Þjóðviljinn - 16.08.1986, Blaðsíða 8

Afmæli
Ólafur Friðriksson
Hundrað ár frá fæðingu hans
- Var „uppkastið“ mikið rætt í
Kaupmannahöfn?
- Já, það var mikið rætt. Frið-
rik VIII. hafði í ræðu á Kolviðar-
hóli minnst á „mine to riger“. Við
héldum þess vegna, að við ættum
að fá nokkuð mikið frelsi. Um
kvöldið, er ég heyrði fyrst um
uppkastið, var ég ákaflega mikið
á móti því. En þegar daginn eftir,
sem var sunnudagur, er ég sá
undirtektir íhaldsblaðanna, sá
ég, að það var stórbót að því. Þá
snerist ég. Ég hafði eiginlega
fylgt gamla Sjálfstæðisflokknum,
en þá fylgdi ég engum flokki.
- Gekkstu í einhver félög í
Kaupmannahöfn?
- Ég gekk í danskt þjóðmála-
félag, Oplysningsselskab. Fé-
lagið rak lestrarstofu, málfunda-
félag og setustofu. Þarna komu
alls konar menn, en mest þó
verkamenn. Margir voru sósíal-
demókratar. Fundirvoru haldnir
vikulega nema á sumrin. Þá lágu
þeir niðri. Ég kynntist því þann-
ig, að það stóð fyrir fyrirlestrum á
vetrum. Þeir voru auglýstir og ég
sótti þá. Þar kynntist ég snemma
dönskum prentara, sem verið
hafði á íslandi og víðar, t.d. í
Argentínu. Ég gekk síðan í fé-
lagið. Mér til mikillar undrunar
var ég eitt árið kosinn formaður
málfundafélagsins, sem var
undirfélag þess. Þá var það, að ég
fékk eitt sinn nokkuð kunnan
jafnaðarmann, sem var forystu-
maður ungra jafnaðarmanna, til
þess að tala um jafnaðarstefn-
una. Þegar ég heyrði hann skýra
jafnaðarstefnuna, sá ég, að ég var
jafnaðarmaður, eins og hann
skilgreindi hann. Og ég var að
frétta, að íslenska þjóðin væri að
ganga í þá áttina, að það væri að
verða meiri munur á ríkum og
fátækum en áður hafði verið. Það
þótti mér illa farið. Ég sá, að ís-
lendingar gætu ekki fengið fjár-
magn, nema með ábyrgð ríkisins.
Þá væri réttara, að ríkið ætti þau
fyrirtæki, sem peningarnir
gengju til, heldur en að stofnuð
yrðu hlutafélög. - Að þessu
vék ég í grein í Eimreiðinni 1910.
- Reyndirðu að telja aðra ís-
lendinga á þitt mál?
- Éghélteitterindiumjafnað-
arstefnuna í félagi íslenskra stú-
denta í Kaupmannahöfn. Þar
voru tveir bræður, sem tóku
mikið fram í fyrir mér. Þeir hétu
Ólafur og Kjartan. Eftir fundinn
kom til mín ungur maður, sem
sagðist vera jafnaðarmaður.
Hann gekk heim á leið með mér.
Hann kvaðst heita Héðinn Valdi-
marsson.
- Gekkstu í danska sósíal-
demókrataflokkinn?
- Nei, nei. Ég sá fram á það,
að það yrði sagt, þegar ég kæmi
heim og boðaði jafnaðarstefn-
una, að Danir hefðu sent mig, ef
ég gerðist handgenginn dönskum
sósíaldemókrötum. Ég sótti
fundi hjá þeim og heyrði marga
forystumenn þeirra halda ræðu,
meðal þeirra Stauning og Borg-
bjerg.
- Fékkstu fljótlega áhuga á að
boða jafnaðarstefnuna á íslandi?
- Nei, það kom smátt og
smátt. Ég bjóst satt að segja við,
að allir almennilegir menn yrðu á
sama máli og ég.
- Hvenær fórstu að hugsa til
heimferðar?
- Síðsumars 1914 skall
heimsstyrjöldin á. Öll blöð
fylltust af stríðsefni. Það varð
ekki pláss fyrir mínar greinar. Þar
með var farinn grundvöllurinn
undan starfi mínu. Ég var ekki
undir það búinn að fara að verða
fréttaritari í stríði. Ég afréð að
fara heim til íslands og ætlaði mér
fdag eru liðin 100 ár frá því Ólafur Friðriksson fœddist austur á Eskifirði. Ólafur Friðriksson
var einn af baráttuglöðustu forvígismönnum verkafólks íReykjavík íáraraðir; einn afforgöngu-
mönnum um stofnun Alþýðuflokksins og Alþýðusambands íslands og var lengi i stjórn þess
sambands auk annarra samtaka launafólks t.d. Dagsbrúnar og Sjómannafélags Reykjavíkur.
Ólafur var einnig bæjarfulitrúi í Reykjavík í20 ár og ritstjóri Alþýðublaðsins um skeið. Auk
félagsmálabaráttunnar var Ólafur Friðriksson mikill náttúruathugandi og sinnti þeim málum
mikið.
Við birtum hér kafla úr viðtalsbók HaraldarJóhannssonar við ÓlafFriðriksson Klukkan var eitt
sem kom út árið 1964. Við grípum niður íþriðja kafla þegar Haraldur er að spyrja Ólaf útí dvöl
■ hans í Danmörku frá árinu 1906:
að fræða íslendinga um, hvernig
þeir ættu að fara að haga málum
sínum í framtíðinni, skulum við
segja.
IV
Stofnun Alþýðu-
sambands íslands
og Alþýðuflokksins
- Viðerum komnirað heimför
þinni.
- Skipið, sem ég fór með til
íslands, átti að hafa fyrstu við-
komu á Seyðisfirði. Komudaginn
fórum við á fætur um dagmál og
drukkum kaffi. Fórum síðan upp
á þiljur og sáum hvít fjöll alllangt
frá okkur. Það voru fjöllin kring-
um Seyðisfjörð. Það var kalt á
sjónum. Viðfórum niðuraftur og
sátum nokkra klukkutíma yfir
umræðum yfir kaffinu. Vindur
stóð af landi og það var lítið í sjó.
Þegar við komum upp aftur, var
hlýja, jöklaþeyr. Okkur þótti það
taka vel á móti okkur.landið. Við
blasti höfðinn milli Loðmundar-
fjarðar og Seyðisfjarðar. Þar er
berg með líparíti í, bæði rauðu og
grænu. Saman styrkja þessir litir
hvor annan. Meðan við vorum að
dást að þessu, kom upp hvalur
rétt hjá okkur og blés. Allir vor-
um við hrifnir af þessum mót-
tökum. Danskur maður, sem
með okkur var, hreifst líka.
Þegar við komum inn til
Seyðisfjarðar, fórum við í land í
báti. Samferðamaður minn brá
sér inn í búð, og kom út með
eitthvað, sem um var vafið
áprentuðum blöðum, tveimur
eða þremur. „Líttu á þetta. Þú
hefur gaman af að lesa það“,
sagði hann við mig. Þar sagði frá
því, að landstjórinn í Efesus, - að
mig minnir, - heyrði háreysti á
götu úti, og lét senda menn út til
að athuga, hverju það sætti. Þeir
komu aftur og sögðu, að menn
bæru spjölcj, sem á stæði: Lengi
lifi Afrodite Efesus-manna. -
Seinna komst ég að því, að mynd-
ir af Afrodite Efesus-manna eru
öðru vísi en aðrar myndir af Afr-
odíte. Á myndum þeirra er Afro-
díte með sex brjóst. Myndskurð-
armeistararnir óttuðust út-
breiðslu kristninnar, því að þá
tæki fyrir sölu styttnanna.
Næsti viðkomustaður var
Siglufjörður. Þar fór ég af
skipinu. Ég spurðist fyrir, hve
lengi væri verið að fara fótgang-
andi til Haganessvíkur. Mér var
sagt, að það væri tveggja til þrig-
gja tíma gangur, en færð ógreið
og ósinn ófær nema á ferju. Ég
hringdi upp bróður minn, Eð-
vald, sem var verzlunarstjóri við
Sameinuðu verzlanirnar í Hagan-
esvík. Hann bað mig að koma til
sín. Og það varð úr, að ég gekk
einn yfir heiðina. Heiðin var
greiðfarin. Mér var ráðgáta,
hvers vegna menn höfðu latt mig
fararinnar. Nokkra
Siglfirðinganna, sem ég hafði tal-
að við, hitti ég síðar á Akureyri.
Kom á daginn, að reimt þótti í
skarðinu. Furðaði ég mig á trú-
girni manna. Þessi hjátrú var
landlæg um allt land.
Þegar ég hafði verið nokkra
daga í bezta yfirlæti hjá bróður
mínum, fórum við ríðandi yfir
Lágheiði til Ólafsfjarðar. Næsta
dag fór ég með báti til Akureyrar.
- Var það í nóvember eða des-
ember?
- Seint í nóvember.
- Varstu lengi á Akureyri?
- Ég var á Akureyri fram til
vors 1915. Á Akureyri stofnaði
ég jafnaðarmannafélag.
- Fyrsta jafnaðarmannafé-
lagið hér á landi?
- Já, það held ég. Ég veit ekki
til þess, að annað jafnaðar-
mannafélag hafi starfað áður. í
Jafnaðarmannafélagi Akureyrar
voru ekki margir, en það voru
góðir menn. Einn þeirra var Er-
lingur Friðjónsson, mjög
greindur maður. Annar var lið-
lega tvítugur piltur, sem vann í
pósthúsinu hjá föður mínum,
Finnur Jónsson. Við buðum fram
í bæjarstjórnarkosningunum eftir
nýárið. Við kölluðum það fram-
boð verkamanna. Við settum
upp spjald, sem hneykslaði yfir-
stéttina, sem enginn kannaðist þó
við að væri til. Á spjaldinu stóð:
Verkamenn, kjósið verkamenn.
Erlingur náði kosningu. Við sem
sagt komum einum að. Andstæð-
ingarnir kærðu kosningarnar.
Það var víst hálft ár, sem þeir ætl-
uðu ekki að hleypa Erlingi inn.
Erlingur settist ekki í bæjar-
stjórnina fyrr en í júlí, held ég.
- Var þetta fyrsta framboð
jafnaðarmanna á íslandi?
- Já, verkamenn í Reykjavík
höfðu raunar tvisvar fengið mann
kosinn í bæjarstjórn. I hvorugt
sinnið var um eiginlegt jafnaðar-
mannaframboð að ræða.
- Gáfuð þið út blað á Akur-
eyri?
- Nei, um vorið fór ég að
hugsa til Reykjavíkurferðar.
- Hafðirðu samband við menn
í Reykjavík?
- Já, það hafði ég. Um vorið
lagði ég upp frá Akureyri. Til
Reykjavíkur kom ég 14. eða 15.
maí. Þá hafði mér verið séð fyrir
svefnstað, en í kosti var ég hjá
tengdamóður séra Bjarna. Áður
en ég fór til íslands, hafði ég sam-
ið prógram, - stefnuskrá, - fyrir
nýjan flokk á Akureyri, og lét ég
fjölrita það, hektografera það,
eins og það var kallað. Það var
ekki langt, en gott, að mér
fannst. Ritstjóra Isafoldar, Ólaf
Björnsson, þekkti ég frá Kaup-
mannahöfn. Til hans fór ég nú og
spurði hann, hvort hann vildi
taka prógrammið til birtingar. Ég
sagði, að ég ætlaði að stofna
stjórnmálaflokk. Það stæði efst í
prógramminu. „Já, þetta er fróð-
legt“, sagði hann. Ékki man ég,
hvort hann birti prógrammið.
Jafnaðarmenn voru þá ákaf-
lega fáir í Reykjavík, en samt
nokkrir. Sumir höfðu staðið að
stofnun Báru-félaganna. Einn
þeirra var Ottó Þorláksson. Aðr-
ir höfðu verið í Danmörku og
kynnzt þar jafnaðarstefnunni.
Það voru iðnaðarmenn. Einn
þeirra var Ágúst Jósepsson. Enn
aðrir höfðu lesið sér til um jafn-
aðarstefnuna. Einn þeirra var
Pétur Guðmundson, sem um
þetta leyti var þó ekki í bænum. f
fyrstu varði ég tíma mínum til að
ganga á milli þeirra og ræða við
þá um flokksstofnun. Sumir voru
meðmæltir flokksstofnun, en
aðrir voru henni mótfallnir. Um
sumarið stofnuðum við þó jafn-
aðarmannafélag, Gamla jafnað-
armannafélagið, eins og það var
kallað.
Skömmu eftir að ég kom til
Reykjavíkur, var haldinn fundur
í Dagsbrún, og gekk ég þá inn. Á
fundinum kom fram tillaga um
hækkun tímakaupsins um fimm
aura. Mótbárum var hreyft. í
Dagsbrún voru þá nokkrir at-
vinnurekendur minni háttar.
Þeim leizt illa á tillöguna, sáu öll
vandkvæði á kauphækkun. Ég
tók þá til máls og reyndi að sýna
fram á, að hægt væri að hækka
kaupið. Samþykkt var að hækka
kaupið um fimm aura. Og það
gekk fram.
- Varð verkfall?
- Nei, það varð ekki verkfall
þá. Það var þó ekki lágt tíma-
kaup, sem olli mestum ugg hjá
mér, heldur hitt, hve mjög verka-
menn voru látnir vaka.
Ég kom suður með áform um
að gefa út blað. Hugmyndir mín-
ar um blaðaútgáfu lagði ég fyrir
stjórn Dagsbrúnar og fór fram á
fjórðung hennar til blaðaútgáf-
unnar. Dagsbrúnarstjórnin féllst
á hugmyndir mínar. Blaðið var
látið heita Dagsbrún, og tók að
koma út þá um sumarið einu sinni
í viku. Dagsbrúnarstjórnin lét
skipa fimm manna blaðnefnd, en
ég var ritstjóri. Auk þess að
skrifa blaðið þurfti ég oft að sjá
um söluna, póstunina og inn-
heimtu iðgjalda, 1 krónu 25 aura
á árshelming, minnir mig, að það
hafi verið. Blaðið fór víða. Blað-
ið var prentað í Gutenberg, og
kom ég þangað nær daglega. Þar
kynntist ég Jóni Baldvinssyni,
sem í fyrstunni hafði enga trú á
jafnaðarstefnunni. Hann var sá
eini, sem andinælti í Gutenberg.
Þegar ég hafði talað dálítið við
hann, skipti hann um skoðun.
- Hvenær var sjómannafé-
lagið stofnað?
- Þegar ég kom suður, hafði
ég ekki gert upp við mig, hvort
væri heppilegra, að sjómenn
hefðu með sér sérstakt félag eða
gengju í Dagsbrún. Eftir að ég
hafði ráðgast við ýmsa menn,
varð það að ráði að stofna sjó-
mannafélag. Um haustið, þegar
menn komu í land, ákváðum við
að stofna hásetafélag. Kallaður
var saman fundur, sem á komu
um fjörutíu menn. Þar komu
fram ýmsir, sem ég hef ekki séð
síðan. Þar var einn maður í yfir-
frakka, en að öðru leyti ber niður
á brjóst. Hann hét Jósep Hún-
fjörð. Hann þurfti ekki að brýna.
Kosnir voru menn til að semja lög
fyrir félagið. Uppkast að þeim
hafði ég gert, og ég held; að því
hafi lítið verið breytt. Á næsta
fundi voru lögin samþykkt. Þá
skrifaði ég í snatri á blað þarna á
fundinum: „Við undirritaðir ger-
umst hér með meðlimir í Háseta-
félagi Reykjavíkur". Ég fékk
menn til að fara með það um sal-
inn. Þeir fengu engan til að skrifa
sig á, hafa sennilega ekki haldið
því nógsamlega að mönnum. Ég
sendi þá boð til þess, sem sá um
Templarahúsið, Felix Guð-
mundssonar, sem síðar varð góð-
kunnur jafnaðarmaður, og
spurði, hvort við mættum ekki
koma daginn eftir, sem var sunn-
udagur. Hann leyfði það. Ég bað
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 16. ágúst 1986