Þjóðviljinn - 16.08.1986, Blaðsíða 7

Þórunn Valdimarsdóttir sagnfræðingur með hina nýju bók, (Mynd: E.ÓI.).
Frœði
Island er gósenland
sagnfræðingsins
Spjallað við Þórunni Valdimarsdóttur um nýja bók hennar
um búskaparhœtti ÍReykjavík 1870-1950
Síðustu dagana fyrir afmælis-
helgina gaf Sögufélagið út sjötta
ritið í ritröðinni „Safn til sögu
Reykjavíkur". Sú bók er eftir Þór-
unni Valdimarsdóttur sagn-
fræðing og ber heitið Sveitin við
sundin og fjallar um búskapar-
hætti í Reykjavík á árunum 1870-
1950. Þórunn var spurð um bók-
ina og hvernig aðdragandi henn-
ar væri:
„Hugmyndina að þessari bók á
Eðvald B. Malmquist, sem nú er
látinn. Hann var formaður Jarð-
ræktarfélags Reykjavíkur, sem
eitt sinn var voldugt félag. Eð-
vald datt í hug að það þyrfti að
skrifa jarðræktarsögu og hafði
samband við Sagnfræðistofnun.
Ég var þá að leita mér að efni í
kand.mag. ritgerð og Björn Þor-
steinsson fann á sér að þetta væri
eitthvað fyrir mig. Það varð úr að
ég skrifaði urn þetta, hafði gaman
af þessu þegar ég fór að skoða
þessi mál og ritgerðinni lauk ég
1983. Síðan var minnst á að gera
úr þessu bók í ritröðina, Jón
Guðnason leiðsögukennari ntinn
stakk upp á því og síðan fékk ég
tvisvar styrk úr Vísindasjóði og
vinnan við þessa bók hefur tekið
á þriðja ár.
Ég byrjaði mína athugun á
jörðinni sjálfri. Skoðaði lóðir og
erfðafestulönd og landsins gæði.
Þar næst leit ég á ræktunina,
hverjir ræktuðu og hvernig, og
síðast skoðaði ég afurðirnar og
það er lengsti og skemmtilegasti
kafli bókarinnar. Þar fjalla ég um
mjólk, kjöt, hunda, hesta,
hænsni, garðyrkju, mótekju og
salernisáburð.“
- Ha?
„Já, salernisáburður var álitinn
besti áburðurinn og hér var stofn-
að Áburðarfélag Reykjavíkur
sem sótti þetta í kamrana. Síðan
þegar bærinn tekur að sér þessa
hreinsun, svona um 1912, voru
mjög margir á móti því og töluðu
um nauðungarhreinsanir. Fólk
vildi gera þetta sjálft ókeypis.
Þetta var hreinsað vikulega og
farið með í gryfju utan við bæinn
þannig að þeir sem vildu áburð
gátu nálgast hann á vísum stað.
Þá voru einnig miklar deilur um
salernisaðstöðu. Verkafólk við
höfnina hafði til dæmis enga að-
stöðu, og það eru til ýmsar mynd-
rænar lýsingar á því þegar karl-
arnir voru að kasta af sér vatni við
bryggjurnar. Valgarð Breið-
fjörð, sá sem byggði Fjala-
köttinn, gagnrýndi þetta harka-
lega og um 1910 var sett upp sal-
erni við höfnina.
Mjólkin of dýr
Það má bæta við upptalning-
una að framan um landsins gæði,
að þá taldist grjót til lífsgæða. Á
fyrri hluta vetrar var oft atvinnu-
leysi og þennan tíma unnu menn í
grjótnámi og komu því í verð.
Það var notað í hús, garða, leg-
steina, ballest skipa og margt
fleira og drjúg tekjulind fátækum
heimilum.“
- Efþú segðir mér aðeins meira
um afurðirnar?
„Búskapur í Reykjavík fyrir
aldamót snerist að mestu um
mjólk. Vegna ýmissa aðstæðna,
meðal annars þeirrar að ekki var
hægt að fara með mjólk á hestum
yfir Hellisheiði, áttu margir
heldri borgarar í Reykjavík kú.
Þá var mjólkursala ekki hafin og
tómthúsmenn neyttu hreinlega
ekki mjólkur. Hún var of dýr ef
eftir henni var falast. Þeir höfðu
hins vegar hross, sem gengu sjálf-
ala og leigðu bænum, ferða-
mönnum eða mótekjumönnum.
En verkamenn á þessum tímum
hlupu á milli í alls kyns vinnu, en
gátu bjargað sér á landsins gæð-
um, til dæmis skorið mó og selt.
Uppúr 1930 verða eiginlega
tímamót. Þá verður offramboð á
mjólk sem leiðir til skipulagning-
ar á sölu mjólkur. Annars var
mikill búskapur í Reykjavík al-
veg fram á seinna stríð og mestur
á kreppuárunum, en menn fóru
að gefa hann upp á bátinn þegar
bretavinnan kemur til sögunnar.
Skil dreifbýlis og þéttbýlis verða
þá gleggri. Nokkrir halda áfram,
en smám saman fer landið undir
hús. En það má ekki gleymast að
ræktun þessa fólks sem stóð í bú-
skap, gerði landið í Reykjavík
byggilegt. Það þurrkaði það upp
vegna ræktunar og tíndi grjótið.
Borgariandið skiptist nánast
jafnt í mýrar og grjótholt og mýr-
arnar varð að rækta. Á kreppuár-
unum voru handgrafnir miklir
skurðir, mannhæðaháir í at-
vinnubótavinnu.
Hanar og
skólapiltar
Útlendingur sem kom til
Reykjavíkur um 1890 sagði eink-
um tvennt einkennilegt við bæ-
inn: skólapilta og liana.
Hænsnarækt var töluverð í
Reykjavík, en það ber að minn-
ast þess að hvorki garðyrkja né
hænsnarækt voru á þessum tím-
um hefðbundnar landbúnaðar-
greinar. Árið 1920 eru tólf þús-
und hænur á landinu, þar af tvö
þúsund í Reykjavík. Þetta marg-
faldast á kreppuárunum og var
komið uppí sjö þúsund í Reykja-
vík. Fram að því hafði verið inn-
flutningur á eggjum og margir
hneyksluðust þá á því. En eins og
oft kemur fram, þá er eins og
neyðin kenni mönnum alltaf
eitthvað. í þessu tilfelli að rækta
þau hænsn sjálf sem við þurfum.
Eggin eru á þessum tímum
þéttbýlismatur og hænsnakjöt
álitið argasta óæti. Það er ekki
fyrr en á þriðja áratugnum, með
stórbúum og aukinni siðmenn-
ingu sem ntenn fara að fá lyst á
þvíkjöti. Hænurnar voru hafðar í
húsagörðum manna. Þeim var
hins vegar bannað að ganga
lausurn frá 14. maí til 1. ágúst,
vegna þess að þær voru taldar
vinna spjöll á görðum, en máttu
ganga lausar á veturna.
Hrossin fóru
of hratt
Hrossin voru líka sett undir
lög. Þau voru talin hættuleg um-
ferð og stundum vegfarendum.
Viðkvæmu fólki stóð ekki á sama
og Þorsteinn Erlingsson skáld
lýsir í blaðagrein, þegar hann sá
lítið barn missa boltann sinn af
hræðslu við tvo hesta sem voru að
gantast eitthvað rétt hjá. Svona
atriði sér maður mikið í bréfum
bæjarbúa til bæjarfógeta, þau eru
alveg dásamleg lesning. Búendur
við Laugaveg þurftu oft að bera
inn börn vegna þess hve hestarnir
fóru hratt niður götuna. Þetta
þykir eflaust ótrúlegt á bílaöld,
en svona var þetta. Það þurfti að
setja aukalögreglu við Laugaveg
tilþess að hægja á hestunum. Þeir
voru kannski langt að komnir og
galsi í þeim, þannig að þeir hafa
sprett úr spori síðasta spölinn.
Kaupmenn byggðu hestatorg við
verslanir sínar, einkabílastæði
þess tíma, og þessi hestaport
kaupmanna fylltust mjög oft, sér-
staklega yfir lestamannatímann
þegar bærinn var fullur af bænd-
um.
Kattaskinn
til sölu
Mér sýnist líka að ég hafi fund-
ið viss rök með hundahaldi.
Hundar virðast hafa orðið óvin-
sælir vegna sullaveikinnar, því
þeir báru sull sökurn hins sér-
stæða sambands hunda, fjár og
manna. Menn reyndu alltof lítið
að setja ormalyf í hundana, en
árið 1890 voru hækkaðir liunda-
tollar sem fáir höfðu efni á, hund-
um snarfækkar og 1924 var hund-
ahald svo bannað. Nú er sullur úr
sögunni og hundarnir komnir aft-
ur. En það er merkilegt að kett-
irnir komast hvergi í skjölin. Ég
fann engar heimildir um þá nema
auglýsingu um kattaskinn til söiu.
Reykvíkingar þurftu hins veg-
ar ekki sauðfé, en keyptu sér á
haustin kind í matinn og henni
var slátrað við bæjardyrnar. Sér-
stakir slátrarar gengu á milli.
Bæjaryfirvöld banna árið 1879 að
skurðurinn megi sjást og smám
saman hverfur þetta úr augsýn.
Heilbrigðiseftirlit kemst á og al-
mennt eftirlit með kjötsölu. Það
má líka minnast á að útflutningur
á smjöri og kjöti hófst snemma á
öldinni og hafði góð áhrif. Þessar
vörur voru ómarkaðshæfar fram
til aldamóta, en með smjörverð-
launum og fleiru slíku auk stýr-
ingar Búnaðarfélags íslands
batnaði þetta.
Þessi bók er má segja hvers-
dagssagnfræði. Það eru tínd fram
smáatriði hins daglega lífs. Ég tek
upp allt sem ég fann um búskap,
sem er vítt hugtak. Þetta er saga
sem menn höfðu fyrir augunum
en var of sjálfsögð til að lýsa.
Fólk veit oft lítið um bæjarlífið á
þessum tímum. Kannski vita
fleiri hvernig London leit út um
aldamót en Reykjavík, því við
eigum svo lítið af kvikmyndum.
Fólk þekkir sveitalífið og torfbæ-
ina en byrjunarár Reykjavíkur
eru meira í myrkri.
Annars er ísland gósenland
sagnfræðingsins. Við erum svo
fá. Maður er að opna heilu skjal-
apakkana, sem maður fær á til-
finninguna að enginn hafi opnað í
heila öld og verður skítugur upp
að olnboga af ryki.“ - pv.
Laugardagur 16. ágúst 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7