Þjóðviljinn - 28.10.1987, Blaðsíða 10

ERLENDAR FRÉTTIR
Orsakir verðbréfahrunsins
og staða markaðarins
Hrunið 24. okt. 1929
Nokkrum dögum fyrir kaup-
hallarhrunið mikla lýsti þáver-
andi forseti Bandaríkjanna því
yfir að runnið væri upp tímabil
eilífs hagvaxtar og að kreppan
sem var undanfari fyrri heims-
styrjaldarinnar hafi verið sú síð-
asta í sögunni. Frjálshyggjan var
þá ráðandi í hugmyndaheimi hag-
fræðinnar, jafnvægi var talið eðli-
legt ástand hagkerfisins og þvi
var haldið fram að samdráttur
ætti rætur sínar að rekja til ríkis-
afskipta. Við hrunið var frjálhyg-
gjunni að sjálfsögðu sópað af
vinnuborðum ráðamanna og
lausna leitað í ljósi sígildrar en-
skrar hagfræði.
Verðbréfahrunið var ekki or-
sök kreppunnar miklu á fjórða
áratugnum, heldur viðurkenning
fjármagnseigenda á markaðsað-
stæðum. Eftirspum eftir vörum
var langt undir framboði og sam-
dráttur og verðstríð í uppsigl-
ingu. Þensla eftirstríðsáranna
hafði fætt af sér almennt og líflegt
brask með hlutabréf. Eigið fé fyr-
irtækja var lítill hluti veltufjár og
því höfðu vaxtar- og gróða-
breytingar margföld áhrif á
verðbréfamarkaðinn. Milljónir
almennra sparifjáreigenda voru
orðnir þátttakendur í hinum
tryllta dansi þar sem allir virtust
græða.
Áhrif vaxta og gróða á
arðsemi hlutabréfa
Verðbréfin hækkuðu framan
af þriðja áratugnum vegna vax-
andi gróða en síðan vegna lækk-
andi vaxta í kjölfar minnkandi
fjárfestinga. Sjúkdómurinn birt-
ist því fyrst í hækkun hlutabréfa.
Að sjálfsögðu varð fallið þeim
mun harkalegra.
Kauphallarhrunið nú
Orsaka verðbréfahrunsins nú
er að leita í ástandi heimsmark-
aðarins og stöðu alþjóða gjald-
miðilsins, dollarans. Bandaríkj-
aforseti segir reyndar að allt verði
í lagi ef menn hunskast til að
kaupa fyrir peningana sína. Ný-
frjálshyggjan virðist engu fróðari
en fyrirrennarinn um þverrandi
eftirspurn. - Eftir erfiðar sam-
dráttarhrinur á sfðari hluta átt-
unda áratugarins hefur hagkerfi
vesturlanda búið við stöðuga
þenslu. Þenslan á uppruna sinn í
efnahagsstefnu Bandaríkja-
stjórnar, en hún hefur um margra
ára skeið fjármagnað stóran
hluta neyslu sinnar með lánsfé.
Þetta jók mjög kaupgetu á
Bandaríkjamarkaði og gróðinn
rauk upp. Samtímis hækkaði
gengi dollarans jafnt og þétt
vegna kaupa erlendra fjármagns-
eigenda á dollurum til að lána
Bandaríkjastjórn á háum vöx-
tum. Hækkun dollarans kynti aft-
ur undir kaupæðið, því menn
græddu hreinlega á því að kaupa
dollara og selja þá nokkru síðar
með hagnaði. Dollarinn hækkaði
því eftir því sem Bandaríkin urðu
Áhrif vaxta og gróða á arðsemi hlutabréfa.
Veltufé fyrirtækis = 100 (eigið fé 20, lánsfé 80)
Vextir 5% og gróði 5% Gróði af lánsfé enginn, arður = 5%
Vextir 5% og gróðir 10% Gróði af iánsfé 5%, arður = 25%
Vextir 20% og gróði 5% Gróði af lánsfé 3% arður = 17%
Depressing the Market
Inflation jitters have made investors nervous
and spurred a rise in interest rates.
1985 1986 1987
Þróun vaxta í Bandaríkjunum. Efri lína sýnir 30 ára ríkis-
skuldabréf, sú neðri 3ja mánaða.
skuldugri!
Hækkun dollarans jók arðsemi
í innflutningi til Bandaríkjanna,
en útflutningur dróst saman.
Þetta þekkjum við íslendingar
mæta vel, því bandarískar vörur
urðu allt of dýrar hér en útflutn-
ingur til Bandaríkjanna varð
stöðugt hagstæðari. Það kom þó
ekki að sök fyrir bandarísk fyrir-
tæki vegna mjög vaxandi eftir-
spumar á heimamarkaði, sem
orsakaðist á gegndarlausum inn-
flutningi á erlendu lánsfé. Vegna
stöðugs innflutnings fjármagns
leiðst Bandaríkjamönnum mikill
og ört vaxandi viðskiptahalli og
allt lék í lyndi. En þó dyggð sé að
lifa um efni fram og skuldasöfnun
geti bjargað í bráð, þá verður hún
að lokum stærra vandamál en það
sem hún leysti. Þensluáhrif
skuldasöfnunarinnar dvínuðu og
ofneysla ríkisins var orðin
nauðsynlegur þáttur í viðhaldi
markaðarins. Fjárfestingar dróg-
ust saman, framleiðslan þoldi
ekki styrk dollarans og hann féll.
Erlendir fjármagnseigendur sem
leitað höfðu inn í Bandaríkin í leit
að auðfengnum gróða þurftu nú
að draga fall dollarans frá fallandi
vöxtum til að reikna arðsemi
dollarabrasks. Þá hægði á inn-
streymi erlends fjármagns og við-
skiptahallann varð að leysa öðru
vísi, þ.e. með meiri útflutningi og
minni innflutningi. Þannig var
staðan þegar lœkkun dollarans
hafði sícilað sér í hœkkun verð-
bréfa og þau tóku að lœkka aftur
í ágúst síðastliðnum.
Wall Street vísitalan, Newsweek
bls. 35
Hækkun vaxta síðustu mánuði
vegna hræðslu við lækkun dollar-
ans jók á þrýstinginn í Wall
Street, því hærri vextir minnkuðu
arðsemi fyrirtækja. Sá atburður
sem virðist þó hafa hleypt hrun-
inu af stað er fyrirætlun Banda-
ríkjastjórnar að taka meiri skatta
og minni lán. Sú ákvörðun er þó
orðin óhjákvæmileg. Við það
mun neysla minnka á Bandaríkj-
amarkaði að minnsta kosti því
sem skattahækkunum nemur.
Eftirspurn mun því dragast sam-
an, verðstríð geisa og gróði falla.
Gróðalækkunin kemur með
margföldum krafti fram í arðsemi
hlutabréfa og því flýja fjármagns-
eigendur nú yfir í peninga.
Ofangreint á við um spákaup-
mennina og litlu sparifjáreigend-
urna, ekki þá stóru. Áhrif
minnkandi lántöku Bandaríkja-
stjórnar hefur nefnilega allt aðrar
og afdrifaríkari afleiðingar á
heimsmarkaði heldur en á innan-
landsmarkaði U.S.A. „Við höf-
um lifað í aldingarði einfeldn-
ingsins,” segir Geoffrey Bell ráð-
gjafi í alþjóða viðskiptum. „Við
reistum á þeirri von að viðskipta-
halli Bandaríkjanna myndi brátt
færast í eðlilegt horf.” En hallinn
hefur síður en svo minnkað þrátt
fyrir fall dollarans og er hann nú
um 180 milljarðar dollara á árs-
grundvelli og hallinn á ríkissjóði
er nú 150 milljarðar dollara á árs-
grundvelli. Stærstu fjármagnseig-
endur heims eiga nú þá ósk
heitasta að losa sig við dollara-
billjónirnar sínar. „Þegar
grynnkar á vinskap hinna vest-
rænu bandamanna hættir fjárm-
agnið að streyma til Wall Street
og erlendum gjaldeyri er ekki
lengur varið til kaupa á dollur-
um,” segir Leonard Silk fjár-
málasérfræðingur New York
Times. „Það er sú hætta sem vofir
yfir bandarísku efnahagslífi,
hætta sem þarf að snúast gegn
með einbeittari og samstæðari
hætti en verið hefur.”
Væntanlegt fall dollarans mun
bæta verulega samkeppnishæfni
bandarísks iðnaðar. Innflutning-
ur mun dragast saman og útflutn-
ingur aukast. Fallið mun sjálf-
krafa lækka skuldir Bandaríkja-
manna og efla þá á flestan máta.
Þess vegna er ólíklegt að verðfall
bandarískra hlutabréfa verði
mikið meira í dollurum talið, það
er dollarinn sem mun lækka.
Evrópa og þriðji heimurinn
munu aftur á móti lenda í miklum
þrengingum. Þensla síðustu ára
hefur grundvallast á auknum út-
flutningi til Bandaríkjanna og
minni innflutningi frá Bandaríkj-
unum. Þegar dæmið snýst við og
hlutdeild á heimamarkaði
minnkar samtímis og útflutning-
ur til Bandaríkjanna minnkar, þá
er eftirspurnarkreppan vís,
Vissulega munu skuldir þriðja
heimsins lækka með lækkun
dollarans en alls ekki til að vega
upp á móti aukinni samkeppni frá
Bandaríkjunum.
Heimsmarkaðurinn hefur
staðið varnarlaus gagnvart efna-
hagsstefnu Bandaríkjastjórnar.
Þannig hækkaði verðgildi dollar-
ans eftir því sem stjórnin steypti
sér dýpra í skuldir og síðan féll
hann þegar kom að skulda-
dögum. Þannig eflast Bandaríkin
í hruni sínu en umhverfið lamast.
En þó alvarleg teikn séu á lofti,
þá er ekki víst að komið sé að
hruni. Kapítalið er seigt og marg-
ir til að leita lausna. Evrópa gæti
til dæmis vígvæðst og borgað víg-
væðinguna með lánsfé. Þá mundi
seinka endalokunum en óneitan-
lega fækka mögulegum lántak-
endum. Svo má prófa almenni-
legt stríð, það hefur hingað til
gefist vel.
25.10. 1987
Sigurður Gunnarsson
10 SlÐA - ÞJÓÐVIUINN Mlðvikudagur 28. október 1987