Þjóðviljinn - 13.04.1986, Blaðsíða 11

Þjóðviljinn - 13.04.1986, Blaðsíða 11
ANOREXIA NERVOSA LYSTARSTOL Þessi teikning sýnir brenglaða líkamsímynd lystarstolssjúklings. Dökki flöturinn er teikning af likamsmáli sjúklingsins eins og það er, brotnu útlínurnar eru teiknaðar af sjúklingnum sjálfum eins og honum finnst líkamsmálið vera fyrir máltíð og ystu útlinurnar er mat hans á líkamsmálinu eftir máltíð. Anorexia nervosa eða lystarstol af geðrænum toga eins og sjúkdómurinn nefnist á íslensku er vaxandi sjúkdómur hér á landi sem og í nágrannalöndunum. Samkvæmt erlendum heimildum hefur tíðni sjúkdómsins vaxið mest á síðustu 20-30 árum en heimildir langt aftur í aldir eru til um nunnur sem að sögn lækna hafa gengið með þennan sjúkdóm. í stuttu máli þá er eitt aðaleinkenni sjúkdómsinsóstöðvandi megrun sem getur leitt til dauða en hann sækir sér í lagi á ungar stúlkur á kynþroskaaldinum þótt dæmi séu líka til um unga menn með lystarstol. í viðtalinu sem hér fer áeftir miðast umræðan að mestu við ríkjandi lystarstolssjúklinga, eða stúlkur sem að mestu eru á aldrinum 14-18 ára, en orsakir sjúkdómsins meðal karla er af mörgum taldar að einhverju leyti frábrugnar orsökum sjúkdómsins hjá konum. Þess skal getið að erlendis fer sjúkdómurinn vaxandi meðal pilta og kvenna á öðrum aldursskeiðum en kynþroskaskeiðinu. Pótt ströng megrun flokkist ekki undir sjúkdóm fyrr en á ákveðnu stigi megrunarinnar má að sögn fagfólks ætla að hópur fólks sé á mörkum þess að fá sjúkdóminn án þess að meðvitund um það sé fyrir hendi. Eins og fram kemur í viðtalinu eru orsakir öfgafullrar megrunar margvíslegar og stafa gj arnan af mörgum samvirkandi þáttum, en meðal orsaka sem taldar eru hrinda sjúkdómnum af stað eru tískusjónarmið varðandi vaxtarlag kvenna og megrunar- og heilsuræktaráróður. Pað er von blaðamanns að á tímabili megrunar- og heilsuræktaræðis megi upplýsingarnar sem að neðan birtast vera þeim sem gengið hafa of langt og eru á mörkum þess að fá sjúkdóminn aðvörun, auk þess að veita almennar upplýsingar um hinn vaxandi sjúkdóm lystarstol. Viðmælandi okkar um lystarstol er Magnús Skúlason geðlæknir, en hann er einn af þrem höfundum greina um sjúkdóminnsem birtustíLæknablaðinusl. sumar. Auk Magnúsar náðum við tali af ungri stúlku sem náð hefur bata af sjúkdómnum en hún féllst á að koma í viðtal á þeim forsendum að auknar upplýsingar um sjúkdóminn væru nauðsynlegar.-K.Ol. Þessi mynd er af sýningarstúlkunni Twiggy þegar hún var uþþ á sitt „besta" og um leiö fyrirmynd þúsunda kvenna. Myndin hefur birst með erlendum greinum um lystarstol. Ung stúlka segirfrá reynslusinni sjúkdómnum lystarstoli 3 Imyndin um grönnu konuna Viðmælandi okkar er stúlka á aldrinum milli tvítugs og þrít- ugs. Hún veiktist af lystarstoli þegar hún var 12 áragömul en sjúkdómurinn náði há- marki sínu þegar hún var rúm- legatvítug. Fyriru.þ.b. tveimur árum fór henni að batnaverulegaog nú lifirhún eðlilegu lífi, stundarnám íhá- skóla, er félagslynd og ferðast erlendis þegar hún hefur tök á því. „Þegar ég var 12 ára gömul var mér strítt á því að ég væri feit. Þá ákvað ég að fara í megrun, ég skyldi sko sýna þeim að ég gæti verið grönn. Ég forðaðist mat og byrjaði að hreyfa mig mikið. Þá var ég í sveit og fór gjarnan út í fjós á kvöldin og hljóp á milli bás- anna eins og ég ætti lífið að leysa. Svo leið að því að ég var orðin svo grönn að ég var tekin inn á spítala og matur þvingaður ofan í mig. Upp frá þessu hefur sjúkdómur- inn gengið í bylgjum, ég hef þyngst og lést á víxl en hámarkinu náði sjúkdómurinn fyrir 2Vi ári. Síðan þá hefur mér farið batn- andi en ég fór í meðferð sem leiddi til þess. Matur, vigtin, megrun, hreyf- ing. Þetta er allt sem komst að í mínu lífi meðan á sjúkdómnum stóð. Ég hugsaði stanslaust um mat. Bakaði heilu kökurnar í huganum, bjó til matseðla, var alltaf svöng, gat stundum ekki sofið fyrir nagandi hungri. En með viljanum einum bægði ég matnum frá mér. Vigtin, ég fór oft á vigtina á dag. Hafði hana með mér þegar ég fór eitthvert vegna þess að aðrar vigtir gætu sýnt annað. Ég hreyfði mig eins og ég hafði tíma til. Hljóp og hljóp. Vegna næringaskorts hafði ég enga orku til þess að hreyfa mig svona mikið, orkan virtist koma úr viljanum einurn og sér. Þegar ég skipti um umhverfi, fór erlendis t.d. grenntist ég alltaf sjálfkrafa. Einu sinni fór ég út í þeim eina tilgangi að grennast. Megrunin heltók líf mitt. Auk námsins gerði ég ekkert annað enda varð ég smám saman félags- lega einangruð. Ég fór að af- þakka heimboð og hætti að sitja til borðs með fjölskyldu minni á matmálstímum. Fjölskyldan að- lagaðist þessari hegðun minni en höfðu auðvitað áhyggjur því þau horfðu á mig hverfa. Ég held að kunningjunum hafi líka fundist ég vera orðin helst til mögur, en þegar þau minntust á það við mig varð ég óendanlega glöð. Það styrkti mig í því sem ég var að gera. Ég borðaði auðvitað stund- um, ennþá gætti ég mín á því að enginn sæi til. Ég skammaðist mín svo mikið. Öðru hvoru kom það fyrir að ég tróð mig út af mat, eins mikið og ég gat í mig látið. Samviskubitið sem kom í kjölfar- ið af því var svo mikið að ég reyndi að kasta öllu upp og stund- um tók ég laxerandi lyf. Auðvitað leit ég ekki vel út. Húðin var skorpin og hárið þunnt en áhyggjurnar af því drukknuðu í áhyggjunum af stórum maga og feitum lærum. Ég áttaði mig auðvitað ekki á því að dóm- greindin hvað varðaði lík- amsmálið var fullkomlega brengluð. Andlega leið mér bæði vel og illa í senn. Mér fannst ég sterk og hinir voru jafnvel aumingjar en samtímis fylgdi þráhyggjunni vanlíðan og það örlaði á hræðslu. Var ég e.t.v. að eyðileggja ein- hver líffæri var spurning sem skaut stundum upp í kollinum á mér. Það er líklega þessi hræðsla sem varð til þess að ég samþykkti að fara í meðferð en þá hafði ég ekki haft blæðingar í heilt ár og ég, sent er 170 cm á hæð, var orð- in 42 kg að þyngd. Aðdragandinn að því að ég samþykkti að fara í meðferð var m.a. sá að ég hætti í miðju menntaskólanámi vegna þess að ég stóð ekki undir kröfunum sem ég gerði til sjálfrar mín. Ég vildi vera best í öllu og það gat ekki annað en endað með ósköpum. Það sótti að mér þunglyndi og ég leitaði til sálfræðings en hann minntist á meðferð við mig. Það tók mig langan tíma að sam- þykkja það og loksins gerði ég það með því skilyrði að ég yrði læknuð á annan hátt en nteð því að þyngjast. Tímabilið á spítalanum var mjög erfitt og ég var ekki auðveldur sjúklingur. Ég var öskuvond út í allt og alla, fannst hjúkrunarfólkið koma illa fram við mig með því að reyna að fá mig til þess að borða. I stað þess að taka virkan þátt í meðferðinni gerði ég allt til þess að seinka henni, fór t.d. inn á bað eftir máltíðir og hljóp þar fram og til baka til þess að fá hreyfingu. Meðferðin sent ég var m.a. látin í kallast atferlismeðferð. Hún felst tn.a. íþvíað ef sjúklingur stendur sig vel er hann verðlaunaður en ef hann stendur sig illa þá fær hann væga refsingu, fær t.d. ekki úti- vistarleyfi þá vikuna. Þessi með- ferð fór smám sarnan að bera ár- angur og eftir þrjá mánuði var ég orðin 50 kg, en þá fékk ég að útskrifast með því skilyrði að ég héldi meðferðinni áfram á göngu- deild. Það var mikið átak að fara út í heintinn aftur. Það var búið að taka mitt hjartans mál frá mér, megrunina, og þá var ekkert eftir. Ég lagði ntikið á mig til þess að reyna að fylla uppí það tóma- rúnt sem hafði myndast og lagði mig þess vegna í línta við að kynn- ast fólki, fór t.d. á nokkur nám- skeið. Áður en langt unt leið var ég farin að skemmta mér, fara í útilegur og orðin félagslynd á ný. Matarkarfan sem áður var ein- göngu fyllt með mjólkurkexi fór að fyllast af fjölbreyttari fæðuteg- undum. Núna fer ég út að borða með öðrum og borða sama mat- inn og hinir". Konur og kílóin „Allt þetta fólk í kringum ntig gaf mér, með nærveru sinni einni saman, mikinn stuðning en átakið verður að koma frá manni sjálfum. Ef þú gerir ekkert í mál- ununt þá gerist ekkert. Lystarstol er algengast nteðal ungra stúlkna. Það er ekkeit skrýtið. íntyndinni urn grönnu konuna er troðið inn í okkur frá barnsaldri og þar virðist hún setj- ast að, hversu meðvitaðar sem við annars erunt. Ég sé alls staðar í kringum mig konur sem eru að berjast við kílóin jafnvel þó að þær hafi enga sjáanlega ástæðu til þess. Ég heyrði eina stúlku segja í skólanunt um daginn að hún hefði borðað svo rnikið daginn áður að hún hefði farið og kastað öllu upp. Ég gat ekkert annað sagt við hana en passaðu þig, þetta gæti farið illa. Þessi kona veit ekkert um reynslu mína, en ég tala að öllu jöfnu ekki um hana. Ég vildi óska þess að þegar ég var að veikjast og var orðin veik, þá hefði ég haft tækifæri til þess að tala við einhvern sem hefði gengið í gegnum sjúkdóminn og náð bata, en það er m.a. á þess- um forsendum sem ég samþykkti að konta í þetta viðtal. Ég vil ráð- leggja fólki sem haldið er sjúk- dómnum að hafa það hugfast að samhliða þróun í átt að eðlilegri líkamsþyngd á sér stað hugarfars- breyting sem hjálpar ntanni úr sjálflteldunni. Lífið er nefnilega miklu rneira en megrun". -K.Ól. Magnús Skúlason: Eitt aðaleinkenni sjúkdómsins óstöðvandi megrun sem getur leitt til dauða Magnú’s Skúlason: Til eru gamlar heimildir um nunnur sem sveltu sig í hel guði til dýrðar. Þaer fullnægja öllum skilyrðum lystarstolssjúkdómsgreiningarinnar. Lystarstol er stú I knasj ú kdóm u r ^ 40-50% Hvernig sjúkdómur er lystars- tol eða anorexia nervosa? Anorexia einkennist af því að dregið er svo mjög úr matar- neyslu að óhæfileg megrun og næringarskortur hlýst af. Þó að merkingu orðsins anorexia sé lystarleysi eða lystarstol, þá er hér ekki um eiginlegt lystarleysi að ræða. Sjúklingarnir „vilja“ einfaldlega ekki matast, telja sig ekki þarfnast þess og virðast ótt- ast að borða og þyngjast um of. En enda þótt þeir dragi þannig „viljandi“ úr neyslu sinni þá virð- ast þeir ekki geta gert sér grein fyrir afleiðingum þessa hátternis, hvorki útlitinu sem af því hlýst né lífshættulegum næringarskorti. Þeir virðast ekki hafa raunhæft mat á eigin stærð, finnst líkaminn eða sumir líkamshlutar stærri en þeir eru. Dómgreindin hefur semsagt raskast að þessu leyti. Gætir þess á fleiri sviðum? Sjúkdómnum fylgja oft viss persónaleikaeinkenni. Þessi öfgakennda hófsemi í mataræði sem orsakar megrunina virðist bera vitni sterkri ofstjórnarþörf sem að líkindum endurspeglar sjúklegan skort á trausti og innra öryggi af einhverjum sökum. Sjúklingarnir eru oft haldnir þrá- hyggju og áráttu, öfgakenndri samviskusemi og Iöngun til að standa sig og geðjast öðrum. Ósk eftir fullkomleika, ósveigjanleika og ósanngjörn kröfuharka í eigin garð er áberandi. Þeir virðast hafa öfgakennda þörf á að hafa sem flesta hluti í lagi og á meintu valdi sínu, „undir kontról". Sjálfsblekking, afneitun og rétt- læting á sveltinu eru þannig dæmigerð fyrir sjúkdóminn og meðal megin einkenna og ná- tengd stífninni og andstöðunni sem gerir meðferðina oft svo erf- iða. Þess ber að geta að yfirgnæf- andi meirihluti sjúklinganna er ungt fólk, sumir miða skil- greininguna við 25 ára aldurs- mörkin. Ennfremur er þetta eiginlega stúlknasjúkdómur. Um 20 sinnum fleiri stúlkur en dreng- ir veikjast. Megrunin dregur athygli frá innri vanlíðan Hvar eru mörkin? Hvenær telst fólk vera komið með sjúkleg ein- kenni lystarstols? Það er ekki hægt að segja alveg nákvæmlega til um það, en al- mennt er miðað við að þyngdar- tap sé 25% eða meira af uppruna- legri þyngd eða kjörþyngd. Með- al sjúkdómseinkenna má einnig nefna andúð sjúklinganna á neyslu matar og mikinn ótta við það að missa stjórn á neyslunni og fitna úr hófi sé látið undan eðlilegri matarlyst og næringar- þörf. Þeir hafa yfirleitt sterka þrá eftir því að grennast sem allra mest og árangri á því sviði tengist vellíðan og léttir, og greinileg ánægja virðist tengjast því að láta á móti sér að nærast eðlilega. Undir niðri virðast sjúklingarnir oftast haldnir verulegri vanmátt- arkennd og kvíða. Það hversu uppteknir þeir eru við að megra sig og grenna virðist draga athygli þeirra frá innri vanlíðan og tóm- leika. Meðal líkamlegra ein- kenna má sérstaklega nefna tíða- leysi og minnkaða kynhvöt. Á köflum eru þessir sjúklingar oft örir og athafnasamir, öfugt við það sem vænta mætti, að næring- arskorturinn drægi úr þreki þeirra. Þetta getur bæði átt sér sálrænar og lífefnafræðilegar or- sakir. Er þetta algengur sjúkdómur? Nei, ekki er hægt að segja það. Það liggja ekki neinar nákvæmar óyggjandi tölur um fjölda tilfella hér á Iandi. Það hafa ekki farið fram neinar skipulegar rannsókn- ir á þessum þætti. Á árunum 1960-1969 fengu 10 sjúklingar þessa greiningu á Landspítalan- um eða að jafnaði einn á ári. Á árunum 1970-1980 var 19 sinnum greind anorexia nervosa. 1981-2 fengu 7 sjúklingar þessa grein- ingu á Landspítalanum, - 1983 alls 14, en ’84 nokkru færri eða 8. Hvort þessar háu tölur endur- spegla tíðnisaukningu sem þeim nemur skal ósagt látið. Hins veg- ar sýna erlendar rannsóknir sem ná yfir síðustu 2-3 áratugi að það er hæg en örugglega vaxandi tíðni. Þær rannsóknir sýna enn- fremur að tíðnin er heldur hærri meðal hinna efnaðri og einna hæst er hún í vissum áhættuhóp- um þar sem megrun tengist starf- inu svo sem meðal dansara og íþróttafólks. Kenningar um orsakir margvíslegar Hverjar eru orsakir anorexiu nervosa, eru þær einkum geð- rænar? Það er ekkert eitt óyggjandi svar við þessu. Flestir telja að um samverkandi orsakaþætti sé að ræða, líkamlega, andlega og fé- lagslega, eins og oftast þegar geð- ræn og sálvefræn einkenni og sjúkdómsfyrirbæri eiga í hlut. Éin elsta tilgáta hinnar hefð- bundnu sálgreiningar er sú að an- orexia nervosa sé ómeðvitað afturhvarf til frumstæðs þroska- stigs og endurspegli andstöðu gegn kynlífi og því að verða barnshafandi. Sú kenning er um- deild. Aðrir hafa einfaldlega túlkað sjúkdóminn sem afl- eiðingu ótta við að verða fullorð- inn og mæta þeim kröfum sem því fylgja og sé sjúkdómurinn þá einskonar tilraun til að víkja sér undan vaxandi ábyrgð og hverfa aftur á vit bernskunnar fyrir kyn- þroskaskeið þó að sú leið sé að sjálfsögðu ófær. Sálgreiningin leggur áherslu á innri mótsagnir og sundrungu í sálarlífi og sjálfs- vitund sjúklinganna, frumstæða varnarhætti og veikbyggða starf- semi sjálfsins, sem samkvæmt kenningum þróunarsálfræðinnar má rekja til mjög frumstæðra þroskaskeiða. Atferlisfræðingar telja sjúk- dóminn eins og önnur tilbrigði mannlegrar hegðunar vera lært atferli tilkomið fyrir áhrif áreita og umbunar frá umhverfi. Menn hafa túlkað sjúkdóminn sem að- lögunartilraun á villigötum, birt- ingarform rangsnúinnar viðleitni til aðlögunar af þvingandi að- stæðum, langvinn og flókin vand- kvæði unglings og erfið aðstæða gagnvart þungbæru álagi eigi þátt í myndun þessa sjúklega háttern- is og endurspegli þörf á og við- leitni til að hafa að minnsta kosti eitthvað á valdi sínu og undir stjórn, íveröld margvíslegra innri og ytri ógnana og öryggisleysis. Margir aðhyllast tilgátu um menningaráhrif sem orsakaþætti og skýrskota til gildismats og væntinga nútímasamfélags og siðmenningar varðandi útlit og frammistöðu, einkum má vera að tískusjónarmið varðandi vaxtar- lag kvenna hafi nokkur áhrif, einnig megrunar- og heilsurækt- aráróður. Þess má geta að til eru nokkurra alda gamlar heimildir um nunnur sem föstuðu og sveltu sig í klaustrum guði til dýrðar, stundum í hel. Nunnur þessar hafa fullnægt öllum skilyrðum anorexiu-sj úkdómsgreiningar- innar. Fölsk öryggiskennd Þá er anorexia einnig af ýmsum talin geta endurspeglað fjölskyld- uvandamál, orsakanna sé þá ekki fyrst og fremst að leita hjá sjúkl- ingunum sjálfum, heldur búi þær með fjölskyldunni allri eða öðr- um einstaklingum hennar, sem séu þá í vissum skilningi jafn veikir eða veikari en „sjúklingur- inn“, þó að einkennin birtist hjá honum, hann sé þannig „ein- kennisberi" fjölskyldu með ófull- komin tjáskipti, bældan kvíða, innibyrgðar tilfinningar og ófull- nægðan metnað. Kenningarþess- ar eru studdar svipuðum rökum og hliðstæðar kenningar um ýmis önnur geðræn sjúkdóms- einkenni. Ein er sú kenning, að sveltinu í anorexiu nervosa fylgi vitundar- breyting, þversagnakennd vellíð- an, fölsk öryggiskennd, að minnsta kosti í fyrstu, og jafn- framt persónueinkenni og varnir svo sem afneitun og réttlæting líkar þeim sem birtast við ávana- og fíknmyndun, og að þetta sé umtalsverður áhrifavaldur. Hvernig svo sem þessu er varið þá bendir margt til þess, að sjúkl- ingarnir hafi vissan „sjúkdóms- ávinning" af ástandi sínu, þeir séu á vissan hátt upp með sér af sjálfsögun sinni og sjálfsafneitun svo og „árangrinum“ varðandi útlitið, og að þetta hjálpi þeim til að halda í skefjum kvíða og ör- yggisleysi og að það kunni að skýra að einhverju leyti andstöðu þeirra gegn breytingum. Tilraunir til að skilja orsakir anorexiu nervosa frá einhverju einu sjónarmiði eru vafasamar. Réttan skilning virðist ókleift að nálgast nema með því að skoða fyrirbærið frá mörgum sjónar- miðum í senn. Af hverju er sjúkdómurinn al- gengari meðal stúlkna en pilta? Þessari spurningu mætti velta fyrir sér í tengslum víð hlutverka- skiptingu kynjanna, frammi- stöðu og valdabaráttu í flóknu fé- lagslegu samhengi, ýmsa þætti hins hefðbundna gildismats á kvenlegum dygðum, tískusjón- armið o.s.frv.. Hugsanlega koma hér til einhverjir líffræðilegir þættir. Það eru til kenningar um vefræna og lífeðlisfræðilega or- sakaþætti, sem vissulega geta átt hlut að máli í bland við hina sál- rænu, þó að of flókið mál sé að fara út í þá sálma að sinni. - Yfir- leitt er þó röskun á hormóna- starfsemi t.d. fremur talin af- leiðing en orsök. ná fullum bata Hvaða leiðir eru farnar til lækningar? Það sem einkum veldur hér erfiðleikum er sú afneitun og andstaða sem áður er nefnd. Meðferðin þarf að vera samofin úr ýmsum þáttum eins og flest önnur geðmeðferð. Það er mikið í húfi að vel takist til að byggja upp jákvætt samband og ávinna sér traust sjúklingsins til frekara samstarfs. Fyrsta verkefnið er að hjálpa sjúklingnum til að þyngj- ast og til þess þarf hann að fást til að nærast. Þetta er ákaflega mis- munandi erfitt og fer að sjálf- sögðu eftir því á hve háu stigi sjúkdómurinn er í hverju tilfelli. í erfiðustu tilfellunum er nauðsyn- legt að slík meðferð fari fram á sjúkrahúsi. Á geðdeild Landspít- alans hefur einkum verið notuð atferlismiðstöð í þessu skyni, sem byggist á því að veita sjúklingn- um samkvæmt meðferðarsamn- ingi umbun fyrir hvert skref í rétta átt. Þetta meðferðarform virðist býsna öruggt til að auka þyngd sjúklingsins, en fleiri að- ferðir koma til greina. Mat á meðferðarárangri verður að taka til sálrænnar og félagslegrar að- lögunar, starfsgetu og annarrar virkni, - auk holdarfars og þyngdar, þó að hún sé það atriði sem auðsæjast er og auðveldast að ntæla. Sumir telja ofmat á þeim þætti varhugavert, þyngd- araukning sé skref til bata, en traustleiki hans sé undir því kom- inn, hversu tekst að vinna úr hin- um sálrænu og félagslegu vand- kvæðum. Stundum virðist þó nægilegt að hjálpa sjúklingnum að yfirvinna þennan stæsta þrösk- uld afstöðu sinnar og andstöðu, að fara að nærast og ná holdum. Það getur nægt honurn til að losna úr sjálfheldunni og hefja eðlilegt líf. í örðum tilfellum er um þörf á langvinnri meðferð og stuðningi í ýmsu fornti. Slík með- ferð beinist þá ekki að lystarsto- linu í þrengsta skilningi sveltis og megrunar, heldur að ýmsurn þeim persónulegum vandamál- um, félagslegu aðlögunarerfið- leikum og geðræn einkennum sem oft eru hluti af sjúkdómnum. Fyrstu stig batans eru viðkvæm og vandmeðfarin. Sjúklingurinn stendur þá rnjög berskjaldaður í tilverunni og margvísleg verkefni blasa við. í meðferðinni þarf að taka mið af þessu, veita mikinn stuðning og draga úr ótta og kvíða. Viðtalsmeðferð er yfirleitt nauðsynleg og fjölskyldumeð- ferð getur reynst ágætlega. Geð- lyf getur þurft að gefa um tíma í sumum tilfellum. Batahorfur? Um þær er mjög erfitt að segja vegna þess hve sjúkiingarnir eru mismunandi veikir. í afar grófum dráttum þá benda rannsóknir til þess að um 40-50% sjúklinganna nái fullum bata, 20-30% batni verulega, önnur 20-30% eigi við talsvert erfið og langvinn ein- kenni að etja, en dánartala sé um 5%. Hafa ber í huga að yfirleitt hafa engir sjúkdómar neinar fast- ar „innbyggðar" batahorfur, þær tengjast alltaf að verulegu leyti því, hvaða meðferð er hægt að veita. Batahorfur aukast við góð skilyrði, og síðast en ekki síst aukinn áhuga og menntun þeirra sem að meðferðinni starfa. -K.Ól. 10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 13. apríl 1986 Sunnudagur 13. apríl 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.