmis svara hinum vitra
sem spyr um lög sem Drottinn
hefur sett, hvernig hinum ein-
falda sem spyr: hvað eruð þið að
gera? Og hvernig svara ber hin-
um illgjarna sem ekki vill taka
þátt í fagnaðarhátíð með öðrum
heldur spyr: Til hvers eru þessi
hátíðahöld ykkar?
Nýtt og gamalt
Það er víst algengt á seinni
árum að rjúfa gamla texta með
nýjum. í einni Hagödu (en svo
nefnist bók sú sem menn hafa við
hönd á páskum) er til dæmis mælt
með texta úr ræðu, sem Albert
Einstein flutti skömmu eftir stríð,
þegar afhjúpað var minnismerki
um gyðinga, sem fórust í Varsjá á
stríðsárunum. Þar minnir hann á
„þær siðgæðishugmyndir sem
feður okkar höfðu í heiðri“ og
von um að í framtíðinni „sé hægt
að yfirstíga hina almennu sið-
ferðilegu niðurlægingu sem nú
ógnar sjálfri tilveru mannkyns-
ins“.
Þetta sagði Albert Einstein ör-
fáum misserum eftir að viður-
styggð útrýmingabúða nasista
varð öllum ljós og kjarnorku-
sprengjum var varpað á japan-
skar borgir.
í þeirri upprifjun sem fram fer
á Seder er víða komið við í stuttu
máli, því það er gert ráð fyrir því
að menn kunni sína Tóru, sínar
Mósebækur. Um leið er ítrekað,
að það sé alltaf hollt að fara með
þessa sögu, hve lærðir sem menn
annars verða. Áherslan í textan-
um er mjög á þrældóm og ofsókn-
' ir og þá er hugurinn vitanlega
ekki bundinn aðeins við illa Far-
óa í forneskju. „Fyrirheit Guðs
um frelsun, sem gefið var til for-
na, styrkir oss enn þann dag í
dag,“ segir stjórnandi, og við-
staddir taka undir:
„Því fleiri en einn óvinur hafa
risið upp gegn okkur til að tor-
tíma okkur. Á hverri öld í hverri
kynslóð hafa einhverjr risið upp
til að leggja á ráðin um útrýmingu
okkar“.
Anna Frank
Hér er sjálfgert að leiða hug-
ann að gyðingamorðum nasista. í
fyrrnefndri hagödu er vitnað til
svofelldra orða úr dagbók Önnu
Frank, sem hún skrifaði í felum í
júlí 1944, skömmu áður en hún
og fjölskylda hennar var svikin í
hendur Gestapó:
„Það er mesta furða að ég skuli
ekki hafa látið allar mínar hug-
sjónir lönd og leið, vegna þess að
þær sýnast loftkastalar og engin
leið að láta þær rætast. En ég held
í þær samt.vegna þess að þrátt
fyrir allt trúi ég því, að mennirnir
séu í innsta eðli sínu góðir. Ég sé
enga leið til að byggja vonir mín-
ar á upplausn, eymd og dauða.
Ég heyri þrumurnar færast nær
sem munu tortíma okkar líka. Ég
finn þjáningar miljónanna en
samt - ef ég lít til himins finnst
mér að allt muni vel fara, að einn-
ig þessi grimmd taki enda...“
Tíu plágur
Næst fer sá þáttur hátíðarinnar
sem ýmsum hugnast ekki sem
best - Makot Mízrajím, þar sem
vikið er að plágunum tíu sem Ja-
hve sendi Egyptum til að ísraels-
mönnum yrði sleppt úr haldi.
Hver og einn tekur sitt vínglas og
hellir tíu dropum á disk sinn og
nefnir eina plágu með hverjum
dropa sem hann telur: Dam
(blóð), Tsvardeijah (froskar),
Kíním (mýbit) og svo áfram allt
til Makat B’horot (dauða frum-
burðanna). Nú um stundir hafa
menn látið fylgja þessum sið á-
minningu um að ekki megi menn
gleðjast yfir óförum annarra
„sigur vor er minni ef andstæðin-
gurinn hefur týnt lífi,“ segir þar.
Stungið er upp á því að húsráð-
andi fari með nýlega bæn þar sem
segir:
„Hver dropi víns sem við út-
hellum táknar von og bæn um að
mennirnir hreki burt plágur sem
að þeim steðja, hvar sem þeir eru
staddir og eiga upptök sín í hjört-
um vorum: styrjaldir, hatur,
spillingu jarðar, kúgun þjóða,
ranglæti í stjórn og hnignun
mannréttinda".
Fylltur fiskur
Þegar sunginn hefur verið vin-
sæll páskasöngur um guðs góðar
gjafir, Dajenú heitir hann, er
komið að máltíðinni sjálfri og
ekki vonum fyrr. Algengt er að
fyrst sé borið fram kjötseyði með
bollum úr matzahmjöli. Þá kem-
ur gefillte fish, hakkaður fiskur,
soðinn í bland við gulrætur, lauk
og egg. Að lokum kjúklingur eða
lambakjöt með ýmsu grænmeti
og kannski tsimes, sem er hálf-
sætur gulrófuréttur. Þessar mat-
arvenjur hafa orðið til hjá gyð-
ingum Austur-Evrópu og sumir
réttirnir að minnsta kosti heita
jiddískum nöfnum.
Börnin fá, áður en máltíðinni
lýkur,að leita að afíkoman, matz-
ahbrotinu sem falið var í herberg-
inu við upphaf máltíðarinnar.
Ekki er víst um uppruna þessa
siðs, en flestir skýra hann með
því, að nú sé börnunum farið að
leiðast og þau verði að fá
skemmtun. Ekki sakar það held-
ur, að sá sem finnur afikoman fær
verðlaun.
Bikar
spámannsins
Eftir máltíð er farið með lof-
söngva ýmiskonar og aðra helga
texta. Það er líka siður að opna
dyrnar fyrir Elía spámanni og
bjóða hann velkominn í bæinn.
Auður stóll bíður spámannsins
við borðið og bikar með víni. En
Elía gat sér ýmislegt til frægðar,
sigraði hinn illa guð Baal og fór til
himna í eldvagni. Helgisagan
segir, að áður en Messías Gyð-
inga kemur til að leysa úr öllum
vanda muni Elía koma aftur sem
einskonar sendiboði hans og
undirbuningsstjóri og hann er því
alveg sérstaklega velkominn í
hverri fjölskyldu.
Það eru líka sungnir æfagamlir
söngvar sem eru fyrst og fremst
ætlaðir börnum. Einn hinn
þekktasti er Had Gaja, barna-
gæla þar sem nýr aðili kemur til
sögunnar með hverju erindi.
Faðir minn keypti kiðling fyrir
tvo aura, svo kom köttur og át
kiðlinginn, hundur og beit kött-
inn, stafur sem barði hundinn,
eldur sem brenndi stafinn, vatn
sem slökkti eldinn, uxi sem drakk
vatnið, slátrari sem drap uxann,
engill dauðans sem drap slátrar-
ann og guð, sem tortímdi engli
dauðans. Þetta er drjúg þula.
Á nœsta ári
En hvort sem menn sitja lengur
eða skemur: fyrr eða síðar kemur
að því að seder ljúki. Drukkinn
er fjórði bikar víns og því er
heitið um leið, að þessi hátíð
verði áfram haldin, allt þar til
áform Drottins eru að fullu kunn.
Allir óska hver öðrum friðar og
fara með lokaorðin sem tjáðu
von þjóðar í útlegð: Le shanah
habba-ah v Irushalaím - næsta ár
í Jerúsalem. En reyndar er hátíð-
inni ekki lokið þar með. Hún
stendur í átta daga þótt langmest
sé viðhaft fyrsta og síðasta dag-
inn.