Þjóðviljinn - 21.12.1986, Blaðsíða 8

BÓKMENNTIR
Mannlífið byrjar í margmenninu
Greinar Halldórs Laxness
frá þriðja áratugnum
Halldór Laxness:
Af menningarástandi
Vaka-Helgafell 1986
Það er skemmst frá að segja
að þessi bráðskemmtilega
bók er löngu tímabær viðbót
við fyrri greinasöfn Halldórs
Laxness. Þetta er ekki ómark-
visssamtíningur, heldurer
hér að finna úrval blaðagreina
Halldórs frá þriðja áratugnum,
og hafa þær ekki birst á bók
áður.
Af lestri greinasafnsins geta
menn orðið margs vísari um
þroskaferil Halldórs, fylgst með
því hvernig skoðanir hans á
menningarmálum og pólitík og
viðhorf hans til ritstarfa mótast.
Flestar eru greinarnar frá þeim
tíma þegar Halldór er að setja
saman það verk sem ásamt Bréfi
til Láru markar upphaf íslenskra
nútímabókmennta, Vefarann
mikla frá Kasmír.
Halldór
Guðmundsson
skrifar
Þriðji áratugurinn er hrífandi í
íslenskri menningarsögu.
Fullveldið er nýfengið, Reykja-
vík er að vaxa úr aumu þorpi í
alvöru bæ, áhrifa evrópskrar
menningar gætir mun meir en
áður og þaðan berast líka pólit-
ískar straumar. Um þessa gerjun
skrifaði Halldór fjölmargar
greinar í Morgunblaðið, Vörð og
síðar Alþýðublaðið, og naut í at-
hugunum sínum þess að hafa
ferðast með „London-París-
Róma“ lestinni, eins og Steinn í
Vefaranum. Hann hafði til að
bera „auga gestsins og kunnug-
leik heimamannsins", eins og
nefnt er í einni greininni, og fylgir
með sú ágæta ábending að gestur-
inn sjái margt - „en það er valdast
hver gesturinn er“. (s. 11).
íslenskir menntamenn þess
tíma voru margir hverjir hræddir
við þá þróun sem fylgja myndi í
kjölfar áreksturs evrópskrar
heimsmenningar og íslenskrar
sveitamennsku, og þeim var tamt
að líta á sig sem eins konar síu;
þeir vildu hjálpa þjóðinni að
velja allt það besta úr evrópskum
kúltúr og verja hana því versta.
Margt í tónfalli Halldórs í þessum
greinum verður ekki skilið nema
sem andsvar við slíkum hug-
myndum. Hann var engin sía,
heldur boðberi heimsmenningar
með öllum hennar einkennum,
og fagnaði hverju skrefi í rétta
átt:
. Og þar sem menníngin átti ekki
aðra fulltrúa á íslandi frammeftir
síðustu öld, fyrir utan hafnar-
íslendinga, en nokkra flakkara
uppum sveitir og latínuskólarœfil-
inn á hrakhólum suðrá Nesjum,
þá hefur Reykjavík í skjótri svip-
an eignast hvaðeina sem heims-
borg hentar, ekki aðeins háskóla
og kvikmyndahús, heldur einnig
fúttboll og hómosexúalisma. (s.
17).
Boðun erlendrar stórborgar-
menningar var erindi Halldórs í
greinaflokknum „Af íslensku
menningarástándi", sem hann
sendi Morgunblaðinu fráTaorm-
ínu á Sikiley, þar sem hann sat
með einglyrnið fræga sumarið
1925 og samdi söguna af Steini
Elliða. Hann hafði engan áhuga á
náttúrulýsingum: „ísland kann
að vera fagurt og frítt, skáldin um
það.“ (s. 25). Stórborgarmenn-
ingin var menning æskunnar, og
Halldór leit á sig sem fulltrúa
hennar öllu öðru fremur - „Frú
Guðrún Lárusdóttir bregður mér
um skort á lífsreynslu; ég vildi
óska að hún hefði rétt fyrir sér.
Lífsreynsla er eitt af því svívirði-
legasta sem nokkur maður getur
öðlast," segir á einum stað í þess-
ari syrpu (s. 29).
Halldór boðar þó ekki stór-
borgarmenningu vegna þess að
allt sé þar gott og fagurt, heldur
vegna þess að hann hefur brenn-
andi áhuga á nútímamanninum f
öllu sínu hamsleysi, og hann hef-
ur áhuga á þessu fyrirbæri sem
viðfangsefni skáldskapar:
Hvað er ánœgjulegra úrlausn-
arefni, hver ráðgáta hlálegri en
einmitt þetta kameleón, þetta
glœsilega skrímsl, þessi hamh-
leypa og ófreskja, þetta náðargáf-
aða finngálkn sem svívirðir helgi-
Halldór ásamt Jóhanni skáldi Jónssyni
dóma án þess að meina nokkuð
ílt, brosandi, og að gamni sér, og
gerir sér svívirðíngarnar að öltur-
um, krýpur á kné frammi fyrir
ósómanum, innfjálgur, hrifinn og
guðrœkinn; (s. 66-7).
Lýsingin er tekin úr grein sem
nefnist „Úr sirkus menníngarinn-
ar“ og hún gæti hæglega átt við
Stein í Vefaranum. En greinin
sýnir jafnframt að Halldór hefur
verið í ströngu læri hjá orðhákum
aldamótanna, Strindberg,
Austurríkismanninum Otto
Weininger og ítalanum Giovanni
Papini. Þeir höfðu skrifað um nú-
tímamanninn af þessari sömu
sjálfhverfu ástríðu og mælskulist
og kynni af þeim reyndust Hall-
dóri drjúg í ritæfingum hans. Því
auðvitað voru þessar greinar líka
ritæfingar, þar sem ögrandi lík-
ingar og hugdettur voru reyndar
einsog tungumálið þoldi. Og sú
hugsun kemur margoft fram hjá
Halldóri í greinunum að nútím-
ahöfundur verði umfram allt að
fylgja, ekki tískunni, heldur tíð-
arandanum. Skáldverk með for-
tíðsbrag, segir á einum stað,
gjalia þegar hjáróma: „Lagið sem
á undan var leikið má hafa verið
hið fegursta, en það er á enda og
nýtt lag hafið í nýrri tóntegund.
Seinasti áratugurinn hefur
skapað slík straumhvörf og um-
byltíngar í hinum andlega heimi
að jafngildir heilum öldum.“ (s.
92).
Það hljómar annað stef í þess-
um greinum sem gaman er að
hlýða á: afstaða Halldórs til
skáldskaparins. Líkt og Þórberg-
ur snerist Halldór öndverður
gegn síðrómantíkinni í Reykja-
vík, þar sem þekkt skáld „stað-
næmdust við annaðhvert sund í
Skuggahverfinu til þess að kom-
ast í stemníngu útaf Esjunni." (s.
79). Slíkt „stemníngadeiliríum“
í hverja heima
skal halda?
Rúnar Ármann Arthúrsson:
Algjörir byrjendur
Forlagið 1986.
Rúnar Ármann hefur sent frá
sér bók um unglinga og kannski
fyrir unglinga fyrst og fremst - en
hún er blessunarlega laus við það
að vera „sérhönnuð" fyrir þann
aldurshóp. Að minnsta kosti er
lesandinn laus við forskrúfaðar
uppákomur sem eiga að halda
uppi spennandi atburðarás og
þær einfaldanir á tilfinningamál-
um, sem benda til þess að verið sé
að tala niður til unglinga.
Grímsi heitir sá strákur, ennþá
í skyldunni, sem fer með söguna
og er hennar þungamiðja. Hann
er staddur í miðjum þeim vanda
að hætta að vera barn og færast á
nýtt tilverustig, sem ekki er enn
ljóst hvað verður. í upphafi sög-
unnar eru þeir Palli vinur hans í
dæmigerðum strákahasar - þeir
hafa hleypt upp skólagleði með
fýlusprengju, svo hafa þeir kom-
ist yfir sprengjuefni og ætla að
nota það til að hefna harma fjöl-
skyldu Grímsa á okrara einum,
sem hefur leikið hana grátt í
húsnæðisbraski. En höfundur er
þá þegar á öðrum buxum en
gengur og gerist í unglingabókum
þar sem allt gengur upp eftir
nokkurn hasar. Það er eins og allt
misfarist hjá stráknum Grímsa -
hvort sem væri tilraun þeirra
Palla til að taka réttlætið í sínar
hendur eða þá fyrstu kynni hans
af skemmtanalífi sér eldra liðs, af
ástinni - og af brennivíninu, sem
hann var margbúinn að lýsa yfir í
byrjun að hann ekki þyldi, enda
hafa faðir hans og fleiri innbyrt
meira en nóg af því um dagana
með þeim afleiðingum að fjöl-
skyldulífið er í rúst.
Rúnari Ármanni tekst mætavel
að þræða það mynstur sem
saumað er úr dapurleika heldur
lánlítillar fjöiskyldu og einatt
skemmtilegum mannalátum ung-
lingsins, sem vill náttúrlega ekki
láta á sig sannast að hann sé ein-
hver aumingi. Lýsing Grímsa er
um margt ágæt - lesandinn fær
fljótt trú á tvíbentri afstöðu hans
til föðurins - sem er hiðversta fól
- „en samt pabbi manns“, jafnt
og á því, hvemig hann sjálfur
hrekst á milli löngunar til að
verða ekki eins og þeir fullorðnu,
reyna að komast burt frá öllu
saman - og svo þeirrar grimmu
vitneskju að „það þýðir ekkert að
leggja á flótta, Raunveruleikinn
nær manni alltaf“. Þessi „óvissa“
í lífi unglings er lifandi í smáu og
stóru - jafnt og í því að hann þyk-
ist ekki þola sjónvarp en veit
náttúrlega hvað þar er sýnt, og
því að hann þolir ekki „kvenna-
menningu“ Hróðnýjar, fráskildr-
ar móður vinarins Palla - eins
þótt hann skilji að hún hefur rétt
fyrir sér.
Stfllinn er hraður og vel virkur,
málfar persónanna mjög við
hæfi, hugkvæmnin í anda senni-
leikans. Ef til vill mun einhver
lesandi samt setja spurningar-
merki við Gretti sterka, sem birt-
ist í miðri sögu og virðist ættaður
beint úr goðsögninni: kannski er
hann tákn og ímynd einhvers sem
Grímsi þarf á að halda í þeim
rembihnút sem að honum er hert-
ur. Ef marka má ummæli höfund-
ar er von á framhaldi þessarar
bókar - þá munu menn væntan-
lega fá fleira að vita af þessum
kynjamanni og svo Lukku, stúlk-
unni sem í sögulok er að hlúa að
sinni ungu hetju - og minnir í
svipinn á sjálfa Snæfríði íslands-
sól þar sem hún finnur Magnús
sinn brennivínsdauðan í svaðinu
á Þingvöllum. -ÁB
sæmir ekki nútímahöfundum. En
krafa Halldórs til höfunda er um-
fram allt sú að verk þeirra beri
vitni atvinnumennsku og þekk-
ingu, og þess er krafist af ríkinu
að það búi slíkum mönnum
sómasamleg kjör. í atvinnu-
mennsku felst það meðal annars
að höfundar eigi að miða sig við
þá sem best hafa skrifað á undan
þeim, öðru vísi losna þeir ekki við
viðvaningsháttinn. Sem fyrr eru
hugsanirnar orðaðar af því sjálfs-
öryggi sem á sinn þátt í að gera
þessar æskuritgerðir ómótstæði-
legar:
Ég var einusinni spurður að því
í París hvað égfyndi helst að súp-
errealistunum og svaraði að í
fœstum orðum vœri það ekki ann-
að en að þeir vœru illa lesnir í
Knut Hamsun. (s. 123).
Þriðji þráðurinn sem fróðlegt
er að lylgja í þessum greinum er
pólitísk þróun Halldórs. Til dæm-
is er sú fræga grein „Dreingja-
kollurinn og íslenska konarí* í
raun harðorð hugvekja um
jafnréttismál og hlutskiptið sem
beið konunnar eftir giftingu: að
verða „að hírast heima meðan
maðurinn var önnum kafinn úti-
frá, við ýms opinber störf í þágu
þjóðar og menníngar; hún stóð
mitt í krakkavaðnum og sópaði
ryk af húsgögnunum eða gaf skip-
anir um grautinn, sefasjúk, fá-
fróð og ólétt.“ (s. 100).
Strax frá upphafi blaðaskrifa er
Halldór mjög gagnrýninn á alla
rómantík í kringum þann auma
kotbúskap sem íslenskur land-
búnaður var í hans augum. Líf til
sveita er menningarsnautt og þar
með lítils virði, og er þá horft frá
sjónarhóli evrópskra stórborga.
En þegar líður á þriðja áratuginn
verður pólitísk sýn skáldsins
skýrari, rúmar fleira en menning-
argagnrýnina eina. Gott dæmi
um þessi hvörf er greinaflokkur-
inn „Raflýsing sveitanna" sem
birtist í Alþýðublaðinu 1927.
Jafnaðarstefnan á hug höfundar,
og menning er fleira en hugsanir
snillinga um hlutskipti nútíma-
mannsins, þótt framsetningin lúti
sem fyrr lögmálum mælskulistar-
innar:
Bækur eru hégómi útaf fyrir
sig. Menníng er umfram allt það
að hafa sigrast á fátœkt og vesal-
dómi, eignast falleg híbýli með
rúmgóðum stofum, stóran spegil,
mjúkan sófa, góðan kakalón,
hagnýta heimspeki, þœgileg föt,
gott að éta, en helst hœtta að
reykja. ... Það er menníng að
skapa sér umhverfi þar sem tök
eru á að notið verði andlegra
verðmœta þegar striti dagsins er
lokið.
Þessi greinaflokkur vísar fram
til Alþýðubókarinnar og í sama
anda eru ritdeilur Halldórs við
Vestur-íslendinga. Um þau við-
skipti, sem meðal annars leiddu
til þess að útlendingalögreglunni
var sigað á Halldór í Kaliforníu
að frumkvæði landa hans, er
fróðlegur þáttur aftast í bókinni.
í þessari bók koma fram mörg
einkenni Halldórs Laxness sem
ritgerðasmiðs: Óvænt sjónar-
hom, leikur með þverstæður,
dirfska í meðferð máls og hug-
mynda. Hér birtist höfundur sem
braut af sér þröngar viðjar ís-
lensks bókmáls, svo mjög sem
það einkenndist af kurteisi og
hófstillingu, því honum var ljóst
að „íslenskt nútíðarmál leikur á
breiðum tónstiga, alt milli hróp-
andi ruddaskapar og ljóðrænnar
fegurðar“ (s. 108). En jafnframt
má í bókinni fylgja hugmynda-
legri þróun Halldórs, þar sem
hann snýr baki við mörgum
sjálfhverfum fyrirmyndum sínum
og ræktar með sér hæfileikann til
að hlusta á „fótatak manna“ og
sjá „dýrðina sem felst í ásýnd
hlutanna“ - þróun sem var for-
senda þeirra miklu skáldsagna
sem hann skrifaði á fjórða ára-
tugnum.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN