Þjóðviljinn - 13.04.1986, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTILL
Samstaða
með þeim
sem berst
við risa
ítilefni afstöðu Olofs Palme
til Víetnams og Afganistans
öðru hvoru að þvinga vilja sínum
upp á önnur og smærri ríki. Það
er nauðsynlegt að bregðast við
þessu ástandi með því, að efna til
samstöðu smærri ríkja og þjóða,
samstöðu um þeirra sjálfsákvörð-
unarrétt. Þetta skiptir mestu
máli. Menn geta svo ekki búist
við því, að þær sjálfstæðishreyf-
ingar, sem í hverju tilviki eiga í
höggi við stórveldi eða voldugri
aðila, fari að okkar eigin óskum
um sósíalisma eða lýðræði. Við
verðum að styðja þeirra baráttu á
þeirra eigin forsendum.
Ég hefi verið að velta því fyrir
mér, hvort þessi kenning sé rétt.
Og mér er nær að halda, að hún
sé það skásta sem hægt er að
mæla með, eins og nú er ástatt.
Hún sé semsagt „rétt“ - svo langt
sem hún nær.
Framferði
risavelda
Vissulega er mikil ástæða til að
andæfa risaveldunum og þeirri
hneigð þeirra, að skipta heimin-
um í tvennt og heimta einskonar
nauðhyggju af öllum öðrum:
annaðhvort ertu með mér, eða þú
ert að hjálpa hinum! Vissulega er
það rétt, að Víetnamstríðið og
stríðið í Afganistan eiga það sam-
eiginlegt að til grundvallar báð-
um er yfirþyrmandi ótti stórveld-
is um „öryggishagsmuni" sína,
sem það vill helst láta spanna all-
an heiminn. Sá ótti, sem sér í
hverri pólitískri hræringu sem
óþægileg er, ávinningur fyrir hitt
Viö birtum hér í blaðinu nú í
vikunni parta úr einu síöasta
viðtalinu sem tekiö var viö
Olof Palme. Þar var spurt um
stríðið í Afganistan. Og eins
og þar kom fram haföi Olof
Palme á sínum tíma mótmælt
hernaði Bandaríkjamanna í
Víetnam og nú á seinni miss-
erum stríði Sovétmanna í Af-
ganistan.
Olof Palme hefur hlotið marga
skömm í hattinn fyrir slíka af-
stöðu. Á dögum Vietnamstríðs-
ins fékk hann að heyra það, að
hann væri í slagtogi við kommún-
ista og hjálpaði Rússum gegn
vestrænu frelsi. Og ekki er langt
síðan hann var spurður, hvernig
hann gæti fengið það af sér að
vera á sama báti og sá afturhalds-
gaur Ronald Reagan, sem lætur
leyniþjónustuna CIA senda vopn
til skæruherja í Afganistan.
í viðtalinu var hann líka spurð-
ur að því hvort hann hefði ekki
áhyggjur af því, að ef andspyrnu-
hreyfingin í Afganistan sigraði,
þá mundi þar í landi þróast
þjóðfélag sem tæki mjög svip af
íslamskri íhaldssemi sem m.a.
kemur fram í réttleysi kvenna.
Gegn
yfirgangi
Svör Olofs Palme voru á þessa
leið:
Tvö risaveldi, sem hafa mikla
yfirburði í tækni og herafla, eru
risaveldið - og þar með tap fyrir
sig.
Auk þess er söguleg reynsla af
íhlutun stórveldanna yfirleitt
slæm. Bandarískir forsetar eru
náttúrlega alltaf að verja frelsið
og lýðræðið þegar þeir senda
landgönguliðana á vettvang - og
skilja svo eftir sig einræðisfóla
eins og Somozafeðga, sem áður
stýrðu Nicaragua. Sovétmenn
segjast vera að berjast fyrir frelsi
og sósíalisma - en útrýma í Tékk-
óslóvakíu hreyfingu, sem reynir
að sameina þetta tvennt, og
munu ekki skilja annað eftir sig í
Afganistan, ef þeir hafa sigur, en
hvimleiða eftirlíkingu af eigin
flokksræði.
Svo er annað sem lýtur að
spurningunni um gamaldags
þjóðfélagshætti í Afganistan.
Öflug ríki og þróuð hafa - stund-
um með ofbeldi, stundum með
efnahagslegum yfirburðum -
þröngvað upp á „vanþróaðar“
þjóðir nýju lífsmynstri. Ætlast til
þess, að þær taki undir sig feikna-
leg stökk yfir kannski nokkurra
alda þróun á einni mannsævi eða
varla það. Allt í nafni framfa-
ranna. Niðurstaðan er oftar en
ekki sú, að þjóðir sem „hjálpa"
átti til framfara, hafa gjörsam-
lega misst fótanna, glutrað niður
fortíð sinni og kannski ekki getað
tekið við nema hinu lakasta úr
„nútímanum“. Það munar ekki
miklu að svo hafi farið fyrir okkur
íslendingum - og vorum við þó
mun betur í stakk búnir til að
mæta nútímanum en Afganir,
Pólínesar eða Grænlendingar -
svo nokkrir séu til nefndir.
Hvert skal
halda?
Hitt er svo annað mál: þegar
þjóðernishreyfing, sem á í höggi
við risaveldi og nýtur bersýnilega
mikils stuðnings meðal síns fólks
eins og var í Víetnam og er í Af-
ganistan, þá fer ekki hjá því að
menn spyrji um fleira en sjálfs-
ákvörðunarréttinn. Menn sem
láta sig þessa baráttu nokkru
varða, þeir hljóta að hafa nokkr-
ar áhyggjur af því, hverskonar
þjóðfélög verða til upp úr slíkri
baráttu. Innlendir valdhafar geta
vissulega verið eins slæmir kúgar-
ar og erlendir eða jafnvel verri.
Og mannréttindamál eiga að vera
hafin yfir afstæðiskenningar.
Við vitum vel, að það voru
einkum vinstrisinnar sem voru
virkir í samstöðunni með Víétn-
ömum. Vegna þess að þar var
þjóðernishreyfingin kommúnísk,
og stjórnin í Saigon sem Banda-
ríkjamenn aðstoðuðu, af ætt
þeirra Marcosar og Somoza. Og
svo eru þeir, sem eru á móti öllu
því sem Bandaríkjamenn gera.
Þjóðernishreyfingin í Afganistan
er íslömsk og andkommúnísk og
hún fær einkum virka samúð
þeirra sem eru hægra megin í til-
verunni. Og af því menn á Vest-
urlöndum botna lítið í íslam og
stendur beygur af ajatollasamfé-
lagi eins og í Iran þá er eins víst að
samúðin sæki fyrst og síðast elds-
neyti í það, að viðkomandi vilji
erfiðleika og ófarir Rússa sem
mestar.
Með þetta í huga ætti að vera
ljóst að afstaða Olofs Palme er
ekki algeng, þótt menn taki al-
mennt undir kröfu hans og fleiri
góðra manna um sjálfsákvörðun-
arrétt þjóða. í reynd er það ýmis-
legt annað sem ræður afstöðu
manna.
Og verður varla hj á því komist.
Út úr þeirri mótsögn sem hér er
lýst (sjálfsákvörðunarréttur and-
spænis eigin óskhyggju um fram-
vindu samfélaga) er engin leið til
bein og greiðfær. Nema þá að
segja sem svo: Við skulum styðja
sjálfstæðisbaráttu þeirra sem við
risana glíma - meðal annars
vegna þess, að við sem smáþjóð-
arfólk þurfum á valddreifingu í
heiminum að halda, þurfum að
skerða nauðhyggju tvískiptingar
heimsins. Og við skulum ekki ætl-
ast til þess að allt fari svo að okkar
vild hjá þeim, sem við studdum
eða styðjum. En það er rétt að
gleyma aldrei þeim möguleikum
eða þeim siðferðilega rétti sem
samstaða með ákveðnum stríð-
andi aðila gefur til að minna þann
sama á mikilvægi og forgangsrétt
mannréttinda.
Vinningar og töp stórvelda,
kapítalismi, tæknivæðing, sósíal-
ismi - allt skiptir þetta vitanlega
máli. En ekkert skiptir meira
máli en að þeir, sem nú lifa, búi
við traustari mannréttindi en þeir
sem létust í gær og að þeir sem
upp eru að vaxa eigi á góðu von.
ÁB
Hún sá það fyrir hvert stefndi
Úr viðtali við suðurafrísku skáldkonuna Nadine Gordimer
Nadine Gordimer er um þessar
mundirvirtasti rithöfundurSuður-
Afríku. Og þegar menn rifja upp
lengri og skemmri sögur hennar
eins og til dæmis „July’s Pe-
ople“ sem út kom 1981, þá sýn-
ast þær staðfesta það með
óvenju sterkum hætti, að góður
rithöfundur geti orðið einskonar
loftvog sem með næmi sínu finn-
ur á sér hvað í vændum er löngu
fyrrenaðrir.
En í ofangreindri skáldsögu er
borgarastyrjöld í Suður-Afríku
þegar hafin, borgirnar brenna,
skæruliðasveitir svartra manna
hafa tekið flugvelli í sínar hend-
ur, hinir hvítu eru örvæntingar-
fullir flóttamenn í landi, sem þeir
voru vanir að líta á sem „sitt
eigið“.
í þessari skáldsögu, segir Na-
dine Gordimer í nýlegu viðtali
við New York Times, skoðaði ég
það á skrifandi stundu sem við
hvítir menn höfðum þá þegar gert
og leiða kynni til slíkra hörm-
unga. Hvernig við sáum dreka-
sæði í daglegu lífi okkar og hve
illa við erum undir það búin sem
gerast kann.
Síðan ég skrifaði July’s People
höfum við upplifað þessi skelfi-
legu dæmi um skæruhernað í
borgum með sprengjum á götum
úti og í stórverslunum. Þetta,
segir skáldkonan, hefði aldrei
þurft að gerast. ANC (Afríska
þjóðarráðið) var til í tuttugu og
eitt ár áður en það kom á fót her-
skárri neðanjarðardeild, og
jafnvel eftir það voru árásir
skæruliðanna takmarkaðar við
orkuver og þessháttar. Það er
ekki fyrr en á síðustu tveim árum
eða svo að þeir hafa ráðist á dág-
legt líf og tekið mannslíf, en á
öllum þessum tímum hefur
Nadine Gordimer
grimmd lögreglunnar gagnvart
svörtum mönnum farið vaxandi.
Ég lít svo á, að það séum við þess-
ir hvítu sem höfum leitt hvíta og
svarta út í það, að við drepum
börn hvors annars“.
Nadine Gordimer hefur ekki
kosið að lifa í útlegð. Ýmsar
bækur hennar eru bannaðar af
apartheidstjórninni, en það álit
sem hún nýtur víða um heim er
henni nokkur vörn. Hún telur
það skyldu sína að vera áfram í
Suður-Afríku, taka þátt í því sem
gerist, „skilja lífið í kringum mig
eins djúpum skilningi og mér er
unnt, í von um að ég geti, þótt í
smáu sé, hjálpað til við að koma á
breytingum."
New York Times spurði Na-
dine Gordimer að því hvaða áhrif
rithöfundarnir í rauninni hafi.
„Mér sýnist að rithöfundar séu
alls ekki teknir alvarlega í Amer-
íku - það er litið á þá sem
skemmtikrafta. Og í Austur-
Evrópu og Sovétríkjunum eru
þeir teknir svo alvarlega, að öðru
hvoru fá þeir alls ekki verk sín út
gefin. Ég efast um að við í Suður-
Afríku höfum minnstu áhrif á
stjórnvöld - sem höfundar fagur-
bókmennta. En ég held, að ef við
gerum yfir höfuð eitthvert gagn,
þá hefur það gagn verið í því fólg-
ið að vekja og efla vitund um-
heimsins um langtímaafleiðingar
lífshátta þeirra sem ríkt hafa í
Iandi okkar. Svo ég orði þetta á
einfaldan hátt: frásögn í blaði -
hve góð sem hún annars er - gerir
ekki annað en segja manni frá því
sem gerst hefur. En leikskáld,
ljóðskáld, skáldsagnahöfundur,
það eru þeir sem geta gefið
mönnum hugmynd um það,
hvers vegna svo fór sem fór“.
(áb endursagði)
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 13. apríl1986