Þjóðviljinn - 30.11.1986, Blaðsíða 10

Allsheijar sálarhrelngeming
Sigurður A. Magnússon,
rithöfundur, greinir frö því hvernig
bœkurnar um uppvöxt Jakobs
leystu sálarflœkjur höfundar
Ég man þá tíð er ég gerðist
áskrifandi að Samvinnunni,
tímariti Sambandsins. Ekki
varframsóknarmennsku fyrir
að fara, því síður að ég teldi
Sambandið trútt samvinnu-
hugsjóninni, né heldurvarég
fæddurog uþpalinn í sveit.
Þrátt fyrir það var Samvinnan
eina prentmálið sem ég var
áskrifandi að. Þetta var í
kringum 1970 og töluverð
gerjun meðal ungsfólks, gerj-
un sem í dag er kennd við ár-
talið 1968.
Rithöfundurinn og blaða-
maðurinn SAM, Sigurður A.
Magnússon, hafði verið ráð-
inn ritstjóri Samvinnunnarog
hafði tekist að breytatímarit-
inu þannig að það var mun
nútímalegra en öll önnurtíma-
ritá markaðinum. Efastég
reyndar um að þau tímarit
sem nú tröllríða hvert öðru í
sjoppuhillum, hafi nútíma-
legra yfirbragð en Samvinnan
átímumSAM.
Reyndar skildi enginn
þessadjörfung Sambandsins
enda fór það svo að Sigurður
var látinn fara eftir mótmæla-
öldu frá bændum gegnsýrð-
um af ungmennafélagshug-
sjóninni og eftirsjá eftir þeim
tímum er Jónas f rá Hriflu var
meðal okkar.
Nú erum við stödd hjá honum
Sigurði, uppi á fjórðu hæð í fjöl-
býlishúsi við Háaleitisbraut.
Þetta er heimili rithöfundar.
Bækur þekja alla veggi, öll borð
og jafnvel hægindastóla og sófa.
Einhvemveginn tekst okkur þó
að hola okkur niður og munda
stflvopnin. Jakob er sloppinn úr
snöru fuglarans og Sigurður er nú
eftir átta ára uppgjör við uppvöxt
sinn endanlega laus við af-
kvæmið.
Úr snöru fuglarans er síðasta
bindið í uppvaxtarsögu Jakobs,
sem hófst með bókinni Undir
kalstjörnu. Henni fylgdu svo
bækumar Möskvar morgundags-
ins, Jakobsglíman, Skilningstréð
og nú síðast Úr snöm fuglarans. í
þeirri bók kemst Jakob til manns
og flýgur út í heim.
Sjálfskönnun
„Tilgangurinn með þessum
bókum var fyrst og fremst sjálfs-
könnun. Ég hafði alltaf takmark-
aða trú á því að það væri hægt að
skrifa sig frá ákveðnum atburð-
um en með þessum bókum hef ég
upplifað að það e.r engin fjar-
stæða. Bækurnar fjalla um at-
burði sem höfðu flækst mjög
mikið fyrir mér og höfðu skapað
sálarflækju sem ég varð að losna
við. Þær fjalla um tímabil sem
mótar einstaklinginn hvað mest.
Samning bókanna varð því að
ailsherjar sálarhreingerningu hjá
mér.
Sambandið við föður minn var
mjög brösótt einsog kemur vel
fram í bókunum. Þrátt fyrir það
þótti mér alveg óstjórniega vænt
um hann kannski vegna þess
hvernig hann var, mjög mann-
legur maður. Við skriftirnar
finnst mér ég hafa náð nýju sam-
bandi við hann. Systkini mín voru
sár vegna lýsingarinnar á honum í
fyrstu bókinni en skoðun þeirra
hefur breyst eftir því sem myndin
af honum varð gleggri.
Samfara sálkönnuninni er til-
gangurinn sá að skýra fyrir sjálf-
um mér og öðrum hver ég er og
afhverju ég er einsog ég er. Menn
sem höfðu hatast við mig, t.d. af
pólitískum ástæðum, sögðu eftir
að þeir höfðu lesið fyrstu bókina,
að nú skildu þeir hversvegna ég
væri svona og tóku mig síðan í
sátt. Ekki ósvipað og Carmelita
gerði þegar hún sá braggann sem
faðir minn og fjölskylda bjuggu í.
Þá sagðist hún skilja hversvegna
Jakob væri einsog hann var.“
Ég er trúhneigður
Þú hefur lýst því yfír að Úr
snöru fuglarans, sé síðasta bókin í
þessum mikla bálki. Þrátt fyrir
það finnst lesandanum sem ýms-
um spurningum sé enn ósvarað.
Við yfirgefum hann á hreiður-
barminum þar sem hann er að
fljúga út í heim að takast á við
nýja hluti. Hvað það er fær les-
andinn ekki að vita.
„Það er alveg rétt, en þá erum
við líka farnir að tala um nýja
sögu. Þessi fimm bindi lýsa
bernsku hans, því neti sem hann
festist í og baráttu hans við að
losna úr því. Þessi bók fjallar um
það hvernig hann reynir að losa
sig úr sálarflækjum og ekki síður
trúarflækjum, sem eru að gera út
af við hann.“
í Iok bókarinnar hefur hann
samt ekki sagt skilið við trúna.
„Það er alveg rétt, enda hef ég
aldrei gert það. Ég er trú-
hneigður maður og hef relegiösa
afstöðu til lífsins. Þegar Jakob
skreppur út fyrir landsteinana
opnast fyrir honum ný svið og
hann uppgötvar það að KFUM
hýsir ekki hinn eina sannleika um
lífið og trúna.“
Bókin sprakk
Þegar þú byrjaðir verkið fyrir
tæpum áratug hafðirðu þá hugsað
þér Uppvaxtarsöguna sem fimm
binda verk?
BBH
Sigurður A. Magnússon með Carmelitu f Vindáshlið. Myndin er úr Ijósmyndasafni Sigurðar.
„Það eru um átta ár síðan ég
hófst handa við að þetta verk.
Reyndar hafði ég gert tilraunir
oft áður en ætíð gefist upp. Það
var svo 4. janúar 1979 að ég skrif-
aði byrjunina á Kalstjörnunni. Þá
hélt ég að þetta yrði þriggja binda
verk. Mér datt ekki í hug að þetta
ætti eftir að vinda svona upp á sig.
Þegar ég hófst handa við Skiln-
ingstréð var ég staðráðinn í að
það yrði síðasta bindið. í miðjum
klíðum uppgötvaði ég svo að
kaflinnj sem nú kemur út sem
bókin Úr snöru fuglarans, var að
breytast í heila bók. Skilnings-
tréð flæddi út yfir alla bakka og
sprakk tvisvar í höndum mér, þar
til ég tók þá ákvörðun að bæta
einu bindi við söguna.“
Hvað hafðirðu þér til stuðnings
annað en minnið eitt?
„Ég hélt dagbækur á vissum
skeiðum og þó þær séu ekki mjög
nákvæmar þá fylltist ég af
stemmningu stundarinnar þegar
ég las dagbókarbrotin yfir. Þá
hafa ljósmyndir hjálpað til við að
hressa upp á minnið.“
Hliðstœð
Fjallkirkjunni
Þú ferð ekkert dult með að þú
ert að skrá þína eigin uppvaxtar-
sögu, en þrátt fyrir það notarðu
dulnefni á flest allar persónur
sögunnar.
„Þar kemur tvennt til. í fyrsta
lagi vissi ég strax að þetta yrði
nærgöngult efni og vildi síður að
fólk færi að líða fyrir mína ber-
sögli. í öðru lagi eru persónumar
rissaðar upp eftir mínum eigin
geðþótta og hversu vel sem mað-
ur þekkir eina persónu, þá þekkir
maður aldrei nema eina litla hlið
af henni. Mér þótti því rétt að
gefa þessari hlið fólksins, sem ég
þekkti, sitt eigið nafn. Það er líka
efamál að lesendur þekki margar
af þessum persónum. Ég kríta
það liðugt að margar þeirra eru
ekki endurþekkjanlegar.“
Ef þú værir beðinn um að
benda á hliðstæðu við uppvaxtar-
sögu Jakobs í íslenskum bók-
menntum.
„Þá myndi ég benda á Fjall-
kirkjuna eftir Gunnar Gunnars-
son. Hún fjallar um sama tímabil
í ævi Gunnars og ég er að fjalla
um í minni ævi. Þá eru bæði verk-
in fimm bindi. Við erum hinsveg-
ar að fjalla um sitthvort tfmabilið
í íslandssögunni auk þess sem
Gunnar er Gunnar og ég er ég.“
Hver urðu afdrif Carmelitu
eftir að leiðir skildust í sögulok?
Höfðuð þið eitthvert samband
eftir þetta?
Fyrsta upprelsnin
„Jú við skrifuðumst á fyrst til
að byrja með. Hún fór til Bret-
lands skömmu eftir þetta og hitti
þar júgóslavneskan flóttamann,
verkfræðing að mennt. Þau tóku
saman og fluttu til Kanada. Ég
man að ég fékk eitt bréf frá henni
eftir að þau fluttust til Kanada."
Ein skemmtilegasta lýsing
bókarinnar er þegar Jakob og
Randvér rölta í hægðum sínum
niður Bakarabrekku á skyrtunni í
blíðskaparveðri og halda á
jökkunum. Þetta er gert til að
bjóða umhverfinu byrgin.
„Já þetta var ótrúlegt fyrirtæki,
að fara úr jakkanum ogsjá hvern-
ig vegfarendur góndu á okkur.
Nú þætti þetta ekkert tiltökumál,
en þá var annar tíðarandi. Þetta
var mín fyrsta meiriháttar upp-
reisn gegn umhverfinu . Síðan
hefur þessi uppreisnarandi viljað
loða við mig.“
í lýsingunni á hvítliðaárásinni á
Austurvelli þegar Alþingi sam-
þykkti inngönguna í Nato, ertu
samt bara áhorfandi, þó þú ættir
seinna meir eftir að láta mikið til
þín taka í mótmælum gegn hern-
aðarhyggju Bandaríkjanna og
Nato.
„Á þessum árum var ég áhorf-
andi en þessi atburður, ásamt
fleiru, varð til þess að ég fór að
efast um ýmsa hluti. Ég var undir
sterkum áhrifum frá Sigurbirni
Einarssyni og hann tók mjög af-
dráttaiausa afstöðu til hersetunn-
ar. Sigurbjörn átti þó engan þátt í
að ég gerðist fráhverfur KFUM,
nema óbeint. Deilurnar innan
KFUM um hann voru fáránlegar
og þær áttu sinn þátt í að gera mig
andsnúinn félaginu.“
Á ferðum þínum um Norður-
lönd hittirðu tvo menn sem
seinna meir áttu eftir að verða
frægir í fyrsta lagi Willy Brandt,
sem þú hreifst þá mjög af, og sæn-
ska rithöfundinn Göran Tun-
ström, sem þá var strákpatti, sem
sýndi þér kirkju föður síns.
Margt á döfinni
„Ég hreifst af málflutningi
Brandt, þó ég gerði mér enga
grein fyrir að hann ætti eftir að
verða kanslari V-Þýskalands
seinna meir. Hvað Tunström
varðar, þá hafði ég náttúrlega
enga hugmynd um hver hann var
fyrr en löngu seinna. Við hitt-
umst fyrir tilviljun í Hamborg í
fyrra og ég sagði honum þá frá
heimsókn minni í kirkjuna. Þá
kom það upp úr dúrnum að hann
hafði verið dyravörður og mundi
hann mjög glöggt þessa heim-
sókn. Tunström er einstaklega
skemmtileg persóna að ég ekki
tali um hversu skemmtilegur höf-
undur hann er.“
Hvernig tilfinning er það að
segja skilið við þetta verk sem
hefur tekið þig átta ár að setja
saman?
„Það er viss léttir. Ég var
reyndar alltaf að bíða eftir því að
þessu lyki en jafnframt óttaðist
ég tómarúmið sem myndi fylgja í
kjölfarið. Enn sem komið er hef
ég þó ekki fundið fyrir því, enda
hef ég það margt annað í takinu.
Einsog stendur er ég að þýða ljóð
Walts Whitmans. Þá erum við
Atli Heimir með óperu í undir-
búningi, sem byggir á Gull-
skipinu. í þriðja lagi hefur Mál og
menning gerst svo elskuleg að
bjóðast til að gefa út
heildarljóðasafn mitt á sextugsaf-
mæli, sem er á næsta ári. Þetta er
ekki safnrit heldur verður þetta
eina bókin mfn og munu ljóðin í
henni mynda eina heild. Ljóðin
eru tekin úr öllum ljóðabókum
mínum, auk ljóða sem birst hafa í
tímaritum eða annarsstaðar.
Sumum ljóðanna mun ég sleppa,
öðrum verður breytt og enn
önnur ort upp.
Ég hef alltaf litið á mig sem
ljóðskáld fyrst og fremst þó við-
tökurnar hér heima hafi ekki
alltaf verið mjög góðar. Það er
einkennilegt að ég hef fengið
mun betri dóma erlendis sem
ljóðskáld en hér heima. Hvað
veldur veit ég ekki.“
Kynning á
íslenskum
bókmenntum
erlendis
Þú hefur einnig verið manna
ötulastur í að kynna íslenskan
skáldskap erlendis.
„Sennilega er það eitthvað það
merkilegasta sem ég hef gert. Ég
var að taka þetta saman um dag-
inn og varð steinhlessa þegar ég
uppgötvaði hversu mikið þetta
var að vöxtum.“
Nú fer Sigurður að tína til
bækur og tímarit á hinum og þess-
um þjóðtungum, frá Indlandi og
Mexíkó, Bandaríkjunum og
flestum Evrópulöndum. Nýlega
kom út í Þýskalandi bók-
menntatímaritið die horen, sem
var að þessu sinni eingöngu helg-
að íslenskum nútímabók-
menntum og átti Sigurður stóran
hlut að máli þar, skrifaði m.a. ít-
arlegar greinar um íslenskar bók-
menntir í tímaritið. En sú bók
sem hann er stoltastur af er ljóða-
safnið The Postwar Poetry of Ice-
land, sem gefin var út í Banda-
ríkjunum. Sagði Sigurður að ekk-
ert hinna Norðurlandanna ætti
sambærilegt ljóðasafn á enskri
tungu. Þá taldi Sigurður til sög-
unnar bókina Northern Sphinx,
en Magnús Magnússon, sjón-
varpsmaður m.m. mun hafa hald-
ið því fram að sú bók væri merk-
asta bók um íslenska menningu
sem gefin hefði verið út á enskri
tungu.
Auk þess að kynna bók-
menntir samlanda sinna á er-
lendum málum hafa bækur Sig-
urðar komið út á einum tíu þjóð-
tungum. Sú bók sem hefur farið
víðast er Fákar, sem hefur verið
gefin út í sjö löndum og selst í
tugum þúsunda eintaka.
Jákvœð
þróun bókarinnar
Nú virðist manni sem áhuginn
á nýjum íslenskum skáldverkum
hafi aukist verulega. Bóksalar
tala um að hreyfing sé þegar
komin á söluna og fjölmiðiar
virðast sýna þessu meiri áhuga en
um árabil. Hvað veldur?
„Þetta er sjálfsagt margþætt.
Það má kannski rekja þennan
aukna áhuga aftur til kreppunnar
í bóksölunni um jólin 1983. Þá
var einsog menn vöknuðu upp af
vondum draumi. Allir voru sam-
mála um það að bókinni yrði að
bjarga og útgefendur, rithöfund-
ar og fjölmiðlafólk tóku höndum
saman um að snúa þróuninni við.
Þarna urðu ákveðin hvörf.
Þróunin síðan hefur verið mjög
jákvæð. Það ber miklu minna á
draslbókmenntum á markaðin-
um og það á einnig við um þýddar
bækur. Nú um jólin er t.d. mikið
um þýddar úrvalsbækur og marg-
ar af þeim bókum sem seljast
hvað best eru mjög góðar bækur.
Það er margt sem liggur þarna
til grundvallar. Það má nefna
betri menntun í bókmenntum.
Þegar ég var ungur var Einar
Ben. yngsta skáldið sem okkur
var kynnt í skóla. Nú skilst mér
að mjög öflug kennsla sé í nú-
tímabókmenntum í framhalds-
skólunum, auk þess sem algjör
bylting varð þegar Háskólinn tók
upp kennslu í nútímabók-
menntum. Þá er það staðreynd
að við erum minni útnesjamenn
en áður. Þó margt slæmt megi
segja um túrismann, þá hefur
hann þó gert okkur alþjóðlegri í
hugsun og breytt viðhorfum
manna.
Kanadýrkunin
rekur fólk
á önnur mið
I þriðja lagi er rétt að minnast á
að þetta mikla framboð á engil-
saxnesku sjónvarpsefni. Kana-
dýrkun sjónvarpsins rekur fólk á
önnur mið. Fólk finnur hjá sér
þörf til að upplifa okkar eigin til-
veru og er orðið mett af þessum
framandi hugarheimi, sem
stöðugt er verið að halda að því.
Það hlýtur að vera furðulegt að
vera alltaf staddur í þessum gervi-
heimi sem íslendingar eru
stöðugt að upplifa í sjónvarp-
inu.“
Hvað með framhald af Upp-
vaxtarsögunni. Geta lesendur átt
von á einhverskonar áframhaldi?
„Ég býst fastlega við því en það
verður á allt öðru formi en þessar
bækur. Ég hef komist að þeirri
niðurstöðu að ég sé einn af þeim
höfundum sem verða að notast
við eigið líf til að segja sögur. En
áframhaldið verður ekki svona
bein frásögn einsog bækurnar um
Jakob. Ég er að reyna að búa til
hringlaga form til að segja sög-
una. Einskonar svelg sem gleypir
allt. Ætli það séu ekki um tvö ár
þar til lesendur geti farið að búast
við þeirri bók. -Sáf