Þjóðviljinn - 24.01.1987, Blaðsíða 9

SVORT SKYRSLA
SKOLAMAL
Skýrsla OECD um íslenska skólastefnu dregur upp mynd af skólakerfi sem ekki stenst nútímakröfur
Þær tilvitnanir sem birtar eru í
römmum hér aö neðan eru úr
skýrslu þeirri sem unnin var á
vegum Efnahags- og framfara-
stofnunarinnar OECD í París um
íslenska menntastefnu og skóla-
hald, en skýrsla þessi barst blað-
inu nú ívikunni.
Það var fyrrverandi mennta-
málaráðherra, Ragnhildur
Helgadóttir, sem gerði um það
samkomulag við yfirmann
OECD vorið 1984, að stofnunin
skyldi gera hliðstæða könnun á
íslenska menntakerfinu og stofn-
unin hafði gert í öðrum aðildar-
ríkjum hennar. Athugunin fór
fram á fyrri hlut síðastliðins árs
og var þannig framkvæmd, að
Menntamálaráðuneytið lét gera
ítarlegt yfirlit yfír menntakerfið,
sem sent var OECD til athugunar
og úrvinnslu. Þrír sérfræðingar
tilnefndir af OECD auk fulltrúa
frá stofnuninni sjálfri dvöldu hér
á landi 15. febrúar til 1. mars í
fyrra og heimsóttu
menntastofnanir og áttu viðtöl
við ýmsa, innan menntakerfisins
og utan. Þessir sérfræðingar
voru: Dr. Joaquin Arango Vila-
Belda, ráðuneytisstjóri í spænska
menntamálaráðuneytinu, Dr.
Anthony Faulkes, kennari í for-
níslensku við háskólann í Birm-
ingham, prófessor Thomas Ro-
binson yfirmaður framhalds-
námsdeildar við háskólann í Tor-
onto og Mr. B. Hayward frá
OECD.
Svört skýrsla
Við fljótlegan lestur á skýrslunni
verður að segjast að þeim fé-
lögum hefur orðið ótrúlega á-
gengt á ekki lengri tíma við að
afla sér vitneskju um íslensk
skólamál. Skýrslan í heild sinni er
hin fróðlegasta og verður að telj-
ast góður grundvöllur til frekari
umræðu um íslensk skólamál.
Eftirtektarvert er að skýrslan
tekur undir margar þær kröfur
kennarastéttarinnar um úrbætur í
skólamálum, sem hafa verið í há-
mælum á síðustu árum, en einnig
hafa hinir erlendu sérfræðingar
fróðlegt sjónarhorn á íslenskt
skólakerfi sem gerir okkur mögu-
legt að bera saman við nágranna-
þjóðirnar og sjá hinar séríslensku
aðstæður í skýrara ljósi. Þótt í
upphafi skýrslunnar sé farið
nokkrum almennum lofsorðum
um árangur íslendinga í mennta-
málum, þá fjallar skýrslan að
meginhluta um ágalla, vankanta
og vanþróun íslenska skólakerfis-
ins, enda eru það forsendur úr-
bóta að menn geri sér grein fyrir
ágöllunum. En ekki verður sagt
eftir lestur skýrslunnar en annað
blasi við en mynd af stöðnuðu
skólakerfi sem ekki sé í stakk
búið til að takast á við þau verk
sem af því verði krafist. Hér á
eftir er gerð tilraun til þess að
endursegja nokkrar af athuga-
semdum og niðurstöðum skýrslu-
höfunda.
Þéttbýli - dreifbýli
Ef litið er til hinna almennu
athugasemda um sérstöðu hins ís-
lenska skólakerfis, þá er það ein
meginniðurstaða höfundanna
hversu breitt bil sé víða á milli
yfirlýstra markmiða og raunveru-
legrar framkvæmdar í skólakerf-
inu. Þetta birtist að mati höfunda
víða, en þeim verður tíðrætt um
hversu stjórnvöld láti viðgangasj
mismunun á skólaþjónustu í
dreifbýli og þéttbýli, án þess að
markvisst sé unnið að úrbótum.
Þessi mismunun lýsi sér meðal
annars í því að skólar á lands-
byggðinni skorti víða þá aðstöðu,
sem kröfur eru gerðar um annars
staðar. Þeir segja að íslenskir
skólar almennt og skólar í
dreifbýli sérstaklega búi við of
stuttan skóladag, auk þess sem
skólar í dreifbýli starfi víða ekki
nema 7-8 mánuði á ári. Þeir segja
að slík mismunun á kennslu-
framboði í þéttbýli og dreifbýli
verði með engu móti réttlætt.
Tungumála-
kennslan
Eitt af því sem sérfræðingarnir
ráku augun í er hin mikla áhersla
sem lögð er á tungumálakennslu í
íslenskum skólum, sem tekur
hlutfallslega mun meiri hluta af
námstímanum her en í nágranna-
löndum okkar. Þetta á sér sína
skýringu í smæð íslenskunnar
sem tungumáls og þeirri menn-
ingarlegu nauðsyn sem talin hef-
ur verið á því að viðhalda tengsl-
um okkar við hin Norðurlöndin.
Þessi mikla áhersla á tungumálin
á sér því sína réttlætingu, en að
mati sérfræðinganna er tungu-
málakennslan bæði of tímafrek
og of víða framkvæmd með úrelt-
um aðferðum þannig að hún
skilar ekki tilætluðum árangri,
auk þess sem ekki hafi verið reynt
að tengja hana öðrum náms-
greinum. Tungumálanámið komi
niður á kennslu í greinum sem
séu nemendum nauðsynlegar til
þess að halda velli í nútíma
samfélagi.
Það sem greinir okkur frá ná-
grannalöndunum er meðal ann-
ars hinn stutti skóladagur sem
stafar m. a. af því að margir skólar
eru tvísetnir. Sérfræðingarnir
segja að það ætti að vera forg-
angsverkefni í íslenskri skóla-
stefnu að taka upp fullan skóla-
dag fyrir öll börn með þeirri
starfsaðstöðu og því starfsliði
sem það krefst.
Kennsla van-
metið starf
Annað vandamál sem háir ís-
lensku skólakerfi mjög að mati
sérfræðinganna er almennt van-
mat á þýðingu skólastarfsins og
þau lágu laun kennara sem því
fylgja. Almenn óánægja ríki
meðal kennarastéttarinnar vegna
þessa, og sýnir það sig meðal ann-
ars í því að einungis um 30% út-
skrifaðra kennara endist í starfi.
Og til þess að geta lifað af starfinu
þurfi þeir að vinna ómælda yfir-
vinnu, sem hljóti óhjákvæmilega
að koma niður á starfinu og
brjóta niður þann starfsanda sem
nauðsynlegur sé til endurnýjunar
og hugmyndaauðgi í starfi.
Athyglisvert er að þeir kenna
láglaunastefnunni ekki beint um
hin bágu laun kennara, heldur
þeirri sögulegu sérstöðu íslend-
inga að þeir urðu allir læsir áður
en þeir eignuðust skóla.
Kennslan hafi áður fyrr farið
fram á heimilum samkvæmt
lögum, og ekki verið talin þörf á
sérstakri kennaramenntun til
þess að koma börnum til bókar.
Þessi sérstæði arfur okkar hafi
gert þau sjónarmið útbreidd hér á
landi, að ekki sé þörf á sér-
menntun til kennarastarfsins, þar
eigi heilbrigð skynsemi ein að
duga eins og hún hafi gert um
aldir. í þessu skyni vitna þeir til
skrifa blaðamanns Morgunblaðs-
ins frá því í febrúar 1986, þar sem
slíkum sjónarmiðum er haldið
fram. En í töflu sem birt er í
skýrslunni kemur fram að aðeins
2 starfshópar hafa lægri heildar-
laun en kennarar að yfirvinnu
meðtalinni: ófaglærðar verka-
konur og konur við verslunar-
störf. Hins vegar hafa ófaglærðir
verkamenn að meðaltali 6%
hærri rauntekjur en kennarar á
grunnskólastigi 1984.
Hugmyndasnauð
kennsla
Afleiðing starfsálags og lélegra
launa kemur fram í lélegri
kennslu að mati höfunda skýrsl-
unnar: „Kennaraháskólinn send-
ir frá sér fjölda hugmyndaríkra
kennara með nútímalegar hug-
myndir um kennsluaðferðir og
framfarasinnuð viðhorf til
menntunar, og nokkrir skólar
hafa tekið upp slíkar aðferðir eða
gert tilraunir með þær með góð-
um árangri, en heimsóknir okkar
bentu hins vegar til þess að nú-
tíma hugmyndir ættu ógreiðan
aðgang að skólunum, og víða
mætti segja að kennsla væri gam-
aldags og hugmyndasnauð.“
Þetta er nokkuð harður dómur
um íslenska menntakerfið, og
ekki batnar það þegar vikið er að
hornrekum íslenska skólastarfs-
ins, skapandi tjáningarstarfi í list-
um: „I heimsóknum okkar í
grunnskóla og framhaldsskóla
urðum við áberandi lítið varir við
tjáningarfullan listrænan neista
eða náttúrugáfu. Meirihluti nem-
andanna virðist eiga þá framtíð
fyrir sér að verða neytandi á
menningarsviðinu í dæmigerðu
borgarumhverfi." Þeir segja að
þrátt fyrir að þeir hafi orðið varir
við víðtækan skilning á nútíma-
legum vinnubrögðum í nám-
skrárgerð og kennsluaðferðum
innan Kennaraháskólans, meðal
skólayfirvalda og hjá námsgagna-
stofnun, þá gangi mjög hægt að
koma þessum hugmyndum í
framkvæmd í skólunum: „...að-
ferðir sem fela til dæmis í sér
hvatningu til sjálfstæðra og ein-
staklingsbundinna vinnubragða
og til skapandi hugsunar frá nem-
andans hálfu. Sumir skólar hafa
þó tekið upp samþætta áætlana-
vinnu, og það virðist í rétta átt
svo langt sem það nær, en jafnvel
í þeim dæmum sem okkur voru
sýnd um slíkt bar lítið á því að
hvatt væri til skapandi sjálfstján-
ingar á borð við textasmíð og rit-
mál. Myndlist og tónlist eru víða
kennd og sums staðar á hug-
myndarfkan hátt, en enn finnast
staðir þar sem hefðbundnum for-
skriftum í tjáningu er beitt.“
Samfélagsfræðin
Athyglisverð er umfjöllunin
um samþætta kennslu samfélags-
fræða í skýrslunni, en eins og
menn muna töldu margir mætir
íhaldsmenn að áætlanir skólayfir-
valda fyrir fáum árum um félags-
fræðikennslu í grunnskóla væri
sérstakt tilræði við íslenska sögu,
þjóðerni og menningu og höfðu
það í gegn að áætlunin var stöðv-
uð. Kaflinn um
félagsfræðikennsluna í skýrslunni
er svohljóðandi:
„Áætlun fræðsluyfirvalda að
samþætta sögu, landafræði og
önnur fög í sérstakri félagsfræði-
kennslu fyrir fyrstu 9 skólaárin
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 24. janúar 1987
„Það vekur furðu að sjá að umtalsverðri mis-
munun er leyft að viðgangast áfram á milli
landsbyggðarinnar og stærri bæja hvað varðar
framlag til skólamála.“
„Mikið bil er að finna á sumum sviðum á milli
yfirlýstra markmiða löggjafans og hins raun-
verulega framlags, sem og á milli hugmynda
kennslufrömuða og raunverulegrar fram-
kvæmdar í mörgum skólastofnunum.“
„Kennaraháskólinn útskrifar allmikið af hug-
myndaríkum kennurum með nútímalegar hug-
myndir um kennsluaðferðir og framfarasinnuð
viðhorf til menntunar, og nokkrir skólar hafa
tekið upp slíkar aðferðir eða gert tilraunir með
þær, með góðum árangri, en heimsóknir okkar
bentu til að nútíma hugmyndir ættu ógreiðan
aðgang í skólana og að víða mætti segja að
kennsla væri gamaldags og hugmyndasnauð."
felur í sér veigamestu viðleitni
skólayfirvalda til nýbreytni síð-
ustu 15 árin. Hún virðist hafa ver-
ið unnin af hugkvæmni og fram-
faravilja, þar sem ekki var aðeins
um að ræða að boðið væri upp á
nýtt kennsluefni í hinni hefð-
bundnu landafræði- og sögu-
kennslu, heldur krafðist hún líka
nýrra kennsluaðferða og nýrra
viðhorfa til námsins, bæði af
hálfu nemenda og kennara, þar
sem minni áhersla var lögð á
miðlun upplýsinga en meiri
áhersla lögð á þroskuð viðhorf og
gildi. Hún miðlaði nemendum
ekki aðeins fróðlegu efni sem
þeir gátu nýtt sem viðmiðun fyrir
eigin stöðu og mikilvægi í heimin-
um, heldur opnaði hún þeim líka
nýjar leiðir til námsins með áætl-
anagerð, rannsóknum og sjálf-
stæðum athugunum. Þessi áætlun
hefði ekki bara orðið árang-
ursríkari uppeldisiega, heldur
hefði hún gefið börnunum betra
tækifæri til þess að þróa sanna
tilfinningu fyrir eign tilvist sem
íslendingar með skynsamlegu
námi og rannsóknum á öðrum
menningarheimum. Verkið hófst
1970 og fór hægt af stað vegna
þess umfangsmikla verkefnis sem
fólst í því aö endurskoða og sam-
hæfa nám í samfélagsfræðum í
níu bekkjum grunnskóla og jafn-
framt vegna takmarkaðra fjárf-
ramlaga. Námskrá og námsefni
var frágengið að hálfu leyti þegar
verkið var stöðvað, og nú er það í
endurskoðun.
Verkefnið var
prófmál
Án þess að farið sé út í smáatr-
iði í námsáætluninni um samfé-
lagsfræði eða eðli þeirrar
gagnrýni sem hún mætti, þá virð-
ist mega benda á nokkur gagnleg
atrði. I fyrsta lagi þá felur þessi
tegund metnaðarfullrar ný-
breytni í sér nýjar og ef til vill
þyngri kvaðir á hendur kennur-
um, þar sem koma þarf til gagn-
ger breyting á skilningi þeirra og
afstöðu í gegnum öll 9 ár skyldu-
námsins. Slíkt verkefni krefst því
ekki bara nýrrar námskrárgerðar
af hálfu skólayfirvalda að því er
best verður séð, heldur kallar það
líka á mikla þátttöku fjölda kenn-
ara og stórátak í endurmenntun
þeirra - og jafnvel umræður og
útskýringar á verkefninu utan
skólans.
í fyrsta lagi virðist hætta á að
verkefnið sjálft og öll sú orka og
fjármunir sem í það hafa verið
lagðir verði kastað á glæ áður en
fullnægjandi reynsla sé fengin,
jafnvel þótt það hafi tekið meira
en tylft ára að undirbúa fram-
kvæmd þess. Var framkvæmda-
hraðinn of hægur til þess að ár-
angur næðist og er mögulegt að
gera nauðsynlegar leiðréttingar?
Annað atriði kann þó að vega
þyngst á metunum. Ef menn
kikna undan því að glíma við
þann vanda sem felst í þessu
verkefni, er ekki ólíklegt að það
verði mikil hindrun í vegi fyrir
frekari tilraunum til endurnýjun-
ar í íslensku skólastarfi - með
kynningu á nýjum námsgreinum
og viðleitni til að taka upp nú-
tímalegar og framfarasinnaðar
kennsluaðferðir o.s.frv.“
Ekki verður annað séð en að
hér sé felldur þungur áfellisdóm-
ur yfir þeim öflum sem á sínum
tíma brugðu fæti fyrir þetta verk-
efni.
Sjálfumgleði
og rómantík
Þrátt fyrir kurteislegt orðfar og
varkárni í orðalagi geta sérfræð-
ingarnir ekki orða bundist um
nokkra sjálfumgleði og þjóðern-
isrómantík, sem þeir þóttust
finna í heimsókn sinni. Þeir
segja:
„Það er spurning að hversu
miklu leyti íslensk menning eins
og hún birtist í hinum opinberu
stofnunum - háskóla, söfnum,
leikhúsum, skólum - endurspegl-
ar hið „raunverulega" ísland eins
og það kemur almenningi og út-
lendingum fyrir sjónir. Viss
gervimennska einkennir hina op-
inberu menningu í þeirri áherslu
sem hún leggur á fortíðina og í
þeim rómantíska skilningi sem
einkennir þessa fortíðarsýn.“
Og þeir halda áfram: „Hin nýja
menning yngri kynslóðarinnar
kann að vera minna hefðbundin
og sjálfhverf, en hún er engu
minna íslensk fyrir það. Skólarnir
og aðrar menningarstofnanir
mega ekki fá á sig þá ímynd að
Í>ær séu í andstöðu við hið nýja
sland, þær verða að vinna með
því.“
Forskólinn
Eins og fyrr segir, þá er skýrsl-
unni skipt niður í kafla eftir
skólastigum. í kaflanum um for-
skólastigið segir á meðan vel sé
séð fyrir líkamlegum þörfum
barna í leikskólum og á dag-
heimilum, þá sé uppeldislegt
hlutverk þeirra í undirbúningi
barnanna fyrir skyldunámið ekki
nægilega vel skilgreint. Fóstru-
skólinn fær góða umsögn, en á
það er bent að hann útskrifi
hvergi nærri nógu marga kennara
og að mikill skortur sé á sér-
menntuðum starfskrafti á leik-
skólum og dagheimilum. Segja
skýrsluhöfundar að nauðsynlegt
sé að endurmeta gildi fóstru-
starfsins, og er það tillaga þeirra
að starfslið dagheimilanna fái
sambærilega stöðu og aðrir kenn-
arar, jafnvel með því að koma
fóstrunáminu á háskólastig eins
og annarri kennslu.
Grunnskólinn
Margt hefur verið rakið hér um
athugasemdir þeirra við grunn-
skólann. En eitt af því sem þeir
gera að umræðuefni er notkun
nútímatækni í grunnskóla.
„Hvergi rákumst við á að notkun
hennar hafi verið skilgreind.“
Þeir segja eftirtektarvert hversu
skólarnir séu langt á eftir heimil-
unum hvað varðar ýmsan tækja-
búnað. Á meðan flest heimili eigi
myndbandatæki og mörg eigi
tölvu, þá séu þessir hlutir í litlu
magni í skólunum. Spurningin
sem vefjist fyrir skólamönnum sé
greinilega sú, hvert hlutverk tölv-
unnar gæti hugsanlega verið í
skólastarfinu. „Eina tölvan sem
við sáum í notkun í íslenskum
skóla var notuð fyrir tölvuleiki. í
öðrum skóla benti yfirmaður
skólans á 4 nýjar tölvur og sagði:
„Nú þurfum við að ákveða hvern-
ig á að nota þær!““
Þetta endurspeglar það al-
menna ástand í grunnskólunum,
sem sérfræðingarnir lýsa svo:
„Þeir skólar sem við heimsótt-
um báru þess vitni að dæmigerð
afstaða kennara væri sú að við-
taka hefðbundin markmið og
venjur, eða þau markmið sem
þeim væri sett að ofan, frekar en
að skilgreina þau fyrir sjálfum
sér. Engu að síður hefur nokkur
nýbreytni átt sér stað, sem er
sprottin frá kennurum sjálfum,
og mikið hefur breyst með síð-
ustu kynslóð. En eins og áður var
bent á, þá kunna vandræðin með
félagsfræðiverkefnið, - sem bæði
var metnaðarfullt og hugmynda-
ríkt átak að því er virðist, - að
stafa af því að það kom sem
skipun að ofan til kennara sem
voru illa í stakk búnir hvað varðar
starfsþjálfun og reynslu til þess
að takast á við það.“
Framhaldsskólar
Hvað varðar framhaldsskóla-
stigið, þá benda greinarhöfundar
á að þetta skólastig sé lausast í
reipunum og í mikilli mótun, og
þeir benda á að vart verði lengur
hjá því komist að setja sérstök lög
um framhaldsskóla. Þeir benda á
þá þversögn framhaldsskólanna,
að þrátt fyrir að þeir séu mjög
sterklega mótaðir af undirbún-
ingi fyrir háskólanám með
áherslu á akademísk bókleg fög,
þá sé það um helmingur háskóla-
nema á 1. ári sem annaðhvort
falli eða hætti námi. Þeir benda á
að framhaldsskólarnir séu alls-
endis vanbúnir til þess að sinna
fagkennslu og starfsmenntun, og
að þeir séu í allt of litlum tengsl-
um við atvinnulífið og þjóðlífið
almennt. „...okkur virtist að sér-
hver framhaldsskóli væri lítill
heimur út af fyrir sig, með lítil
tengsl við foreldra, samfélagið,
atvinnulífið, aðra framhaldsskóla
og jafnvel sjálft menntamála-
ráðuneytið. (Starfsgreinaskólar
kunna að vera undantekning)"
Kennara-
menntunin
í skýrslunni fær Kennarahá-
skólinn allgóða einkunn sem
menntastofnun, en þeir benda á
hvort ekki væri athugandi að
samræma kennaramenntunina
enn frekar, þannig að bæði
myndmenntakennarar, íþrótta-
kennarar, tónlistarkennarar og
starfsfólk á dagvistunarstofnun-
um fengju hliðstæða menntun á
háskólastigi innan Kennarahá-
skólans. Þá er einnig lagt til, að
samvinna verði aukin á milli Há-
skóla íslands og KHÍ, þannig að
nentendur í HI gætu sótt nám í
kennslu- og uppeldisfræðum í
KHÍ og nemendur í KHÍ gætu
sótt fagnám í sérgreinum í HÍ.
Slíkt myndi auka á hagkvæmni og
bæta námið að mati höfunda. En
eins og áður segir, þá telja þeir
einn meginvanda íslensks skóla-
starfs felast f vanmati á gildi
skólastarfsins, bæði eins og það
birtist í launum og almennum
viðhorfum.
Þessi endursögn á skýrslu
OECD er þegar orðin of löng.
Ekki hefur verið minnst á málefni
háskólans. Fjölmörgum mikil-
vægum atriðum hefur verið
sleppt. En engu að síður er ljóst
að í skýrslu þessari er tekið á
vandamálum íslensks skólastarfs
af þekkingu, framsýni og kjarki.
Vonandi er að skýrslan eigi eftir
að verða tilefni umræðna og von-
andi eiga íslensk fræðsluyfirvöld
eftir að horfast í augu við vand-
ann af sama hugrekki og sérfræð-
ingar OECD. Því ljóst er að
vandinn er bæði hrikalegur að
umfangi og skiptir um leið meir
sköpum fyrir framtíð þjóðarinnar
en flest annað.
ólg.
Laugardagur 24. janúar 1987 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 9