Þjóðviljinn - 21.12.1986, Blaðsíða 12

Heimsmynd á
hverfanda hveli
Heimsmynd okkar hefur veriö aö breytast
allt frá upphafi sögu mannsins. Stööugt hef-
ur maðurinn verið aö gera nýjar uppgötvan-
ir sem kollvarpa fyrri kenningum. Við sem
lifum seinni hluta tuttugustu aldar lifum enn
meiri umbrotatíma en nokkurntímann áöur
hafa átt sér stað. Daglega bætast nýir molar
viö vitneskju okkar um þann heim sem við
lifum og hrærumst í.
Nýlega kom út bókin Heimsmynd á hverf-
anda hveli, eftir Þorstein Vilhjálmsson, dós-
ent í eðlisfræði við Háskóla íslands. Bók
þessi er fyrri hluti verksins og segir hún frá
heimssýn vísindanna frá öndverðu fram yfir
daga Newtons.
Heimsmynd áhverfanda hvelie r langt því
frá að vera þurrt vísindarit aflestrar. Hér er á
ferðinni bók sem er mjög skemmtileg jafn-
framt því að höfundur slakar hvergi á fræði-
legum kröfum.
Við grípum niður í annan kafla bókarinnar
þar sem höfundur rekur frumbernsku
stjörnufræðinnar.
Frum-
bernska
stjörnu-
frœðinnar
Spurningin er um þaö, hvenœr
og hvernig vísindin hafi yfirhöfuð
orðið til, er að sjálfsögðu
eitthvert forvitnilegasta umhugs-
unarefni vísindasögunnar. Svör
manna við henni eru með ýmsu
móti, jafnvel þótt eingöngu sé
miðað við þá sem hafa kynnt sér
málin sérstaklega og tjáð sig um
þau á prenti. En spurningin er
ekki síður áhugaverð fyrir það að
um hana séu skiptar skoðanir,
enda eru svörin nátengd heildar-
viðhorfum manna til vísinda:
Hvað eru vísindi og hvað ekki,
hver eru einkenni þeirra, hvernig
þróast þau og svo framvegis.
Nú kann sumum að virðast að
hér sé spurt um svo óáþreifanleg
efni að um þau verði trauðla rætt
af neinu viti. Ef ég væri sammála
því, hefði ég auðvitað ekki tekið
þetta upp. En ég held því fram
þvert á móti að þessar spurningar
séu umræðuverðar af ýmsum
ástæðum sem koma væntanlega í
ljós með ýmsum hætti í bókinni.
Menn verða þó að beita sig
nokkrum sjálfsaga í skrifum um
slík mál sem eru á mörkum
mannlegrar þekkingar. Gæta
þarf að því að þess konar skrif
samrýmist kunnum staðreynd-
um, verki sannfærandi á les-
andann út frá heilbrigðri skyn-
semi og lýsi skýrum heildarvið-
horfum.
Ef við höldum nú áfram með
stjörnufræðina sem dæmi um
þekkingu eða vísindi, þá munu
sumir halda því fram að hún hafi
orðið til um svipað leyti og teg-
undin viti borinn maður (homo
sapiens). Aðrir munu segja að
stjörnufræði (jafnvel „vísindaleg
stjörnufræði" til frekari áherslu
og til að þrengja hugtakið frekar)
hafi ekki komið til sögunnar fyrr
en á nýöld með mönnum eins og
Kópernikusi eða Newton. Slíkir
menn eru kannski reiðubúnir að
nefna ákveðið ártal um þennan
merkisatburð í sögu mannsand-
ans, svipað og við eigum að venj-
ast um mestu orrustur
mannkynssögunnar. Enn aðrir
fara þama bil beggja eins og við
er að búast og nefna kannski
stjörnufræði Ptólemaíosar frá
annarri öld eftir Krist sem upphaf
stjarnvísinda.
I mínum eigin hugleiðingum
hallast ég helst að þeim sem vilja
rekja upphaf vísinda til þess er
maðurinn fór að búa sér til áhöld.
Um þetta segir bresk-ástralski
fornleifafræðingurinn Gordon
Childe:
„Jafnvel einfaldasta áhald,
sem gert er úr brotinni grein eða
flísaðri grjótflögu, er ávöxtur
langrar reynslu - menn hafa
þreifað sig áfram, tekið eftir því
sem fyrir þá bar, lagt það á
minnið og borið það saman.
Menn hafa komist upp á lag með
að smíða áhaldið með athugun-
um, upprifjun og tilraunum.
Það kann að virðast ýkjur en er
engu að síður rétt að í sérhverju
áhaldi birtast vísindin okkur
holdi klædd. Því að í því er fólgin
hagnýting á reynslu, sem menn
hafa lagt á minnið, borið saman
og safnað, og er af sama toga og
sú reynsla sem bundin er í kerfi
og dregin saman í formúlum,
lýsingum og forskriftum vísind-
anna1.
Samkvæmt þessu ber okkur að
rekja upphaf stjörnufræðinnar
allt til þess er frummaðurinn fór
að gera sér grein fyrir einföldustu
atriðum í gangi himintungla og
tjá sig um þau við meðbræður
sína. Þetta tvennt, athugun og
umrœður, er einmitt einn helsti
kjarni þess sem er sameiginlegt
öllum vísindum, auk þess sem
þarna hefur svo sannarlega verið
ný þekking á ferð. Frá slíku upp-
hafi má saga stjarnvísindanna
heita samfelld heild þótt hún sé
að vísu ekki hnökralaus. Hins
vegar fæ ég ekki séð að í henni séu
neins staðar þvílík þátttaskil að
þeim beri að líkja við upphafið
sjálft.
Ef menn vilja fallast á þennan
skilning, fylgir að vísu sá böggull
skammrifi að við vitum harla fátt
um upphafið sjálft, hvenær það
varð og hvernig. Við getum til
dæmis ekki nefnt klippt og skorin
ártöl handa þeim sem eru gefnir
fyrir slíkan fróðleik. Á hinn bóg-
inn er ekki þar með sagt að við
getum gefið ímyndunaraflinu
lausan tauminn með öllu, því að
við höfum með í farteskinu það
sem áður var sagt um heildarvið-
horf og heilbrigða skynsemi, auk
þess sem okkur eru settar
skorður af fornleifum og öðrum
gögnum um líf manna áður en
sögur hófust.
Fornsteinöld
Á fornsteinöld lifðu menn
öðru fremur á veiðum og fæðu-
söfnun - söfnuðu til dæmis
villtum jurtum, skeldýrum og svo
framvegis. Þeir héldu sig einkum
á þeim svæðum jarðar þar sem
einföld mannvist er hvað
auðveldust, eins og til að mynda
þar sem loftslag er þægilegt
mönnum. Á þessu þróunarskeiði
menningarinnar hefur lífsbarátt-
an vitaskuld verið nógu hörð þótt
á slíkum stöðum væri. Kannski
hefur ekki verið margt í lífi
manna sem kallaði beinlínis á
þekkingu á gangi himintungla, en
þeir hafa þó búið við ákjósanleg
skilyrði til að taka eftir ýmsu sem
fyrir augu bar á himinhvolfinu.
Meðal annars er himinninn yfir-
leitt ágætlega heiðskír og nætur
þægilega svalar og prýðilega
dimmar á þessum slóðum, þar
sem „menningin varð til“ eins og
við tökum til orða. Að því leyti
bjó fornsteinaldarmaðurinn við
betri skilyrði en við borgarbúar á
norðurhjara, þar sem ský byrgja
okkur sýn til himins langtímum
saman og borgarljósin deyfa
stjörnumergðina á næturhimnin-
um þegar heiðskírt er.
Eitt af þvf fyrsta sem menn
hafa velt fyrir sér er það, hvernig
sólarhringurinn skiptist í dag og
nótt. Hið sama á við um árstíða-
skiptin, þótt þau séu ekki þar sem
jörð verður hvít á vetrum og næt-
ur bjartar á sumrum. Sunnar á
hnettinum birtast árstíðaskiptin
fyrst og fremst í því að dagarnir
eru mislangir og sólargangurinn
misjafn eins og ég hef áður rakið.
Og jarðnesk náttúra bregst við
með sínu lagi: Veðurfar breytist
milli árstíða, straumvötn bólgna
og sjatna, farfuglar koma og fara,
dýr flakka um eða breyta háttum
sínum, tré laufgast og fella lauf á
víxl, blóm springa út og falla og
ýmis gróður skiptir litum eftir
árstímum. Þannig mætti lengi
telja atriði sem eiga við á þeim
svæðum jarðar er hafa reynst
mönnum hvað byggilegust.
Stjörnumerkin
Homo sapiens fornsteinaldar
hafa vafalítið rýnt í mynstur fast-
astjarnanna og lesið úr því með
sínum hætti, þótt hann hafi kann-
ski ekki séð fyrir sér sömu myndir
eða stjörnumerki og við hugsum
okkur nú á dögum. Sumir telja
raunar að við nútímamenn höf-
um ekki af miklu að státa í því
kerfi stjörnumerkja sem við
látum okkur lynda, samanber
eftirfarandi orð breska stjörnu-
fræðingsins Sir John Herschels
sem var uppi á nítjándu öld:
Svo virðist sem menn hafi vís-
vitandi gefið stjörnumerkjunum
nöfn og afmarkað þau með það
fyrir augumað valda sem mest-
um ruglingi og óþægindum.
Ótal snákar hlykkjast um löng
og skæklótt svæði á himnium þar
sem ógerningur er að fylgja
þeim eftir í huganum. Birnir,
ljón og fiskar, stórir og smáir,
rugla öllum nafnkerfum.2
Þessu til frekari áréttingar má
benda á í framhjáhlaupi að af-
mörkun og nafngiftir stjörnu-
merkja hafa ætíð farið eftir þjóð-
um eða menningarheildum.
Stjörnurnar þrjár sem við íslend-
ingar köllum Fjósakonurnar eru
aðeins hluti af stjörnumerkinu
sem nú er kallað Óríon. Karls-
vagninn myndar eðlilega heild
fyrir augum okkar en er þó aðeins
hluti af stjörnumerkinu Stóra-
Birni, auk þess sem hann gengur
undir öðrum og óskyldum
nöfnum á erlendum málum, svo
sem Dipper á ensku sem þýðir
skaftpottur (mynd 7, bls. 26).
Kvartilaskipti
og sjóvarföll
Frummaðurinn hefur vafalaust
einnig tekið eftir kvartilaskiptum
tungls, þótt hann hafi kannski
lengi vel ekki getað tengt þau við
nein tiltekin fyrirbæri á jörðu
niðri. Steinaldarmenn sem
bjuggu í grennd við sjó hafa þó
fljótlega tekið eftir sjávarföllum,
sem gátu jafnvel haft áhrif á fæð-
uöflun þeirra. Þeir hafa þá von
bráðar séð hvernig stórstreymi og
smástreymi skiptast á með jöfnu
millibili, og einn góðan veðurdag
hefur glöggur maður kveðið upp
úr með það að þetta héldist í
hendur við kvartilaskiptin. Eftir
að sú vitneskja breiddist út, hafa
menn getað haft tunglið til marks
um strauminn, sem er hreint ekki
svo lítill árangur í hinni látlausu
glímu manna við náttúruöflin.
En það eru fleiri fyrirbæri
jarðneskrar náttúru heldur en
sjávarföllin sem tengjast tunglinu
ef að er gáð. Að því hafa menn
komist smám saman, líkast til
strax á fornsteinöld. Þannig er
það ævagamall fróðleikur að tíðir
kvenna eru samstiga við tungl-
mánuðinn. Eitt vitnið um þetta er
alþjóðaorðið um tíðir, menstruat-
ion, sem er dregið af latneska og
gríska orðinu um mánuð, mensis
• og men. Þótt íslenska orðið tíðir
vísi ekki svo beint til mánaðarins,
er athyglisvert að það skuli ein-
mitt tengjast við tíma en ekki
eitthvað annað. Hitt er svo ekki
síður umhugsunarefni að vísindi
nútímans hafa að mér skilst engin
svör á reiðum höndum við því, af
hverju tíðahringurinn er einmitt
einn mánuður. Sá grunnur leitar
á að þarna sé hugmyndaflug vís-
indanna og verkefnaval heft af
því að á þetta hafi verið litið sem
einhverjar „kerlingabækur" í
fleiri en einum skilningi, meðal
annars vegna tengsla sem menn
hafa þóst sjá við stjörnuspekina,
samanber kaflann um hana hér á
eftir. Hins vegar virðast náttúr-
legar skýringar á þessari „tilvilj-
un“ ekki þurfa að vera neitt sér-
lega langsóttar, miðað við þekkt
og algeng fyrirbæri í eðlisfræði.
Þegar ég slengi þessu svona
fram, hef ég meðal annars í huga
svokallaður hermur (resonances)
sem koma fyrir í ýmsum greinum
eðlisfræðinnar og á ýmsum svið-
um daglegs lífs. Við getum tekið
sem dæmi þegar sveiflum í rólu er
komið af stað og haldið við: Þá
þarf tiltölulega lítið átak í hverri
sveiflu, svo fremi það komi á rétt-
um tíma. Á sama hátt fæ ég ekki
séð nein grundvallaratriði því til
fyrirstöðu að litlar en háttbundn-
ar sveiflur í þyngdarsviði frá sól
og tungli, sem valda smástreymi
og stórstreymi, geti haft einhver
áhrif á hið flókna lifríki jarðar.
Þetta þyrfti þó að taka föstum
tökum í rannsóknum með opnum
huga, til þess að fá úr því skorið
með vísindalegum hætti.
Önnur hugsanleg skýring á
tengslum tíða og annarra slíkra
fyrirbæra við sjávarföll er sú að
hér sé um að ræða arf frá fyrir-
rennurum okkar í þróuninni, sem
lifðu í sjó. Svo mikið er víst að líf
á grunnsævi hlýtur að verða fyrir
talsverðum áhrifum af sjávarföll-
um, en að öðru leyti eftirlæt ég
þetta lesandanum til umhugs-
unar.
Tunglsýki
Þriðja hugsanlega skýringin er
að sumu leyti enn einfaldari: Að
þetta séu bein áhrif af þeirri ein-
földu staðreynd að menn og ýmis
önnur dýr, sem hlut eiga að máli,
sjá tunglið og kvartilaskipti þess.
Sú skýring virðist þó liggja enn ær
á öðru sviði mannlífsins sem nú
skal rakið. Mönnum hefur verið
kunnugt frá ómunatíð að fólki
sem þjáist af tilteknum tegundum
geðveiki hættir frekar við geð-
sveiflum eða „köstum" á fullu
tungli en endranær. Um þetta
vitna tungumálin enn, því að geð-
veiki nefnist á ensku lunacy og
geðveikur maður lunatic, samber
luna á latínu sem þýðir tungl eins
og við höfum raunar séð í kaflan-
um hér á undan. Orðið tunglsýki
á íslensku hefur svipaða merk-
ingu en er minna notað. Skýring-
in á þessum tengslum geðtruflana
við tunglið þarf ekki að liggja
dýpra en svo, að tunglið er ein-
faldlega öllum sýnilegt og getur
því fullvel haft sín áhrif á hugsun
manna og aðra starfsemi mið-
taugakerfisins. Þó finnst mér
ekki útilokað að þarna geti verið
um djúpstæðari eðlisfræðileg
12 SÍÐA'- ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 21. desember 1986