Þjóðviljinn - 07.12.1986, Síða 9

Lýðrœði - í hvaða merkingu?
Einhver mesta plága sem hefur
dunið yfir íslenska lýðveldið er
fyrirbærið prófkjör. Til þeirra
mun í upphafi hafa verið stofnað
vegna einhvers konar hugmynda
um aukið lýðræði til þess að kjós-
endur tiltekins flokks hefðu
meira um það að segja hvernig
raðað væri á listana. En í raun
hafa prófkjör snúist upp í eins
konar andstæðu lýðræðis, þótt
það kunni að hljóma eins og
þversögn, valdið úlfúð og ill-
indum innan allra flokka og það
sem verst er, rutt braut inn á Al-
þingi alveg sérstakri tegund
manna sem hafa sjálfan sig að
hugsjón. Ekki er svo að sjá að
menn hafi gert sér grein fyrir
megingöllum prófkjaranna þegar
kjósendur Sjálfstæðisflokksins
spörkuðu formanni hans Geir
Hallgrímssyni út í ystu myrkur.
En eftir úrslit í prófkjöri fram-
sóknarmanna í Reykjavík um
síðustu helgi og þá útreið sem
Haraldur Olafsson fékk þar, þá
ætti að vera ljóst að prófkjör eru
að verða bein ógnun við íslensk
stjórnmál, íslenska stjórnskipun
og íslenskt lýðræði.
Skipun þingflokka
Hér á íslandi eru fjórir stórir
stjórnmálaflokkar sem eiga sér
langa hefð og sækja grundvöll
sinn í þá þjóðfélagsgerð sem mót-
aðist eftir að þjóðin myndaði
eigið fullvalda ríki. Að vísu eiga
Alþýðuflokkurinn og Alþýðu-
bandalagið sameiginlegan upp-
runa, enda er riðlun þeirrar upp-
runalegu samfylkingar mesta
ógæfa íslenskra stjórnmála, að
mínu mati. Aðrir smáflokkar
hafa átt erfitt uppdráttar þótt þeir
hafi notið nokkurrar stundar-
hylli. Undatekning verður kann-
ski Kvennalistinn, enda um
margt sérstæður og nauðsyn-
legur, þótt æskilegast væri að
ekki yrði þörf fyrir sérstakan
kvennaflokk til langframa.
Skoðum þessa stóru flokka og
skipun þingflokka þeirra nú og á
liðnum áratugum. Hugmyndin
um lýðræði byggist á því að þing-
menn séu fulltrúar fólksins í
landinu og vinni að hag þess og
farsæld. Hverjum flokki er því
nauðsynlegt að eiga þingmenn
sem eru gáfaðir, duglegir og vel
að sér á ýmsum sviðum. Þeir
þurfa að vera gegnir fulltrúar sjó-
manna, bænda, almennra
launþega, vera vel að sér um
utanríkismál, menningarmál,
sjávarútveg, landbúnað, fjármál
o.s.frv. Flokkunum hlýtur því að
vera kappsmál að finna sér hæfa
fulltrúa á ýmsum sviðum og tefla
þeim síðan fram til að skipa þing-
flokk sem spannar öll helstu svið
íslensks þjóðfélags. Slíkt er varla
gerlegt með prófkjörum. Þar sem
þau eru bindandi fyrir efstu sæti
listanna, er það í raun háð hreinni
tilviljun og duttlungum eða fjár-
magni og skipulagi einstaklinga
hvernig þingflokkur skipast.
í þessu sambandi er líka vert að
hafa annað atriði í huga, ekki
síður mikilsvert. í leit að hæfum
fulltrúum var farið til ákveðinna
einstaklinga sem þóttu eftirsókn-
arverðir sakir hæfileika sinna, og
þeir voru beðnir að gefa kost á sér
til setu á Alþingi. Þannig stóð á
þingsetu Svövu Jakobsdóttur, og
má nefna mörg önnur dæmi af
sama tagi. Hér er með öðrum
orðum um að ræða einstaklinga
sem ekki sóttust eftir pólitískum
frama, persónulegum völdum
eða fjárhagslegum ávinningi, ein-
staklinga sem unnu með ein-
hverjum hætti eftirtektarverð
störf og þóttu geta orðið að miklu
liði á Alþingi. Með prófkjöri (og
forvali) er þetta ógerningur.
Flokkar geta ekki lengur boðið
einstaklingum sæmilega öruggt
þingsæti. Það er mikill skaði, því
að í hópi manna af þessu tagi haf a
komið fram margir mjög mikil-
hæfir stjórnmálamenn. Ég á við
menn sem ekki sóttust eftir þing-
mennsku fyrir sjálfa sig, en gáfu
kost á sér þegar eftir var leitað í
von um að gera gagn. Menn af
þessu tagi hafa yfirleitt ekki geð í
sér að taka þátt í grimmúðlegri
persónubaráttu innanflokks með
öllu því slúðri, illgirni og jafnvel
óheilindum sem því eru samfara.
Prófkjara-
riddarar
Svo eru aftur á móti aðrir menn
sem virðast hafa af þvíhina mestu
ánægju að standa í því úlfúðar-
stímabraki sem prófkjörin eru
orðin. Það eitt segir nokkuð til
um manngerðina. Oft koma þeir
svo fyrir sjónir að helstu persónu-
einkenni þeirra séu sjálfsánægja,
ýtni, tilfinningakuldi, stóryrða-
glamur og viss ófyrirleitni. Helsta
hugsjón þeirra virðist vera þeir
sjálfir. Þeim virðist meira í mun
að þeir sjálfir sitji á Alþingi en að
ákveðinn málstaður nái fram að
ganga. Af því verður varla dregin
önnur ályktun en sú að þeir sæk-
ist eftir þingsetu til að öðlast per-
sónulegan frama og persónuleg
völd sem leiði til persónulegs
ávinnings. Og þá hlýtur að vakna
sú spurning hvers fulltrúar slíkir
menn séu og hvaða ávinningur sé
fyrir þjóðina að þeir sitji á Al-
þingi.
Það er ekki hvað síst þessi þátt-
ur prófkjaranna sem setur óhug í
margra og fælir þá frá þátttöku í
stjórnmálum, ekki einasta þann-
ig að þeir vilji ekki gefa sig í
slagsmálin sjálf, heldur einnig að
þeir vilja ekki einu sinni kjósa í
prófkjörum og jafnvel ekki í al-
jingiskosningum. Það er eftir-
tektarvert hve margir eru farnir
að segja að það sé sama hvað þeir
kjósi, það sé sami rassinn undir
öllum þessum pólitíkusum. Þessi
hugsunarháttur er hættulegur
lýðræðinu. Og þennan hugsunar-
hátt skapa stjórnmálamennirnir
sjálfir. Þeir kvarta stundum
undan því að ekki sé borin nógu
mikil virðing fyrir Alþingi, en at-
huga ekki að Alþingi er ekki úr
föstu efni, að virðing þess er
komin undir þeim einstaklingum
sem þar sitja. Og því miður verð
ég að segja að þar eru of fáir ein-
staklingar sem ástæða er að bera
mikla virðingu fyrir, og það virð-
ist ekki mikil von til þess að þeim
fjölgi í næstu kosningum.
Athyglisvert er hve ýmsum
fjölmiðlamönnum hefur gengið
vel að komast áfram í próf-
kjörum. Það er eins og að yfir-
borðsfrægð kunnra andlita og
radda vegi þyngra en ýmislegt
annað. Og það væri verðugt
rannsóknarefni að athuga hvers
konar fólk það er sem fyrst og
fremst sækist eftir stjórnmála-
frama. Og svo aftur að kanna
hverjir það eru úr þeim hópi sem
vegnar betur en öðrum. Þá hygg
ég að ýmislegt fróðlegt kæmi í
ljós. Þar kynni kannski einnig að
leynast svar við því hvers vegna
konum vegnar yfirleitt illa í próf-
kjörum, þótt ekki eigi það
reyndar við um forval Alþýðu-
bandalagsins í Reykjavík.
Lýðrœði byggist
á siðferði
í upphafi þessarar greinar var
minnst á úrslit í prófkjöri fram-
sóknarmanna í Reykjavík um
síðustu helgi. Athygli vekur að
sigurvegarinn þar þakkar sigur
sinn skipulagi. Ekki málefnum.
Haraldur Ólafsson sem hrapaði
niður í fimmta sæti hefur senni-
lega haft svipaðir skoðanir á
stjórnkerfinu og lýst er í þessari
grein. Að það eigi að fara eftir
málefnum manna og störfum
hverjir veljist til þingsetu. Hann
leitaði ekki til fólks úr öðrum
kjördæmum eða öðrum
stjórnmálaflokkum eftir stuðn-
ingi. Hann lagði ekki fé í auglýs-
ingaherferð. Hann hefur sagt
óbeint: hér er ég, skoðið störf
mín, metið hæfileika mína. Og
það stóð ekki á svari. Þessi úrslit
segja miklu meira um ástand lýð-
ræðis á íslandi en margan grunar
kannski í fljótu bragði. Orðið
lýður merkir upphaflega fólk,
þjóð. í nútímamáli hefur það
fengið aðra niðrandi merkingu:
óþjóðalýður, skríll. Vonandi fer
ekki eins fyrir hugtakinu lýðræði.
Lýðræði er göfugt hugtak og
táknar í raun vald til fólksins. I
því felst mikið traust til fólks og
mikil krafa um þroska og sið-
ferði. Lýðræði hefur ekki þrifist
annars staðar en þar sem þjóðir í
heild virða það sem við köllum
siðmenningu. í því felst krafa um
að virða leikreglur, að meta þörf
heildarinnar meira en þörf ein-
staklingsins, að sýna keppinaut
sanngirni. Gandhi náði árangri í
friðsamlegri baráttu sinni af því
að bretar eru þrátt fyrir allt sið-
menntuð þjóð. Hann hefði ekki
náð neinum árangri gegn Hitler.
Til að ná lýðræðislegum árangri
verða allir aðilar að virða lýð-
ræðið. Þess vegna verða
stjórnmálamenn að líta á sig sem
þjóna þjóðar sinnar en ekki
herra, sem fulltrúa annarra en
ekki sjálfs sín. Sá sem hefur sjálf-
an sig að hugsjón, getur ekki
þjónað öðrum. Og allra síst á
hann erindi á Alþingi.
Njörður P. Njarðvík
§ •#
SÉBSTAKT jólastjarna í hvítum b*3
TILBOÐ keramikpotti =
ómcwol
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9
Sunnudagur 7. desember 1986