Þjóðviljinn - 30.10.1986, Blaðsíða 9

HLUTFflLLSLEG SKIPTING TEKMfl flF VIÐSKIPTUH VIÐ HERINN 1980 - 1985
HLUTTHLt.SLF.G SKIP1ING G JHLDEYR I STEKNfl ÍSLENDINGfl
EFTIR UPPRUNfl 1970 - 198G
HERSTODIN
907.
307.
107.
Mynd 3
HREINAR CJALDEYRISTEKJUR AF VIOSKIPTUH VIÐ 8ANDARIKJAHER
1970 - 19861 ( A VERÐLAGI ARSINS 1986 >
MILLJflRÐAR
KRONA
Efnahagsumsvif
Bandaríkjahers
Á ÍSLANDI
eftir BirgiÁrnason, hagfrœðing á Þjóðhagsstofnun
Eftirfarandi grein er byggð á erindi sem höfundur flutti á Landsráðsfundi
Samtaka herstöðvaandstæðinga, laugardaginn25.ioktóbersl.
Þótt íslendingar hafi aldreí
þegið gjald af Bandaríkjaher
fyrir þá aðstöðu, sem hann
hefur haft hér á landi, fer ekki
hjá því að jafnstór herstöð og
sú sem er á Miðnesheiði, hafi
umtalsverð áhrif á svo lítið
hagkerfi sem hið íslenska. Af
nógu er að taka varðandi her-
stöðina og þjóðarbúskapinn
og veldur því einkum tvennt: í
fyrsta lagi er ekki um auðugan
garð að gresja hvað varðar
hagrænar athuganir á við-
skiptum íslendinga við her-
stöðina, þótt kynstrin öll hafi
reyndar verið skrifuð um þetta
efni. Þetta stafar ekki af því að
einhver leynd hvíli yfir þessum
viðskiptum, þar sem opinberar
hagskýrslur geyma ítarlegar
tölur um það hvernig þeim er
háttað. Einkum hefur því skort
að úr tölunum væri unnið. í
öðru lagi nær sú könnun, sem
ítarlegust er, ekki nema fram á
miðjan áttunda áratuginn, en
að óathuguðu máli er ástæða
til að ætla að markverð tíðindi
sé að finna í tölum síðustu ára
meðal annars vegna hinna
miklu framkvæmda sem ráðist
hefur verið í á vegum Banda-
ríkjahers hér á landi á því tíma-
bili. Hér á eftir verður því fyrst
og fremst fjallað um efnahags-
leg umsvif hersins síðustu
fimmtán árin.
Þau gögn, sem notuð hafa ver-
ið við samningu þessarar greinar,
hafa öll ýmist þegar komið út í
opinberum skýrslum eða eru
auðfáanleg hjá viðkomandi
stofnunum. Greiðslujafnaðar-
skýrslur Seðlabankans hafa
reynst notadrýgstar en auk þeirra
hafa þjóðhags- og atvinnuvega-
skýrslur Þjóðhagsstofnunar og
ýmsar skýrslur utanríkisráðherra
til Alþingis komið að góðu gagni.
Þá þarf að geta könnunar sem
Ingimundur Sigurpálsson gerði
árið 1975 og birtist sama ár í tíma-
riti Seðlabankans, Fjármála-
tíðindum. Hún nær yfir tímabilið
1951-1974 eða allt frá því að
samningurinn um herstöðina var
gerður milli rikisstjóma íslands
og Bandaríkjanna til þess tíma að
hún var gerð.
Þótí um nokkra einföldun sé
að ræða má halda því fram að
megin niðurstaða þessarar
könnunar hafi verið sú að á sjötta
áratugnum hafi efnahagsleg um-
svif Bandaríkjahers á íslandi ver-
ið umtalsverð en síðan hafi úr
þeim dregið. Sum árin á sjötta
áratugnum störfuðu hátt á þriðja
þúsund íslendingar hjá hemum
eða við framkvæmdir á hans veg-
um og allt að 20% gjaldeyris-
tekna þjóðarinnar fengust í gegn-
um viðskipti við herstöðina. Eftir
1960 og fram á áttunda áratuginn
voru íslendingar í þjónustu hers-
ins og verktaka hans hins vegar
um eða innan við eitt þúsund. Á
sama tíma námu hreinar gjald-
eyristekjur af viðskiptum við her-
stöðina um 5% af heildargjald-
eyristekjum íslendinga. Hér á
eftir verður hnýtt við þessa sögu
þeim ámm sem síðan em liðin.
Viðskipti íslendinga við herinn
og herstöðina em af margvís-
legum toga. Þótt ætla mætti ann-
að af umfjöílun fjölmiðla undan-
farin tvö ár skipta flutningar með
skipum til og frá Bandaríkjunum
tiltölulega litlu máli í því sam-
bandi. Þeir þættir, sem þyngst
vega, em annars vegar vinna Is-
lendinga hjá hernum og hins veg-
ar framkvæmdir íslenskra verk-
taka fyrir hann. Önnur atriði,
sem vert er að nefna - og koma
fram í opinbemm skýrslum - em
starfsemi olíufélaga í tengslum
við hcrstöðina og sala orkufyrir-
tækja þangað á raforku og jarð-
hita. Mynd 1 sýnir hlutfallslegt
vægi einstakra þátta í hreinum
gjaldeyristekjum af viðskiptum
við herstöðina í Keflavík.
Mynd 1
Hlutfailsleg skipting tekna
af viðskiptum við herinn
1980-1985
Hér er um að ræða meðaltöl
fyrir árin 1980-1985. Kaup hers-
ins í íslenskum krónum stafa
einkum af launagreiðslum til ís-
lendinga og hafa þau vegið um
36% að meðaltali síðustu sex
árin, hreinar tekjur íslenskra að-
alverktaka og Keflavíkurverk-
taka hafa vegið um 38% að með-
altali, tekjur olíufélaganna rúm-
lega 5% og tekjur skipafélaganna
um 6%. Aðrar tekjur, sem meðal
annars stafa af lagningu hitaveitu
um herstöðvarsvæðið og bygg-
ingu nýju flugstöðvarinnar, hafa
vegið um 15% að meðaltali.
Ymsan hátt má hafa á því að
meta mikilvægi viðskiptanna við
herstöðina fyrir þjóðarbúskap ís-
lendinga. Almennasti mæli-
kvarðinn á efnahagsumsvif
Bandaríkjahers hér á landi fæst
Ukast til með því að bera tekjum-
ar af viðskiptum við herstöðina
saman við þjóðartekjurnar í
heild. Mypd 2 sýnir annars vegar
skiptingu þjóðarteknanna eftir
atvinnugreinum fyrir árið 1980-
1985 og hins vegar hlutfall gjald-
eyristekna af hemum og þjóðart-
eknanna
Mynd 2
Hlutfallsleg skipting
þjóðartekna eftir
atvinnugreinum
1980-1985
Þessi mælikvarði gefur til
kynna að innan við 3% þjóðar:
tekna íslendinga megi rekja til
viðskiptanna við herstöðina. En
þessi mælikvarði er engan veginn
einhlítur fremur en flest annað í
þessum efnum sem meðal annars
sést af því að sjávarútvegurinn -
þ.e. öll útgerðin og öll fisk-
vinnslan - stendur ekki fyrir
nema rúmum 15% af þjóðartekj-
unum sem er svipað og starfsemi
hins opinbera gerir en ekki nema
helmingur af því sem iðnaður og
byggingastarfsemi eða verslun og
þjónusta gera.
Flestir gera sér án efa aðrar
hugmyndir um mikilvægi sjávar-
útvegs fyrir þjóðarbúskap íslend-
inga og það ekki að ósekju. ís-
lendingar eiga mikið undir því að
geta verslað við aðrar þjóðir sakir
fábreytilegrar framleiðslu í
landinu sem aftur stafar af fá-
menni þjóðarinnar. Þeir atvinnu-
vegir sem afla gjaldeyristekna -
eða spara gjaldeyrisútgjöld - eru
því að öllu jöfnu mikilvægari fyrir
íslenskan þjóðarbúskap en aðrar
atvinnugreinar. í þessu samhengi
verður þýðing sjávarútvegsins -
og jafnframt viðskiptanna við
herinn - fyrir efnahag íslendinga
ljósust. Mynd 3 sýnir hlutfalls-
lega skiptingu gjaideyristekna
þjóðarinnar eftir útflutnings-
greinum á árunum 1970-1986.
Mynd 3
Hlutfallsleg skipting
gjaldeyristekna
íslendinga eftir uppruna
1970-1986
Allt þetta tímabil aflaði sjávar-
útvegurinn um helmings allra
gjaldeyristekna íslendinga, út-
flutningur vöru annarra en sjáv-
arafurða - en þar er einkum um
að ræða ál og annan iðnvarning -
skilaði 10-20%, útflutningur
þjónustu - en þá er átt við flutn-
inga með fólk og fragt á milli
landa, þjónustu við erlenda
ferðamenn og ýmislegt fleira -
stóð fyrir 20-35% og viðskiptin
við herinn og herstöðina fyrir því
sem þá vantar upp á eða 4-8% af
heildinni eftir því við hvaða ár er
miðað. Þessi mynd felur hins veg-
ar að gjaldeyristekjur íslendinga
jukust verulega á þessu tímabili
og þá ekki síst af herstöðinni sem
kemur fram í því að hlutur her-
stöðvarinnar í heildinni hefur
fremur stækkað en minnkað á
síðari árum.
í greiðslujafnaðartöflum Seðl-
abankans er að finna ítarlega
sundurliðaðar tölur um gjald-
eyristekjur íslendinga af Banda-
ríkjaher á verðlagi hvers árs.
Vegna verðbólgu hér á landi og
erlendis og stöðugra breytinga á
gengi er ekki hægt að bera þessar
tölur saman fyrir einstök ár til að
finna vísbendingu um þá þróun
sem átt hefur sér stað milli
áranna. Áður verður að færa all-
ar tölurnar til sama verðlags.
Mynd 4 sýnir hreinar gjaldeyris-
tekjur af viðskiptum Islendinga
við herstöðina á árunum 1970-
1986 á verðlagi þessa árs.
Mynd 4
Hreinar gjaldeyristekur
af viðskiptum við
Bandaríkjaher
1970-1986
Eins og myndin ber með sér
hafa þessar tekjur aukist veru-
lega á síðustu fimmtán árum. Ef
þessu tímabili er skipt í þrennt
kemur eftirfarandi í ljós: Á árun-
um 1970-1975 voru hreinar gjald-
eyristekjur íslendinga af herstöð-
inni að meðaltali um 2 milljarðar
króna á ári á núverandi verðlagi,
þær voru að jafnaði 3 milljarðar
króna á ári á árunum 1975-1980
og síðustu fimm árin hafa þær
verið því sem næst 4 milljarðar
króna á ári að meðaltali. Því má
með töluverðum sanni segja að
efnahagsleg umsvif Bandaríkja-
hers hér á landi hafi tvöfaldast frá
því á fyrri helmingi áttunda ára-
tugarins. Þessir 4 milljarðar
króna hafa á síðustu árum skipst
nokkum veginn þannig að 1-1,5
milíjarðar króna hafa verið gjald-
eyriskaup hersins, hreinar tekjur
verktaka hafa verið frá 1 og upp í
2 milljarða króna, hreinar tekjur
olíufélaganna hafa verið 2-300
milljónir króna og svipaða sögu
er að segja um tekjur skipafélag-
anna - að minnsta kosti þangað
til Rainbow Navigation tók þann
spón úr aski þeirra. Þá hefur lið-
urinn aðrar tekjur numið hálfum
og upp í heilan milljarð króna.
Ástæðumar fyrir þessari
aukningu gjaldeyristekna af
hemum em margar þótt tvær vegi
þyngst. í fyrsta lagi hefur íslensk-
um starfsmönnum hersins fjölgað
allvemlega frá því á fyrri helm-
ingi síðasta áratugar. Árið 1970
unnu um 700 íslendingar beinlín-
is hjá hemum en árið 1985 vom
þeir orðnir um 1100, sem svarar
til þess að þeim hafi fjölgað um
liðlega 50% á þessum fimmtán
ámm. Ef starfsmenn verktaka á
vegum hersins em taldir með tel-
ur mannafli sá, sem er beint eða
óbeint í þjónustu Bandaríkjahers
hér á landi, um 1800 manns.
Þetta er minna en 2% af
heildarmannaflanum í landinu,
en nálægt 10% af mannaflanum í
Reykjaneskjördæmi öllu og enn
hærra hlutfall af vinnandi fólki á
Suðumesjum. í öðru lagi hafa
framkvæmdir á vegum hersins
verið miklar síðasta áratuginn.
Þessar framkvæmdir hafa í raun
verið af tvennum toga. Annars
vegar era framkvæmdir vegna
búsetu bandarísku hermannanna
og fjölskyldna þeirra innan
marka herstöðvarinnar. Má í því
sambandi nefna miklar íbúða-
byggingar á ámnum upp úr miðj-
um síðasta áratug og lagningu
hitaveitu um herstöðvarsvæðið í
kringum 1980. Hins vegar eru
framkvæmdir sem lúta beint að
hemaðarlegu gildi stöðvarinnar.
Þar ber helst að telja byggingu
styrktra flugskýla fyrir nýjar orr-
ustuþotur og gerð olíuhafnar í
iHelguvík á síðustu árum. Einnig
verður að telja byggingu nýju
flugstöðvarinnar hér, enda kosta
Bandaríkjamenn hana að stómm
hluta þar sem hún er ætluð til
hernaðamota komi til styrjald-
arátaka.
Áður var að því vikið að
hreinar gjaldeyristekjur af her-
stöðinni hefðu verið 4-8% af
heildargjaldeyrislekjunum síð-
asta hálfan annan áratuginn. Þótt
hér sé á ferðinni algengur fram-
setningarmáti er hér í raun
blandað saman tveimur skyldum
en ólíkum hugtökum sem gefur
skekkta mynd af þjóðhagslegu
mikilvægi viðskiptanna við her-
stöðina. Fremur en bera saman
hreinar gjaldeyristekjur af her-
stöðinni annars vegar og vergar
gjaldeyristekjur af útflutningi
hins vegar fer betur á því að miða
í báðum tilvikum við hreinar
gjaldeyristekjur en hreinar gjald-
eyristekjur em vergar gjald-
eyristekjur að frádregnum kostn-
aði vegna innfluttra aðfanga.
Augljóslega em það hreinar
gjaldeyristekjur sem skipta meira
máli en vergar gjaldeyristekjur.
Engar óyggjandi niðurstöður
eru til um sambandið milli vergra
gjaldeyristekna einstakra út-
flutningsgreina. Athuganir á
Þjóðhagsstofnun benda þó til að í
grófum dráttum megi styðjast við
eftirfarandireglur: Isjávarútvegi
eru tveir þriðju hlutar vergra
gjaldeyristekna hreinar gjald-
eyristekjur, en einn þriðji í stór-
iðju og ferðaútvegi, svokölluð-
um, sem vegur þyngst í þjónustu-
útflutningi. Því er frekar um ofá-
ætlun en vanáætlun hreinna
gjaldeyristekna að ræða ef
reiknað er með því að þær séu
tveir þriðju af vergum gjald-
eyristekjum sjávarútvegs og
helmingur af vergum tekjum
annarra útflutningsgreina. Mynd
5 er byggð á þessum forsendum.
Mynd 5
Hreinar gjaldeyristekjur
af herstöð og sjávarútvegi
1975-1986
Hún sýnir hreinar gjaldeyris-
tekjur af herstöðinni annars veg-
ar og af sjávarútvegi hins vegar á
árunum 1975-1986 og hvorar um
sig í hlutfalli af hreinum gjald-
eyristekjum í heild. Athyglisvert
er að herstöðin stendur fyrir 10-
15% af hreinum gjaldeyristekj-
um íslendinga á sama tíma og
siávarútvegurinn skilar 50-60%.
Á þennan mælikvarðann vegur
herstöðin því á við fimmtunginn
af öllum sjávarútvegi lands-
manna. Sams konar samanburð-
ur á herstöðinni og
vömútflutningsgreinum öðmm
en sjávarútvegi sýnir að sum árin
undanfarinn hálfan annan áratug
nálgast hún það að vera jafnoki
þeirra hvað gjaldeyristekjur
varðar.
Ekki fer á milli mála að efna-
hagsumsvif Bandaríkjahers hér á
landi hafa aukist síðustu 10-15
árin jafnt í krónutölu sem í hlut-
falli við íslenskan þjóðarbúskap.
Sé hins vegar litið yfir lengra
tímabil er ekki hægt að segja að
stökkbreyting hafi orðið á hlut-
fallslegu mikilvægi herstöðvar-
innar fyrir íslenskt efnahagslíf.
Enn er langt í land með að gjald-
eyristekjur af hemum vegi jafn
þungt í gjaldeyrisöflun þjóðar-i
innar og hún gerði á sjötta ára-
tugnum eins og mynd 6 ber með
sér.
Mynd 6
Hreinar gjaldeyristekjur af
herstöðinni í hlutfalli af
heildargjaldeyristekjum
1951-1985
En þegar þessi mynd er skoðuð
verður að hafa í huga að íslenska
hagkerfið er nú fjórfalt stærra en
það var fyrir hálfum fjórða áratug
og þrefalt stærra en fyrir aldar-
fjórðungi.
HREINflR CJflLOEYRISTEKJUR flF HERSTOÐ OG SJflVflRUTVECI 1873 - 1986
HERSTÖÐ Q SJÍIVflRÚTVEGUR
607
307
H07
307
207
107
1973 1976 1977 1978 1979 1980 1991 1982 1983 1984 1983 1986
Mynd 5
HREINHR CJflLOEYRISTEKJUR HF HERSTÖÐINN!
í HLUTFHLL I HF HE ILDHRG JHLDEYRISTEK JUfl 1931 - 1983
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 30. október 1986
Fimmtudagur 30. október 1986 ÞJÖÐVILJINN — SÍÐA 9
AUGLÝSING
UMINNLAUSNARVERÐ
VERÐTRYGGÐRA
SPARISKlRTEINA RlKISSJÓÐS
FLOKKUR INNLAUSNARTÍMABIL INNLAUSNARVERÐ* ÁKR. 100,00
1983-2. fl. 01.11.86-01.05.87 kr. 280,81
‘Innlausnarverð er höfuðstóll, vextir, vaxtavextirog verðbót.
Innlausn spariskírteina ríkissjóðsferfram í afgreiðslu
Seðlabanka íslands, Hafnarstræti 10, og liggja þarjafnframtframmi
nánari upplýsingar um skírteinin.
Reykjavík, október 1986
SEÐLABANKIÍSLANDS