Þjóðviljinn - 17.07.1987, Síða 10

MINNING
Dr. Selma Jónsdótfir
forstöðumaður Listasafns íslands
Fædd 22. ágúst 1917 - Dáin 5. júlí 1987
Þegar ég lít yfir farinn veg síö-
asta aldarfjórðungs er sem fyrstu
skref hans hafi verið stigin í gær,
svo langt - og þó svo stutt - síðan
kynni og síðar samstarf okkar
Selmu hófust.
Fyrstu minningar mínar um
hana eru frá sameiginlegum
kaffitímum í Þjóðminjasafni þeg-
ar aðeins unnu þar fimm starfs-
menn og Selma var ein í Lista-
safninu. Fyrir sautján ára ungling
bar hún með sér andblæ frelsis og
ævintýris þegar hún af gáska og
glettni sveiflaðist í frásögn sinni
milli broslegra atvika úr yfirborðs-
kenndu opinberu veisluhaldi og
borgfirskra skemmtana æskuár-
anna. Síðar þegar ég hóf störf í
Listasafni íslands kynntist ég
öðrum og alvarlegri eiginleikum
hennar sem ef til vill lágu ekki
eins í augum uppi.
Selma var vandvirk og nákvæm
svo af bar og trú í hverju sem hún
tók sér fyrir hendur og ætlaðist
skilyrðislaust til hins sama af
þeim sem með henni unnu. í
sautján ár var hún eini starfsmað-
ur safnsins og hafði því unnið öll
þau störf sem síðar deildust á
fleiri hendur.
Hún hafði mjög ákveðna
skoðun á því hvernig verk skyldu
unnin. Allt sem frá safninu fór
skyldi lýtalaust, bréf á vönduðu
og skýru máli, fallega sett upp,
snyrtilega brotin og beint frí-
merkt. Enda var oft á orði haft að
póstur frá Listasafninu þekktist
frá öðrum. Er mér enn í fersku
minni þegar ég fyrir réttum tutt-
ugu árum mátti endurskrifa sama
bréfið þrisvar og færa henni til
lestrar áður en henni líkaði. Með
sama hætti mat hún mikils það
sem vel var gert. Hún var starfs-
mönnum sínum góður félagi og
tók fullt tillit til hugmynda þeirra
og tillagna, enda var hún gersam-
lega laus við yfirmannahroka.
Sömu kröfur gerði hún til ná-
kvæmni í fræðimennsku og taldi
ekki eftir sér ótal ferðir til út-
landa á eigin kostnað til að afla
sér fanga og eiga viðræður við
kollega, en hún var svo lánsöm að
telja meðal vina sinna ýmsa
fremstu fræðimenn í miðalda-
sögu.
Selma var einna fyrst kvenna
til að veita stofnun forstöðu á ís-
landi og galt þess eflaust, einkum
á fyrstu starfsárum sínum, hve
karlaveldið var sterkt og rótgróið
í íslensku samfélagi. Hún lét sér
það þó í léttu rúmi liggja, en átti
erfitt með að sætta sig við skiln-
ingsleysi ráðamanna í garð Lista-
safnsins og vanmat þeirra á gildi
góðs listasafns fyrir menningu
þjóðar. Gat hún þess stundum að
hefði safnið ekki notið velvilja
listamanna og gjafmildra einstak-
Iinga væri listaverkaeignin svipur
hjá sjón og bygging safnhússins
enn fjarlægur draumur. Eftir
fimmtán ára samfellda baráttu
hennar fyrir þessari byggingu
munaði ekki nema mánuði að
hún sæi þann draum sinn rætast
að taka hana í notkun.
Selma Jónsdóttir var svip-
mikill, glæsilegur og heillandi
heimsborgari, stoltur Islendingur
en þó fyrst og síðast Borgfirðing-
ur. Hún rakti gjarnan ætt sína til
Egils Skallagrímssonar og má
segja að í Selmu hafi speglast
sundurleitir eiginleikar Mýra-
mannakyns. Austurlensk ein-
kenni í andlitsfalli hafði hún þeg-
ið í arf frá Hrafnistumönnum en
jafnframt bjart yfirbragð og
höfðingsskap Þórólfanna. Hún
var stórlát og sjálfstæð gagnvart
yfirvaldi sem Kveldúlfur og Egill,
sannfæring hennar og hagur List-
asafns íslands voru ekki föl fyrir
umbun og vegtyllur. í vináttu var
hún skapheit og traust sem Egill.
í umgengni og viðmóti var hún
einlæg og hlý, en jafnframt hrein-
skilin og berorð.
Á tuttugu ára samstarf okkar
Selmu bar aldrei skugga. Hún gaf
mér hlutdeild í því litríka ævintýri
sem lífið sjálft var henni, þar sem
allt gat gerst og ekkert var
ómögulegt.
Karla Kristjánsdóttir
Nokkrum árum fyrir strfð var
ég vikastrákur á Ulfsstöðum í
Borgarfirði. Sumardag nokkurn
riðu þar í hlað frændsystkinin
Þorsteinn Björnsson frá Bæ og
Selma Jónsdóttir og höfðu stutt-
an stans, hafa sjálfsagt verið á
leið til frænda sinna að Húsafelli.
Þessi heimsókn hefur verið mér
minnisstæð æ síðan. Þorsteinn
var mikill á velli en ég man undar-
lega lítið eftir honum að öðru
leyti; aftur á móti man ég vel
hversu falleg mér þótti Selma,
eins og prinsessa úr ævintýrum.
Seinna þegar ég rifjaði þetta upp
við hana, mundi hún eftir þessu
ferðalagi, sagðist hafa verið um
tvítugt. Ekki mun drengstaulann
þama á hlaðinu á Úlfsstöðum
hafa gmnað að hann og prinsess-
an ættu eftir að verða nánir sam-
starfsmenn eins og raunin varð á
Listasafni íslands.
Þegar ég var kosinn í Safnráð
safnsins árið 1965 hófust raun-
vemleg kynni okkar Selmu. Aðr-
ir í safnráði þá voru auk Selmu
þeir Þorvaldur Skúlason, Ás-
mundur Sveinsson og Gunn-
laugur Þórðarson. Safnráð undir
stjórn Selmu var ákaflega sam-
hent og átti hún eigi lítinn þátt í
að svo var. Án hleypidóma en
með glöggskyggni fékk hún menn
til að vinna saman, safninu til
heilla.
Selma var vel menntuð í sinni
grein eins og rannsóknir hennar
og skrif um lýsingar í fornum
handritum sýna. Auk þess var
hún gædd þeim eiginleika sem
ekki er öllum gefinn, að vera fljót
að átta sig á gæðum myndverka
líðandi stundar samtímans. Hún
vissi að framvinda í myndlist er
byggð á þekkingu á því sem áður
hefur verið gert. Þess vegna vildi
hún að safnið yrði fullkomið safn
þess besta frá upphafi myndlistar
landsins. Ég vil fullyrða að henni
hefur tekist það og má kalla það
kraftaverk.
Eins og andrúmið í litlu sand-
skúruðu baðstofunni forðum
breyttist vegna heimsóknar
Selmu, munu salir listasafnshúss-
ins sem hún barðist fyrir í mörg ár
að reist yrði, verða vitnisburður
um langt og árangursríkt starf og
um leið minnisvarði um hana.
Jóhannes Jóhannesson
Allt frá 1950 hafa Listasafnið
og Þjóðminjasafnið verið í nánu
sambýli í húsi því sem reist var í
minningu um stofnun lýðveldis á
íslandi. Mikil og margvísleg sam-
skipti urðu því óhjákvæmilega
með starfsmönnum þessara
stofnana. Öll þessi ár var dr.
Selma Jónsdóttir húsráðandi á
efri hæðinni, í Listasafni Islands.
Sumt fólk bregður stórum svip
yfir umhverfi sitt og gæðir það lit
og lífi. Svo var um Selmu Jóns-
dóttur. Hún bjó yfir persónuleika
sem allir hlutu að veita eftirtekt
og taka afstöðu til.
Þeir sem komast til svonefndra
mannvirðinga eða hafa á hendi
mannaforráð temja sér stundum
ábúðarmikinn embættissvip, há-
tíðleik og formfestu. Selmu var
ólíkt farið. í návist hennar á
vinnustað ríkti jafnan fjör og létt-
leiki, glens og gaman, sem gerði
daglega önn að leik og
skemmtan. Hún var því að von-
um hjúasæl og mat líka gott
starfsfólk að verðleikum.
Selma naut sín ágætlega í
mannfagnaði og kunni vel að
„vera með tignum mönnum",
enda var hún heimsborgari að
menntun, mótun og smekk,
vandlátur fagurkeri, sem gerði
strangar gæðakröfur, jafnt í list
og lífi. Þá var hún einstakur höfð-
ingi heim að sækja og löngum
gestkvæmt og glatt á hjalla á hinu
fallega heimili þeirra Sigurðar
Péturssonar að Ægissíðu 56. Oft
nutu grannar hennar í Þjóðminj-
asafni risnu og rausnar á því
heimili.
Vel má vera að teprulegt fólk
og húmorlaust, sem þekkti Selmu
lítið, hafi tekið hispurslausa gam-
ansemi hennar fyrir léttúð og al-
vöruleysi. Kunnugir vissu betur.
Enginn skyldi ætla það létt ævi-
starf eða áhyggjulausan dans á
rósum að bera ábyrgð á Listas-
afni íslands hátt á fjórða áratug,
stofnun sem hún lagði metnað
sinn í að efla, en var - eins og
fleiri hliðstæðar - eitt af olnboga-
bömum ríkisvaldsins. Ólíkar
stefnur og straumar í list sam-
tímans hlutu líka að brotna á
safninu sem varð því oft og einatt
skotspónn óvæginnar og ómak-
legrargagnrýni. Glaðlyndi Selmu
og bjartsýni léttu henni áreiðan-
lega andróðurinn sem starfinu
fylgdi á köflum. Og ekki má
gleyma því að í fræðaiðkunum
sínum átti hún athvarf frá erli
embættisins, en um þann merka
þátt í lífsstarfi hennar verður ekki
fjölyrt hér.
Tæplega verður Selmu svo
minnst að ekki sé getið um ætt-
rækni hennar og átthagatryggð,
fomar dyggðir sem verka víst
hjákátlega á sumt nútímafólk er
hirðir lítt um rætur sínar í fortíð-
inni. Bæði í föður- og móðurkyn
stóðu að Selmu traustir stofnar
gildra borgfirskra bænda, þar á
meðal ættir þær sem kenndar em
við Deildartungu og Húsafell.
Hún var fimmti maður í beinan
karllegg frá hinum rammeflda
galdraklerki Snorra Björnssyni á
Húsafelli. Selma fór ekki í
launkofa með að hún var stolt af
uppmna sínum og þótti gott að
ræða um ættmenn sína og átt-
haga. Henni var ljúft að minnast
bernsku sinnar og æsku í Borgar-
nesi þar sem hún naut allsnægta
og hins besta atlætis í föðurgarði.
Það umhverfi var í huga hennar
umleikið töfrabirtu og bar hvergi
skugga á.
Fyrir allmörgum árum byggði
Selma sér veglegan sumarbústað
á hlýlegum stað í landi Bæjar, þar
sem Bjöm afi hennar hafði búið
rausnarbúi. Þar undi hún sér vel
að sumrinu þegar tóm gafst til og
naut þar aðstoðar góðra granna,
Jakobs Jónssonar á Varmalæk og
fjölskyldu hans, sem hún mat
mikils. Sumarbústaðinn seldi hún
á síðast liðnu ári og keypti þá
íbúð á Akureyri sem hún mun
hafa hugsað sér sem fræðasetur
sitt að loknum embættisferli -
þótt það færi á annan veg.
Fráfall Selmu Jónsdóttur skilur
eftir tóm í hugum allra sem
þekktu hana og umgengu, og
verður hennar lengi minnst með
söknuði.
Halldór J. Jónsson
Fáum árum eftir að ég kom
heim frá Kaupmannahöfn og
hafði fengið vinnu hjá Handrit-
astofnun íslands, sem þá var í
húsmennsku í Landsbókasafni ís-
lands, var það einn dag að kona
ein fasmikii snaraðist inn í hand-
ritasal og var töluvert niðri fyrir.
Þar var komin Selma Jónsdóttir,
forstöðumaður Listasafns ís-
lands, og erindið var að biðja mig
að líta á mynd í Flateyjarbók. Við
drógum fram ljósprentaða útgáfu
Munksgaards af handritinu og
þar bendir Selma mér á stóran
upphafsstaf á baksíðu þriðja
blaðs, þar sem hefst þátturinn
„Hversu Noregur byggðist“.
Stafurinn er stórt N, og inni í hon-
um mynd af manni í skósíðum
klæðum, sem líklega situr við
skrifpúlt, og er opin bók á púlt-
inu. „Og hvað stendur á bók-
inni?“ spyr Selma; „er þetta
þama ekki Jón?“ Jú, reyndar
sýndist mér að þarna stæði nafnið
Jón og líklega einnig Hákonar-
son. Áratugum síðar hef ég aftur
litið á þessa mynd í sjálfu handrit-
inu og fæ ekki betur séð en að á
bókinni sem myndin er af standi:
„Jón Hákonarson á mig“. En
þannig var Selma Jónsdóttir.
Hún hafði einstaka hæfileika til
að reka augun í það sem enginn
hafði séð áður og engum hafði
dottið í hug að gæti verið neitt
merkilegt. Um áratugi og aldir
hafa menn flett lögbókinni frá
Skarði, AM 350 fol., að vísu oft-
ast við athuganir á texta, rithönd
og málfari, en einnig til að skoða
lýsingamar í þessu fallega hand-
riti, þar sem kalla má að hver
blaðsíða sé listaverk. En það
þurfti Selmu Jónsdóttur til að sjá
að í þessu handriti er gjafara-
mynd í stómm upphafsstaf, F, á
forsíðu annars blaðs, þar sem
hefst þingfararbálkur. Á þessari
mynd er heilög þrenning: drott-
inn allsherjar sem situr á sínum
veldisstóli, Kristur á krossinum,
sem ber í mynd drottins, og hei-
lagur andi í dúfulíki yfir höfði
drottins. En utan við stafinn
krýpur leikmaður og réttir bók
inn í myndreitinn til heilagrar
þrenningar. Þetta táknar það, að
Skarðsbók hafi verið gefin eða
ætluð til þess að gefa hana hei-
lagri þrenningu eða öllu heldur
kirkju sem hefur verið helguð
heilagri þrenningu. Um þetta
birti Selma grein í Árbók hins ís-
lenzka fomleifafélags 1964.
Meginviðfangsefni Selmu
Jónsdóttur var íslensk miðalda-
list. Árið 1959 kom út bók henn-
ar, „Býzönzk dómsdagsmynd í
Flatatungu", sem hún varði til
doktorsprófs við Háskóla íslands
1960.1 þeirri bók sýndi hún fram
á að útskurður á svonefndum
Flatatungufjölum, sem em varð-
veittar í Þjóðminjasafni, sé leifar
af dómsdagsmynd. Þar naut hún
þess, eins og raunar í öllum síðari
rannsóknum sínum, að hún hafði
af mikilli elju kynnt sér evrópska
miðaldalist. Hún var óþreytandi
að ferðast og leita uppi í söfnum,
bæði í Evrópu og Ameríku, það
sem hún þurfti að sjá, bæði hluti
og handrit, til að fá samanburð
við það sem hún var að fást við af
íslenskri miðaldalist. Einnig var
hún ófeimin við að leita eftir að-
stoð sérfræðinga utanlands og
innan og samvinnu við þá til að
leysa verkefni sem hún var að fást
við. Hún átti orðið mikið safn af
Ijósmyndum af íslenskum handri-
tum, og einhvemveginn tókst
henni að útvega fé til að kaupa
þessar myndir. Þar kom til sá
hæfileiki hennar að vekja áhuga
manna á því sem hún var að gera
og fá menn til að skilja, að þetta
þurfti að gera. Árangur
rannsókna sinna hefur hún birt í
bókum og greinum í tímaritum.
Helstu rit hennar, önnur en þau
sem þegar hafa verið nefnd, eru
„Saga Maríumyndar“ 1964 og
„Lýsingar í Stjómarhandriti“
1971, en margt átti hún þó eftir
ósagt. Það háði henni alla tíð að
hún átti ekki auðvelt með að
koma vitneskju sinni fyrir í rituðu
máli, og raunar þurfti hún að
beita sjálfa sig hörðu til að sitja
við ritstörf. Samt sem áður verð-
ur hennar minnst sem brautryðj-
anda í rannsóknum á íslenskri
miðaldalist. Við sem störfum í
Árnastofnun kveðjum hana með
þakklæti fyrir þann skerf sem hún
hefur lagt til rannsókna á ís-
lenskri bókagerð fyrri alda.
Ólafur Halldórsson
Minningargjafir um
dr. Selmu Jónsdóttur
Þeim sem vildu minnast dr. Selmu er að ósk
pölskyldu hennar vinsamlega bent á Listasafn
Islands.
Minningarspjöld fást á skrifstofu safnsins og í
bókaverslun Snæbjarnar, Hafnarstræti 4.
Listasafn íslands
10 SfÐA - ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 17. júlí 1987